Athrylith Ceiriog/Pennod 15
| ← Pennod 14 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 16 → |
Pennod 15.
Dwy ffrwd yn tarddu o'r un ffynon ydyw tynerwch ac arabedd—dagrau a gweniadau. Ar y deigryn dyfnaf y mae pelydrau araf o lawenydd yn sobr ddisgleirio; ac ar y wên fwyaf heulog y mae lleithder dagrau yn lled-aros. Gellid disgwyl, gan hyny, i'r bardd tyner fod yn fardd ffraeth; i'r telynor sydd yn ein dysgu i wylo ein dysgu hefyd i chwerthin. Dichon, beth bynag, i'r ffrwd o dynerwch fod yn gryfach ac yn loywach na'r ffrwd o arabedd: neu gall yr arabedd fod yn fwy bywiog na'r tynerwch. Gan fod y ddwy ffrwd yn ffrydiau cyfansawdd—yn gynyrch amryw gyneddfau a theimladau—y maent yn cyfnewid yn fuan o dan gyfnewidiad amgylch—iadau. Y ffrwd sydd heddyw yn rhedeg yn gul a blinedig yn sychder haf, fydd yfory yn llifo dros ei cheulanau gan y cawodydd taranau.
Fynychaf y mae arabedd Ceiriog yn ymddangos. ar ddull "ffraethineb Gwyddelig:" dweyd pethau hollol afresymol yn hollol naturiol. I egluro yr hyn olygir, cymerer yr engreiphtiau hyn; yr un gyntaf yn rhoddi teimlad y bardd mewn " gwely o Gymru:"—
Mewn gwely a gefais gan mam,
Dych'mygaf fy hunan yn cysgu;
Ond wed'yn fe drof ar fy nghefn,
Ac yna mi fyddaf yn Nghymru.
Ar fawn dolydd Ceiriog mae 'm pen
A'm traed a gyrhaeddant Lanarmon;
Ac un o bob ochr im' mae
Moel Sarffle, a Phen Ceryg Gwynion!
Petruso fel yna 'rwyf fi
Pwy ydwyf, beth ydwyf yr awrhon?—
Pa un wyf, ai Ceiriog y bardd,
Ai ynte yr hen Geiriog afon?
Eto, mewn darluniad o allu tybiedig serch:—
Draw yn Ffrainc mae'r ferch wy'n garu—
Pe bai'r môr yn sychu 'fynu:
Mi a foriwn fel aderyn,
Yn ddirwystr, trwy yr awyr, draw at rywun.
Beth pe bai hi yn y lleuad
Fel y Dyn sydd yno'n wastad?
Ni chai cariad byth ei guro
Mynwn ddefnydd rhyw adenydd i fyn'd yno.
Y mae y syniadau uchod mor eithafol o afresymol, nes bod bron yn rhesymol: felly y mae eithafion yn cyfarfod. Derbynir hwynt fel afresymoldeb yn ceisio siarad yn naturiol: a difyrir ni gan y gwrthuni.
Ond offeryn peryglus i'w ddefnyddio yw y gwrthun—the grotesque. Y mae mor ddilun, mor wamal, mor annghymesur, nes yw yr hwn a'i harfera mewn perygl parhaus o warthruddo ei hun; neu, o'r hyn lleiaf, wneud ei hunan yn wawd. Fan gofir fod etifeddion athrylith—fel Shakspere a Victor Hugo—wedi eu hanafu a'u gwanychu wrth ei arfer, nid oes eisiau tystiolaeth arall i enbydrwydd llenyddol y gwrthun.
Nid yw Ceiriog chwaith wedi dianc yn groeniach. A ydyw "Eisteddfod Fawr Genedlaethol Cyrn y Bwch, 1865," yn llenyddiaeth? Os ydyw, y mae yn rhaid i feirniadaeth roddi ei gweinidogaeth i fynu. Ond credaf na ddewisai Ceiriog i ni edrych ar y fath gynyrchion ond fel "creadau undydd." Darllenwn y tudalen cyntaf gyda rhyw faint o ddigrifwch; ond y mae y drychfeddwl yn cael ei orweithio, ac yn troi yn ddiflas. Peth poenus iawn yw methu chwerthin, pan y disgwylir i ni wneud hyny. Y mae y sylwadau yr un mor darawiadol o berthynas i'r rhigymau ar "Ddyddiau Mawr Taffi."
Dwfr poeth a chambren,
Gwellt, gwrých, a blew:
A phawb yn rhyfeddu
Fod y mochyn mor dew.
Wel—" a phawb yn rhyfeddu" hefyd fod prif ganeuwr Cymru wedi trafferthu cymaint i ysgrifenu a chyhoeddi y fath wagsawrwydd. Y mae arabedd y llenor yn urddasol; ond nid urddasol peth fel hyn. "Elfen beryglus i'w chymeryd mewn llaw yw y gwrthun (the grotesque)," meddai Deon Church, "er fod iddi ei lle fel un o offerynau effeithiolrwydd barddonol." Methodd Ceiriog—mewn cwmni anrhydeddus, er hyny!—gofio bob amser roddi ei "le" i'r gwrthun, a'i gadw yno.
Fel engraipht o gynyg mwy hapus yn nhiriogaeth yr afresymol, gellid enwi "Swyddfa'r Gwlaw." Dyna gân a'i harabedd yn cydweddu âg urddas y llenor. Gwyddom mai ffugchwedl yw, a'i bod yn odidog o anmhosibl! Ond nid yw hyn yn ein blino wrth ei ddarllen: y mae deheurwydd y bardd yn peri i ni feddwl am foment na fu erioed beth mwy naturiol na threfnu'r gwlaw mewn cynadledd ar ben mynydd. Ac y mae y dadleniad yn hynod bert. Wedi i'r Derwydd benderfynu rhoi "tri mis o heulwen," a chloi drws ei dŷ, dyna'r drafodaeth yn dechreu:—
Sef dyn y felin ddw'r
Yn d od ar ei hynt, a
Dyn y felin wynt
Yn dod am y cynta'.
Ar ol y rhai hyn,
Yn dod ar eu siwrne,
Hyd waelod y glyn
'Roedd ustus a thwrne;
A deugain neu chwaneg,
O ffermwyr yn rhedeg,
A'u gwynt yn eu dyrnau.
Neges y twrne oedd cospi'r hen Gaw
Am dori' gytundeb â phobl y gwlaw;
A neges yr ustus oedd dweyd mor annhêg
Oedd hyn â'r cwsmeriaid oedd eisiau hin deg.
Ac y mae y trawsgyweiriad annisgwyliadwy i'r di-frifol yn niwedd y gân yn effeithiol a chryf.
Medrai Ceiriog oganu yn llym. Y mae ei duchangerddi ar "Lawrence Lowe " a "Tom Bowdwr" yn profi—heblaw fod cyflawnder o benillion gwasgaredig yn profi yr un peth—nad oedd nemawr un o feiau a ffol—bethau cymdeithas wedi dianc ei sylw. Pa un sydd fwyaf dirmygus yn "Lawrence Lowe "—ai yr arwr diegwyddor yn ei greulonder cuddiedig, ei ragrith cyfrwys, a chylch truenus bychandra ei enaid—neu y masnachwyr a'u tylwythau, mor eiddil o flaen pob rhith o fawredd, mor orhoff o addoli ffugiaeth o urddasolrwydd? Y mae y gân fel cledd deufin yn clwyfo ar y naill law a'r llall.
Y mae "Tom Bowdwr" yn llawn ergydion gwatwarus, ac yn aml yn taro yr hoel fel y dylid ei tharo.
Mae arwrgerddi, meddyn' nhw,
Yn dechreu yn y canol,
Ac yn diweddu mewn ystorm
Mewn cwr o'r wasg wythnosol;
Mae awdlau a phryddestau mawr
Yn gynta'n galw'r awen:
Ac fel dallhuan hono ddaw,
Ac yna tyr ei haden.
Yr un mor frathog yw ei nodion ar wagedd achyddiaeth ar y plant yn newynu tra'r cŵn yn mwynhau bywyd bras—am anwybodaeth gwirfoddol Tom o gyfiawnder a gonestrwydd:—
Ni wyddai ef am ddeddfau'r nef
Na deddfau'r greadigaeth,
Ac nid oedd chwaith yn hidio dim
Am ddod o'i anwybodaeth.
Y mae yn hollol nodweddiadol o'i diriondeb dynol i droi cyn y diwedd i dosturio wrth ei arwr, a gwneud dyn newydd ohono; ac mor nodweddiadol a hyny i ddwyn llais y plentyn i ymyl y bedd:—
Aeth at y bedd a d'wedodd "Mam,
Mae tada genym eto!
Cyfodwch mam, mae nhad yn ol,
A ninau wrth eich beddrod:"—
a pha le mae'r watwareg?