Anturiaethau Robinson Crusoe/Pennod XXIII
| ← Pennod XXII | Anturiaethau Robinson Crusoe gan Daniel Defoe wedi'i gyfieithu gan William Rowlands, Porthmadog |
Pennod XXIV → |
PENNOD XXIII.
ROBINSON YN DYSGU FRIDAY AC YN EI WAREIDDIO—CEISIO RHOI SYNIAD IDDO AM GRISTNOGAETH.
YMHEN deuddydd neu dri ar ôl i mi ddychwelyd i'm castell, er mwyn tynnu Friday oddi wrth ei ddull erchyll o ymborthi ac oddi wrth flas stumog canibal, tybiais y dylwn adael iddo brofi rhyw gig arall; felly euthum ag ef allan un bore i'r coed. Euthum gan fwriadu lladd myn o'm diadell fy hun; ond wrth i mi fynd gwelwn afr yn gorwedd mewn cysgod a dau fyn ieuanc yn ei hymyl. Cydiais yn Friday. " Aros," meddwn i, "saf yn llonydd," a gwneuthum arwyddion arno i beidio â symud. Ar unwaith codais fy ngwn, saethais, a lleddais fyn. Yr oedd y creadur druan wedi ei synnu'n fawr, arswydai a chrynai, ac yr oedd golwg mor frawychus arno fel y credwn y syrthiai ar lawr. Ni welodd ef mo'r myn y saethaswn ato, ac ni sylwodd fy mod wedi ei ladd, ond rhwygodd ei wasgod i weld a oedd ef ei hun wedi ei glwyfo, a thybiai fy mod i wedi penderfynu ei ladd; canys daeth ataf gan benlinio o'm blaen, a chan gofleidio fy ngliniau dywedodd 'amryw bethau na ddeallwn i mohonynt; ond gwelwn yn hawdd mai'r ystyr oedd erfyn arnaf beidio â'i ladd.
Yn fuan gwelais ffordd i'w ddarbwyllo na wnawn i ddim niwed iddo, a chan ei gymryd gerfydd ei law gwenais arno, a chan ddangos iddo'r myn a laddaswn amneidiais arno i redeg i'w nôl,—yr hyn a wnaeth. A thra'r oedd ef yn synnu ac yn edrych sut y lladdasid y creadur, llwythais fy ngwn drachefn. Yn y man, gwelwn aderyn mawr, tebyg i gudyll, yn eistedd ar goeden o fewn ergyd; ac er mwyn i Friday ddeall ychydig beth oeddwn am ei wneud, gelwais arno drachefn a dangosais yr aderyn iddo (parrot ydoedd, er y tybiwn i ar y cyntaf mai cudyll ydoedd); a chan bwyntio at y parrot, ac at fy ngwn, a'r ddaear o dan y parrot, gwneuthum iddo ddeall y saethwn yr aderyn a'i ladd. Felly teniais, a pherais iddo edrych, a gwelodd y parrot yn syrthio yn y fan. Safodd eto fel pe bai wedi cael braw, er gwaethaf popeth a ddywedaswn wrtho, a gwelwn ei fod wedi ei synnu'n fwy fyth gan na welsai mohonof yn rhoi dim byd yn y gwn; ond tybiai fod rhyw ystôr ryfedd o angau a dinistr yn y peth hwnnw a allai ladd dyn, anifail, aderyn, neu unrhyw beth arall ymhell neu yn agos; a chredaf pe gadawswn lonydd iddo yr addolasai fi a'm gwn. Am y gwn, ni wnâi gymaint â'i gyffwrdd am ddyddiau lawer wedi hyn; ond siaradai ac ymddiddanai ag ef pan fyddai ar ei ben ei hun; a gwnâi hynny, fel y cefais wybod ganddo wedyn, i ddeisyf arno beidio â'i ladd.
Ymhen ychydig amser gofynnais iddo drachefn redeg i nôl yr aderyn, a gwnaeth hynny. Yna euthum â'r myn gafr adref, a blingais ef, a thorrais ef yn ddarnau orau y medrwn. Yna berwais beth o'r cig a gwneuthum gawl ardderchog ohono. Ac wedi i mi fwyta peth, rhoddais beth iddo yntau, a hoffai ef yn fawr iawn; ond y peth a'i synnai fwyaf ydoedd fy ngweld i yn bwyta halen ynddo. Gwnaeth arwyddion i ddangos i mi nad oedd halen yn dda i'w fwyta, ac ni chymerai ef byth halen gyda'i gig na'i gawl.
Ar ôl i mi ei borthi fel hyn â chig wedi ei ferwi a chawl, penderfynais roi gwledd iddo drannoeth trwy rostio darn o'r myn gafr. Gwneuthum hyn trwy ei hongian o flaen y tân wrth linyn, gan osod dau bolyn i fyny, un o boptu, a rhwymo'r llinyn wrth bren croes ar y top; ac edmygai Friday hyn yn fawr. Ond pan ddaeth i brofi'r cig, cymerth gymaint o ffyrdd i ddweud wrthyf mor hoff oedd ohono, na allwn i ddim peidio â'i ddeall; ac o'r diwedd dywedodd wrthyf na fwytâi ef byth mwyach gig dyn, peth yr oeddwn yn falch iawn o'i glywed.
Trannoeth dodais ef i ddyrnu ŷd a'i nithio yn y dull y gwnawn i; a deallodd yn fuan sut i wneud hynny cystal â minnau, yn enwedig wedi iddo weld ystyr y peth, ac mai i wneud bara ohono yr oedd; canys wedi hynny gadewais iddo fy ngweld yn gwneud bara ac yn ei grasu hefyd; ac ymhen ychydig amser gallai Friday wneud y gwaith i mi i gyd, cystal ag y medrwn innau fy hunan. Yn awr dechreuais feddwl, gan fod gennyf ddau ben i'w bwydo yn lle un, y byddai'n rhaid i mi ddarparu rhagor o dir i'm cynhaeaf, a hau mwy o ŷd nag a arferwn; felly merciais ddarn mwy o dir, a dechreuais wneud clawdd fel o'r blaen, a bu Friday yntau'n gweithio arno yn ewyllysgar ac yn galed iawn.
Dyma'r flwyddyn ddifyrraf o'r bywyd a dreuliais yn y lle hwn. Dechreuodd Friday siarad yn lled dda a deall enw bron bopeth y galwn amdano a phob lle yr anfonwn ef iddo, ac ymgomiai lawer â mi. Deuai ei onestrwydd syml a diffuant yn fwy i'r amlwg bob dydd, a dechreuais ymserchu ynddo mewn gwirionedd, a chredaf y carai yntau finnau yn fwy nag y gallodd garu dim byd erioed o'r blaen.
Un tro yr oedd arnaf awydd gwybod a oedd arno rywfaint o hiraeth am ei wlad ei hun, a gofynnais iddo oni fyddai'r genedl yr oedd ef yn perthyn iddi yn gorchfygu mewn brwydr weithiau? Gwenodd yntau ac atebodd; Ie, ie, ni bob amser ymladd orau"; wrth hyn, meddyliai mai hwy a gâi'r gorau o'r frwydr; a chawsom y sgwrs a ganlyn:
Meistr: Chi fydd yn ymladd orau? Sut y cymerwyd ti'n garcharor ynteu, Friday?
Friday: Cenedl fi'n curo llawer er hynny.
Meistr: Curo sut? Os curodd dy genedl di hwy, sut y daliwyd di?
Friday: Nhw'n llawer mwy na cenedl fi yn lle yr oedd fi; nhw dal un, dau, tri, a fi. Cenedl fi curo nhw'n fawr yn lle acw, lle nad oedd fi; yno cenedl fi dal un, dau, mil mawr.
Meistr: Ond paham na fuasai dy ochr di yn dy achub di drachefn o ddwylo d'elynion?
Friday: Nhw rhedeg un, dau, tri a fi, a gwneud i ni fynd i'r canŵ; dim canŵ gan cenedl fi pryd hynny.
Meistr: Wel, Friday, a beth mae dy genedl di yn'i wneud gyda'r dynion a ddaliant? A fyddan nhw'n eu cario nhw ymaith a'u bwyta nhw, fel y gwnaeth y rhain?
Friday: Byddan, bydd cenedl fi'n bwyta dynion hefyd; bwyta nhw i gyd.
Meistr: I ble byddan nhw'n eu cario nhw?
Friday: Mynd i le arall, lle mae nhw'n meddwl.
Meistr: A fyddan nhw'n dod yma?
Friday: Byddan, byddan, nhw dod yma; nhw dod i le arall.
Meistr: A fuost ti yma gyda nhw?
Friday: Do, fi wedi bod yma. (Dengys i ochr Ogledd—Orllewinol yr ynys, yr hon oedd eu hochr hwy, mae'n debyg).
Wedi i mi gael yr ymgom hon ag ef, gofynnais iddo faint o ffordd oedd o'n hynys ni i'r lan, ac oni chollid y cychod weithiau. Dywedodd wrthyf nad oedd yno ddim perygl, ac na chollid yr un canŵ byth, ond fod yno lif a gwynt dipyn allan yn y môr, bob amser un ffordd yn y bore a'r ffordd arall yn y prynhawn. Deellais wedi hynny yr achosid hyn gan lwnc a llifiant afon fawr Oroonoko, yr afon yr oedd ein hynys ni yn ei haber, fel y canfûm wedyn; a'r tir a welwn i'r Gorllewin a'r Gogledd—Orllewin oedd ynys fawr Trinidad ar ben gogleddol genau'r afon. Gofynnais filoedd o gwestiynau i Friday am y wlad, y trigolion, y môr, yr arfordir, a pha genhedloedd oedd yn agos. Dywedodd bopeth a wyddai wrthyf gyda'r parodrwydd mwyaf. Gofynnais iddo enwau'r gwahanol genhedloedd o bobl o'i fath ef, ond ni allwn gael enw yn y byd ond Caribs; oddiwrth hyn deallwn yn hawdd mai'r Caribees oedd y rhain, a ddyry ein mapiau ar y darn hwnnw o America sy'n ymestyn o enau afon Oroonoko i Guiana, ac ymlaen i St. Martha. Dywedodd wrthyf y trigai, ymhell tu draw i'r lleuad, sef oedd hynny, machlud y lleuad, ddynion gwynion barfog fel fi; a'u bod wedi lladd llawer o ddynion; wrth hyn deallwn mai'r Sbaenwyr a olygai, y rhai yr oedd sôn am eu creulonderau yn America wedi ei ledaenu drwy'r wlad i gyd, ac a atgofid gan yr holl genhedloedd o dad i fab.
Gofynnais a allai ef ddweud wrthyf sut yr awn i o'r ynys hon a mynd i fysg y dynion gwynion hynny. Dywedodd wrthyf y gallwn fynd mewn dau ganŵ. Ni fedrwn ddeall beth a olygai, ac ni allwn gael ganddo ddisgrifio i mi beth a feddyliai wrth ddau ganŵ. O'r diwedd, gyda chryn lawer o drafferth, cefais ar ddeall ganddo y byddai'n rhaid mynd mewn cwch mawr, cymaint â dau ganŵ. Yr oeddwn yn cael blas anghyffredin ar y darn hwn o sgwrs Friday; ac o'r adeg hon yr oedd gennyf ryw hyder y cawn gyfle rywbryd neu'i gilydd i ddianc o'r fan hon, ac efallai y byddai'r anwariad hwn druan yn foddion i'm cynorthwyo.
Yn ystod yr amser maith yr oedd Friday wedi bod gyda mi, a chan ei fod yn awr yn fy neall, ni chollais mo'r cyfle i osod sylfaen gwybodaeth grefyddol yn ei feddwl; yn enwedig un tro, gofynnais iddo pwy a'i gwnaeth? Ni ddeallai'r creadur druan mohonof o gwbl, ond tybiai i mi ofyn pwy oedd ei dad. Cynigiais ffordd arall arni, a gofynnais iddo pwy a wnaeth y môr, y ddaear y cerddem arni, y bryniau a'r coed? Dywedodd wrthyf mai rhyw hen Benamwci oedd yn byw tu draw i bopeth. Ni allai ddisgrifio dim ar y person mawr hwn, oddieithr ei fod yn hen iawn, yn hŷn o lawer, meddai, na'r môr na'r tir, na'r lleuad na'r sêr. Gofynnais iddo wedyn, os yr hen greadur yma oedd wedi gwneud popeth, paham na fuasai popeth yn ei addoli? Edrychodd yn ddifrifol iawn, a chyda golwg hollol ddiniwed, meddai, "Y mae popeth yn dweud O wrtho Ef.”
Gofynnais iddo a âi'r bobl a fyddai'n marw yn y wlad hon ymaith i rywle? Meddai yntau: Ant, ânt i gyd at Benamwci." Yna gofynnais iddo a âi y rhai a fwytaent hwy yno hefyd? Dywedodd yntau, " Ant."
Oddi wrth y pethau hyn dechreuais ei hyfforddi i adnabod y gwir Dduw. Dywedais wrtho fod Creawdwr mawr popeth yn byw i fyny acw, gan ddangos i gyfeiriad y nefoedd; ei fod Ef yn llywodraethu'r byd gyda'r un gallu a'r un rhagluniaeth ag oedd ganddo yn ei wneud; ei fod Ef yn hollalluog, ac y gallai Ef wneud popeth er ein mwyn, rhoddi popeth i ni, a chymryd popeth oddi arnom; ac fel hyn yn raddol agorais ei lygaid. Gwrandawodd yn astud iawn, a derbyniodd gyda phleser mawr y syniad am Iesu Grist wedi ei anfon i'n gwaredu, a'n dull ni o weddïo ar Dduw ac yntau yn gallu ein clywed hyd yn oed yn y Nefoedd. Dywedodd wrthyf un diwrnod, os gallai ein Duw ni ein clywed i fyny tu hwnt i'r haul, ei fod yn sicr o fod yn Dduw mwy na'u Benamwci hwy, a drigai heb fod nepell oddi yma; ac eto ni allai glywed dim nes iddynt fynd ato i'r mynyddoedd uchel lle y trigai i siarad ag ef. Gofynnais iddo a fuasai ef yno erioed yn siarad ag ef? Atebodd, "Na." Ni fyddai'r gwŷr ieuainc byth yn mynd; nid âi neb yno ond yr hynafgwyr y rhai a alwai ef yn Oowokakee; sef yw hynny, fel yr eglurodd i mi, eu gwŷr crefyddol neu offeiriaid. Aent hwy i ddweud O (felly y galwai ef ddweud paderau), ac yna dychwelent, ac adroddent wrthynt beth a ddywedai Benamwci.
Ceisiais egluro'r ystryw hwn i Friday, a dywedais wrtho mai twyll ydoedd esgus yr hynafgwyr yn mynd i fyny'r mynyddoedd i ddweud O wrth eu duw Benamwci, ac os siaradent â rhywun yno mae'n rhaid mai ysbryd drwg ydoedd; yna cefais sgwrs hir ag ef am y diafol, am ei gymeriad gwreiddiol, ei wrthryfel yn erbyn Duw, ei elyniaeth tuag at ddyn, y rheswm am hynny, amdano'n ymsefydlu yn nhywyll leoedd y ddaear iddo gael ei addoli yn lle Duw ac fel Duw, a'r amryw ddichellion a ddefnyddiodd er llithio'r ddynoliaeth i ddinistr; y ffordd ddirgelaidd oedd ganddo at ein nwydau a'n serchiadau, ac o drefnu ei faglau gogyfer â'n tueddiadau, ac o beri i ni fod yn demtwyr hyd yn oed arnom ein hunain, a rhedeg i'n dinistr yn ôl ein mympwy ein hunain.
Wedi i mi fod yn dweud wrtho sut yr oedd y diafol yn elyn Duw yng nghalonnau dynion, a sut yr oedd yn ceisio dinistrio teyrnas Crist yn y byd a phethau felly:
"Wel," meddai Friday, "ond chi deud fod Duw mor fawr, mor gry', onid yw lawer mwy cry', mwy mawr na'r diafol?"
'Ydi, ydi, Friday," meddwn i, " y mae Duw yn gryfach na'r diafol; y mae Duw yn uwch na'r diafol, ac felly fe fyddwn yn gweddïo ar Dduw i'w fathru dan ein traed, a'n cynorthwyo i wrthsefyll ei demtasiynau a dofi ei bicellau tanllyd."
Ond," meddai drachefn, os ydi Duw yn fwy cry', yn fwy mawr na'r diafol, pam nad yw Duw yn lladd y diafol a rhwystro iddo wneud rhagor o ddrwg?"
Fe synnais yn anghyffredin at y cwestiwn hwn, ac ni wyddwn yn iawn beth i'w ddweud. Duw a ŵyr, yr oeddwn yn meddu mwy o ddidwylledd nag o wybodaeth yn y dulliau oedd gennyf ddysgu'r creadur hwn druan, a rhaid i mi gyfaddef fy mod wrth geisio ei oleuo ef wedi dysgu llawer o bethau fy hunan nad oeddwn wedi meddwl fawr yn eu cylch o'r blaen. A pha un bynnag a oedd y truan hwn rywfaint gwell o'm plegid i ai peidio, yr oedd gennyf resymau dros ddiolch iddo erioed ddod ataf; pwysai fy ngofid lai arnaf; daeth fy nghartref yn gysurus tu hwnt i mi; a phan ystyriais fy mod nid yn unig wedi fy nghyffroi i edrych i fyny i'r Nefoedd fy hunan, ond fy mod yn awr i'm gwneud yn offeryn yn llaw Rhagluniaeth i achub bywyd ac, am ddim a wyddwn i, enaid yr anwariad hwn druan, a'i arwain i wybodaeth iawn am grefydd, ac i adnabod Crist Iesu, yr hwn y mae bywyd tragwyddol ynddo. Pan ystyriais y pethau hyn i gyd, fe lifodd rhyw lawenydd cyfrin drwy fy holl enaid, a llawenychwn yn fynych fy mod erioed wedi fy nwyn i'r fan hon, a minnau'n aml wedi meddwl mai dyma'r trallod mwyaf ofnadwy a allasai byth ddigwydd i mi.