Anturiaethau Robinson Crusoe/Pennod XXII

← Pennod XXI

Anturiaethau Robinson Crusoe gan Daniel Defoe wedi'i gyfieithu gan William Rowlands, Porthmadog

Pennod XXIII →

PENNOD XXII.
ROBINSON YN ACHUB UN O'R CARCHARORION ODDI AR YR ANWARIAID—EI FEDYDDIO'N FRIDAY—YNTAU YN DOD YN WAS IDDO.

YMHEN tua blwyddyn a hanner, fe'm synnwyd yn gynnar un bore wrth weld dim llai na phum canŵ gyda'i gilydd ar y traeth ar fy ochr i i'r ynys, a'r bobl oedd ynddynt wedi glanio i gyd, ac allan o'm golwg. Yr oedd eu nifer yn torri ar draws fy nghynlluniau i gyd; canys wrth weld cymaint ohonynt,—a minnau'n gwybod eu bod yn dod bob amser yn bedwar neu chwech neu fwy weithiau mewn cwch—ni wyddwn beth i'w feddwl, na pha foddion a gymerwn i ymosod ar ugain neu ddeg ar hugain o ddynion ar fy mhen fy hun; felly arhosais yn llonydd yn fy nghastell mewn penbleth ac anghysur. Wedi aros gryn amser, a gwrando i edrych a wnaent ryw sŵn, o'r diwedd, gosodais fy ngynnau wrth droed fy ysgol, a dringais i ben y bryn fel arfer. Yma, gyda chymorth fy sbienddrych, gwelwn nad oedd yno ddim llai na deg ar hugain ohonynt, eu bod wedi cynnau tân, ac wedi bod yn trin cig. Sut yr oeddynt wedi ei goginio, ni wyddwn i mo hynny, na pha beth ydoedd, ond yr oeddynt yn dawnsio i gyd yn eu ffordd eu hunain o amgylch y tân.

Tra'r oeddwn yn edrych arnynt fel hyn, gwelwn lusgo dau adyn truan o'r cychod, lle, mae'n debyg, y gadawsid hwy; ac yn awr dygid hwy allan i'r lladdfa. Gwelwn un ohonynt yn syrthio ar unwaith, wedi ei daro i lawr, mae'n debyg, gyda phastwn neu gleddau pren, canys dyna eu ffordd hwy, a dau neu dri arall yn ei ddarnio ar unwaith i'w fwyta, tra gadewid y llall druan yn sefyll ar ei ben ei hun, nes byddent hwy yn barod iddo. Y funud honno, dyma'r creadur hwnnw druan, wrth ei weld ei hunan yn cael ychydig o ryddid, yn cychwyn ymaith oddi wrthynt ac yn rhedeg gyda chyflymdra anghredadwy ar hyd y tywod yn union tuag ataf fi, hynny yw, tua'r darn hwnnw o'r arfordir lle yr oedd fy nhrigfan i.

Yr oeddwn wedi dychrynu yn ofnadwy, y mae'n rhaid i mi gyfaddef, pan welais ef yn rhedeg i'm cyfeiriad i, ac yn enwedig pan welais yr holl lu yn ei ddilyn, fel y tybiwn i. Fodd bynnag, cododd fy ysbryd ychydig pan welais nad oedd dim mwy na thri dyn yn ei ddilyn; ac fe'm calonogwyd yn fwy fyth wrth ei weld yn eu trechu'n anghyffredin mewn rhedeg a'i fod yn ennill tir arnynt, ac os medrai ddal ati am hanner awr, gwelwn y câi yn glir â hwynt i gyd yn rhwydd.

Rhyngddynt a'm castell i, yr oedd y gilfach y cyfeiriais ati ar ddechrau fy stori lle y dadlwythais fy nghelfi o'r llong; a gwelwn y byddai yn rhaid iddo nofio dros hon neu fe'i delid druan yn y fan honno. Ond pan ddaeth y ffoadur yno, ni chymerth sylw ohoni, er bod y llanw i fyny y pryd hwnnw; ond gan blymio i mewn, nofiodd drwodd ar ryw ddeg strôc ar hugain, glaniodd, a rhedodd ymlaen gyda chyflymdra ac egni anghyffredin. Pan ddaeth y tri arall at y gilfach, gwelwn y medrai dau ohonynt nofio, ond ni fedrai'r trydydd, a chan edrych ar y lleill safodd yr ochr arall, ond nid aeth gam ymhellach, ac yn fuan aeth yn ei ôl yn dawel; ac fel y digwyddodd pethau dyna oedd y gorau iddo yn y pen draw.

Sylwais fod y ddau a nofiodd gyhyd ddwywaith yn croesi'r gilfach â'r sawl oedd yn ffoi rhagddynt. Tarawodd i'm meddwl yn awr mai dyma'r adeg i mi gael gwas, ac efallai gydymaith neu gynorthwywr, ac y gelwid arnaf yn eglur gan Ragluniaeth i achub bywyd y creadur hwn druan. Rhedais i lawr yr ysgolion ar unwaith, gyda'r brys mwyaf, i nôl fy nau wn, gan fod y ddau wrth droed yr ysgolion; a chan ddod i fyny drachefn yr un mor frysiog i ben y bryn, croesais i gyfeiriad y môr, a chan nad oedd gennyf ond ffordd fer ar oriwaered, gosodais fy hunan rhwng yr erlidwyr a'r erlidiedig, gan floeddio'n uchel ar y sawl oedd yn ffoi; yntau'n edrych yn ôl ac arno gymaint o'm hofn i ar y cyntaf ag oedd arno o'u hofn hwy; ond amneidiais â'm llaw arno i ddod yn ôl, ac yn y cyfamser euthum ymlaen yn araf at y ddau oedd yn dilyn, a chan ruthro ar unwaith ar y cyntaf trewais ef i lawr â bon fy nryll. Nid oeddwn am danio gan nad oeddwn am i'r gweddill glywed. Wedi taro hwn i lawr, safodd y llall a'i dilynai fel pe wedi ei ddychrynu, ac euthum ymlaen ato ar unwaith; ond wrth i mi fynd yn nes ato gwelwn fod ganddo fwa saeth, ac yr oedd yn ei ddarparu i saethu ataf; felly bu raid i mi saethu ato ef gyntaf, ac fe'i lleddais ar yr ergyd gyntaf.

Yr oedd y creadur gwyllt a ffoasai ond a safasai yn llonydd, er iddo weld ei ddau elyn wedi

Gadawsant hwy yma wedi eu rhwymo.
(Gwel tud, 215)

syrthio ac wedi eu lladd, fel y tybiai ef,—eto i gyd wedi ei ddychrynu gymaint gan y sŵn a'r tân o'm dryll i, fel y safodd yn farw—lonydd, ac ni symudodd nac yn ôl nac ymlaen, er y dangosai fwy o duedd i ffoi nag i ddod ymlaen. Gwaeddais arno drachefn, a gwneuthum arwyddion iddo ddod ymlaen, y rhai a ddeallai yn hawdd, a daeth ychydig bach; yna safodd drachefn, ac ymlaen ychydig wedyn, ac aros eilwaith; a gwelwn yna ei fod yn crynu wrth sefyll, fel pe y cymerasid yntau yn garcharor a'i fod yntau i'w ladd fel y gwnaed i'w ddau elyn. Amneidiais arno drachefn i ddyfod ataf, a gwneud pob arwydd y gallwn feddwl am dano i'w galonogi; a daeth yn nes nes gan benlinio bob rhyw ddeg cam neu ddeuddeg, yn arwydd o ddiolch am i mi achub ei fywyd. Gwenais arno, gan edrych yn siriol, ac amneidio arno i ddod yn nes eto. O'r diwedd daeth i'm hymyl, ac yna penliniodd drachefn, cusanodd y ddaear, a gosododd ei ben ar y ddaear, a chan gydio yn fy nhroed, dododd fy nhroed ar ei ben. Yr oedd hyn, mae'n debyg, yn golygu tyngu llw i fod yn gaethwas i mi am byth. Codais ef i fyny, a gwneud yn fawr ohono, a rhoddi pob cefnogaeth iddo. Ond yr oedd ychwaneg o waith i'w wneud eto; canys sylwais nad oedd y dyn gwyllt a darawswn ddim wedi ei ladd, a'i fod yn dechrau dod ato'i hun; felly dangosais iddo nad oedd hwnnw ddim wedi marw; ar hyn dywedodd ychydig eiriau wrthyf, ac er na ddeallwn mo honynt, eto tybiwn eu bod yn ddymunol i'w gwrando, gan mai dyma'r sŵn llais dynol cyntaf a glywswn, ag eithrio yr eiddof fy hun, ers dros bum mlynedd ar hugain. Ond nid oedd dim amser i fyfyrdodau o'r fath yn awr. Adfywiodd yr anwariad a darawsid i lawr ddigon i fedru eistedd ar y ddaear, a sylwais fod ar fy nyn i ofn; ond pan welais hynny, cyfeiriais fy ngwn arall at y dyn, fel petawn am ei saethu. Ar hyn gwnaeth fy nyn gwyllt i amnaid arnaf i roddi benthyg fy nghleddau iddo a grogai yn noeth mewn gwregys ar fy ochr, a gwneuthum hynny. Nid cynt y cafodd ef nag y rhedodd at ei elyn, ac ar un ergyd, torrodd ei ben i ffwrdd mor fedrus na allai'r un dienyddiwr yn yr Almaen wneud hynny'n gynt nac yn well. Wedi iddo wneud hyn, daeth ataf dan chwerthin yn arwydd o fuddugoliaeth, a daeth â'r cleddau i mi; a chyda llawer o ystumiau nad oeddwn i yn deall mohonynt, dododd ef ar lawr gyda phen y dyn gwyllt a laddasai yn union o'm blaen.

Ond y peth a'i synnai fwyaf ydoedd gwybod sut y lladdaswn i'r Indiad arall ac yntau mor bell; a chan bwyntio ato, gwnaeth arwyddion arnaf ganiatáu iddo fynd ato; a pherais iddo fynd, orau y medrwn i. Pan ddaeth ato, safodd yn syn, gan edrych arno a'i droi i ddechrau ar un ochr, yna'r llall, ac edrych ar y twll a wnaethai'r fwled. Yna cymerth ei fwa saeth a dychwelodd, a throais innau i fynd ymaith ac amneidiais arno i'm dilyn. Ar hyn arwyddodd yntau y dylai eu claddu â thywod rhag i'r gweddill eu gweld pe dilynent ni, a gwneuthum innau arwyddion arno i wneuthur hynny. Aeth at y gwaith, ac mewn munud yr oedd wedi crafu twll yn y tywod â'i ddwylo digon mawr i gladdu'r cyntaf ynddo, ac yna llusgodd ef iddo, a chuddiodd ef, a gwnaeth yr un peth â'r llall. Credaf ei fod wedi claddu'r ddau ymhen chwarter awr. Yna gan alw arno oddi yno, euthum ag ef, nid i'm castell, ond draw i'm hogof ar yr ochr bellaf i'r ynys. Yna rhoddais fara iddo a sypyn o resin i'w bwyta, a diod o ddŵr; ac wedi i mi adfywio tipyn arno amneidiais arno i fynd i orwedd i lawr a chysgu, gan ddangos lle iddo yr oeddwn wedi gosod gwellt reis a phlanced arno, lle y cysgwn fy hunan weithiau; a gorweddodd y creadur druan i lawr a chysgodd.

Yr oedd yn greadur glandeg, hardd, hollol luniaidd, gydag aelodau cryfion unionsyth, heb fod yn rhy fawr, yn dal a golygus, ac yn ôl fy marn i, tua chwech ar hugain oed. Yr oedd ganddo wynepryd digon dymunol,—nid rhyw olwg ffyrnig a sur, ond yr oedd rhywbeth gwrol anghyffredin yn ei wyneb, ac eto yr oedd holl fwynder a thynerwch Ewropeaidd yn ei wedd hefyd, yn enwedig pan wenai. Yr oedd ei wallt yn hir ac yn ddu, nid yn gyrliog fel gwlân; a chanddo dalcen mawr uchel, a rhyw hoen anghyffredin a chraffter pefriol yn ei lygaid. Nid oedd lliw ei groen yn hollol ddu, ond yr oedd yn felyn—ddu iawn; ac eto nid y melynddu hyll annymunol fel y Brasiliaid a'r Virginiaid a brodorion eraill America, ond yr oedd rhywbeth dymunol iawn ynddo, er nad yw'n hawdd iawn ei ddisgrifio. Yr oedd ei wyneb yn grwn ac yn dew, ei drwyn yn fychan ond nid yn fflat fel y negroaid, genau digon tlws, gwefusau teneuon, a'i ddannedd tlysion yn wastad a chyn wynned ag ifori.

Wedi iddo gysgu am tua hanner awr, dihunodd drachefn, a daeth allan o'r ogof ataf fi, gan fy mod i wedi bod yn godro'r geifr a gadwn yn y cae yn ymyl. Pan welodd fi, daeth ataf dan redeg, a gorwedd drachefn ar lawr gyda phob arwydd posibl o ostyngeiddrwydd a diolchgarwch, gan wneud llawer o ystumiau i ddangos hynny. O'r diwedd dododd ei ben yn fflat ar lawr yn union wrth fy nhroed, a gosododd fy nhroed arall ar ei ben fel y gwnaethai o'r blaen, ac wedi hyn gwnaeth bob math o arwydd gwrogaeth, gwasanaeth, ac ymostyngiad, er mwyn dangos i mi sut y gwasanaethai fi gyhyd ag y byddai byw. Deallwn ef mewn amryw bethau, a gadawn iddo wybod fy mod yn falch iawn ohono. Ymhen peth amser dechreuais siarad ag ef, a'i ddysgu yntau i siarad â mi, ac, yn gyntaf, cefais ganddo wybod mai ei enw fyddai FRIDAY, sef y dydd yr achubais ei fywyd. Dysgais ef hefyd i ddweud Meistr; ac yna rhoi gwybod iddo mai dyna fy enw i. Dysgais ef hefyd i ddweud IE a NAGE, ac i wybod eu hystyr. Rhoddais laeth iddo mewn llestr pridd, a gadael iddo fy ngweld i yn ei yfed o'i flaen, a mwydo fy mara ynddo; a rhoddais dafell o fara iddo yntau i wneud yr un fath, a chydsyniodd ar unwaith, a gwnaeth arwyddion ei fod yn gwneud lles mawr iddo.

Arhosais yno gydag ef drwy'r noson honno; ond cyn gynted ag y dyddiodd, amneidiais arno i ddod gyda mi, a gadewais iddo wybod y rhoddwn ddillad iddo, ac ymddangosai'n falch o hynny, canys yr oedd yn noeth lymun. Wrth i ni fynd heibio i'r fan y claddasai'r ddau ddyn ynddi dangosodd i mi y marciau a wnaethai i gael hyd iddynt wedyn, gan wneud arwyddion i mi y codai hwynt drachefn, a'u bwyta. Ar hyn cymerais arnaf fy mod yn ddig iawn; dangosais fy mod yn ffieiddio'r peth, ac amneidiais arno â'm llaw i ddod oddi yno, yr hyn a wnaeth ar unwaith. Yna arweiniais ef i ben y bryn i weld a oedd ei elynion wedi mynd; a chan dynnu allan fy sbienddrych, edrychais, a gwelais yn eglur y lle y buasent ynddo, ond dim golwg arnynt hwy na'u cychod; felly, yr oedd yn amlwg eu bod wedi mynd, a'u bod wedi gadael eu dau gydymaith ar ôl heb chwilio dim amdanynt.

Ond nid oeddwn yn fodlon ar y darganfyddiad hwn, ac euthum â Friday gyda mi, gan roi'r cleddau yn ei law a'r bwa saeth ar ei gefn, a gwneud iddo gario un gwn i mi, a chennyf innau ddau; ac ymaith â ni i'r fan y buasai'r creaduriaid hyn, gan fod arnaf awydd yn awr cael gwybodaeth lawnach yn eu cylch. Pan ddeuthum i'r lle, fferrodd fy ngwaed yn fy ngwythiennau a suddodd fy nghalon ynof gan erchylltra'r olygfa. Yn wir, yr oedd yn olygfa ddychrynllyd i mi beth bynnag, er nad oedd Friday yn malio dim. Yr oedd y lle wedi ei orchuddio ag esgyrn dynion, y ddaear wedi ei lliwio â'u gwaed, a darnau mawr o gig wedi eu gadael yma ac acw, wedi eu hanner bwyta, eu darnio, a'u llosgi, a holl arwyddion y wledd fuddugoliaethus a wnaethent yno, ar ôl ennill goruchafiaeth ar eu gelynion. Trwy arwyddion, rhoddodd Friday ar ddeall i mi eu bod wedi dwyn pedwar carcharor i wledda arnynt; bod tri ohonynt wedi eu bwyta ac mai yntau oedd y pedwerydd; bod brwydr fawr wedi bod rhyngddynt a'r brenin nesaf atynt, yr un yr oedd ef yn ddeiliad iddo, mae'n debyg, a'u bod wedi cymryd nifer mawr o garcharorion, a'r cwbl wedi eu cludo i wahanol fannau gan y rhai a'u daliasai mewn brwydr, er mwyn gwledda arnynt, megis y gwnaed yma gan y gweilch hyn.

Perais i Friday gasglu'r penglogau i gyd, yr esgyrn, y cig, a beth bynnag oedd yn weddill, a'u gosod yn bentwr ar ei gilydd, a gwneud tân mawr danynt, a'u llosgi'n lludw. Wedi i ni wneud hyn, aethom yn ôl i'n hogof; a'r peth cyntaf a wneuthum oedd darparu dillad i Friday, a gwisgais amdano yn weddol iawn am y tro, ac yr oedd wrth ei fodd o'i weld ei hun wedi ei wisgo bron cystal â'i feistr.

Trannoeth dechreuais feddwl ymha le y gwnawn lety iddo; ac er mwyn gwneud chware teg ag ef, a hefyd bod yn hollol esmwyth fy hunan, gwneuthum babell fechan iddo yn y lle agored oedd rhwng fy nau glawdd, a chan fod mynedfa oddi yno i'm hogof i, gwneuthum ddrws fel na allai Friday ddim dod ataf yn y nos heb wneud cryn lawer o sŵn wrth ddod drosodd; ac awn â'r arfau i gyd i mewn gyda mi bob nos.

Ond nid oedd dim angen gochelgarwch fel hyn arnaf; canys ni bu gan ddyn erioed was mwy ffyddlon, mwy annwyl, a mwy cywir nag a fu Friday i mi; yr oedd ei serchiadau i gyd wedi ymglymu ynof fi, fel eiddo plentyn yn ei dad, a diau gennyf yr aberthai ei fywyd i'm hachub i, ar unrhyw achlysur. Cefais ddigon o dystiolaethau a'm hargyhoeddodd yn fuan nad oedd dim rhaid i mi ragofalu dim ynghylch fy niogelwch o'i blegid ef. Yn wir yr oeddwn yn falch iawn o'm cydymaith newydd; a chymerais drafferth i ddysgu popeth iddo i'w wneud yn ddefnyddiol, yn ddeheuig, ac yn wasanaethgar, ond yn arbennig i wneud iddo siarad a'm deall innau pan siaradwn i. Ac yr oedd yn un o'r ysgolheigion parotaf a fu erioed; ac yr oedd mor llawen, mor hynod o ddiwyd, ac mor falch pan fedrai fy neall i, neu ynteu gael gennyf fi ei ddeall ef, fel y byddwn wrth fy modd yn siarad ag ef. Ac yn awr dechreuodd fy mywyd fod mor esmwyth, fel y dechreuais ddywedyd wrthyf fy hun,—petaswn i ddim ond yn ddiogel rhag ychwaneg o anwariaid na fyddai ddim gwaeth gennyf petawn i byth heb symud o'r lle tra byddwn i byw.