Cerddoriaeth yng Nghymru (Cyfres Pobun) (testun cyfansawdd)
| ← | Cerddoriaeth yng Nghymru (Cyfres Pobun) (testun cyfansawdd) gan Idris Lewis |
→ |
| I'w darllen pennod wrth bennod gweler Cerddoriaeth yng Nghymru (Cyfres Pobun) |
CYFRES POBUN
Golygydd.. E. TEGLA DAVIES, M.A.
RHIF VII
CERDDORIAETH
YNG NGHYMRU
Argraffiad Cyntaf-Medi, 1945
Gwnaethpwyd ac Argraffwyd gan Hugh Evans a'i Feibion, Cyf.
Hackins Hey, Liverpool 2, ac Overton Hall, Overton Street,
Liverpool 7
PAHAM A PHA BETH?
Y mae llawer o holi a phryderu beth a ddaw o Gymru ym merw a dadrithio y dyfodol agos. Er cynorthwyo gwerin Cymru i fanteisio ar y cyfle tynghedol a ddaw iddi ar ddiwedd y rhyfel, penderfynwyd cyhoeddi cyfres o lyfrau a fydd yn ymdrin a'r problemau mawr a wyneba Gymru y pryd hynny. Sicrheir gwŷr hyddysg ym mhob un o'r pynciau y bwriedir eu trin. Ceir crynodeb byr hanesyddol o'r pwnc, eglurir y safle fel y mae heddiw, y datblygiad naturiol y gellir ei ddisgwyl yn y dyfodol, ac os bydd galw am hynny, amlinelliad o'r gwelliannau y geilw'r safle amdanynt.
GOLYGYDD
Y Cyfrolau a drefnwyd, ac y mae eraill yn yr arfaeth.
CYMRU DDOE — A. H. WILLIAMS, M.A.
ADDYSG — Yr Athro W. MOSES WILLIAMS, M.A.
Y WASG GYMRAEG — E. MORGAN HUMPHREYS, M.A.
GLO — JAMES GRIFFITHS, A.S.
ENWAU LLEOEDD — Yr Athro IFOR WILLIAMS, M.A., D.Litt.
LLYWODRAETH LEOL — EDGAR L. CHAPPELL
CERDDORIAETH — IDRIS LEWIS
(wedi eu cyhoeddi)
DIWYDIANT A MASNACH—Dr. D. J. DAVIES
CREFYDD—Y Parchedig J. H. GRIFFITH, M.A.
CELFYDDYD — LLYWELYN AP GWYNN
LLENYDDIAETH—I Yr Athro IFOR WILLIAMS, M.A., D.Litt.
LLENYDDIAETH—II TOM PARRY, M.A.
Y DDRAMA — Mrs. MARY LEWIS, B.A.
IECHYD—Dr. T. TREVOR JONES.
Y RADIO — PHILIP PHILLIPS
AMAETHYDDIAETH—MOSES GRIFFITH, M.Sc.
CERDDORIAETH
YNG NGHYMRU
GAN
IDRIS LEWIS
(Cyfarwyddwr Cerdd y B.B.C. yng Nghymru).
(Wedi ei drosi i'r Gymraeg gan ENID PARRY).
LERPWL
GWASG Y BRYTHON
HUGH EVANS A'I FEIBION, CYF.
I'm brawd
D. H. Lewis,
Siloh, Llanelli.
CYNNWYS
RHAGAIR
YMGAIS ydyw'r llyfr bychan hwn i roddi crynodeb byr o hanes cerddoriaeth Gymreig yn ystod y ddau can mlynedd diwethaf. Gan fod diddordeb yng ngwaith cyfansoddwyr Cymreig ar gynnydd, dichon y bydd croeso i lyfr o'r math hwn. Diolchaf i lawer o'm cyfeillion (heb eu henwi) am amryw awgrymiadau, ac i Mrs. Enid Parry am ymgymryd â'r gwaith o gyfieithu'r llyfr, ac am ei help i gynllunio'r gwahanol benodau. Yn olaf, dymunaf ddiolch i'r cyhoeddwyr am fy ngwahodd i gyfrannu at "Gyfres Pobun," a'm gosod mewn cwmni mor dda.
PENNOD I
CERDDORIAETH DRADDODIADOL A'R TELYNORION
Y MAE hanes cynnar cerddoriaeth yng Nghymru mor niwlog ac annelwig nes ei bod yn amhosibl dywedyd i sicrwydd pa bryd y daeth ein halawon traddodiadol i fod. Yn wir, y mae'n amheus iawn a yw rhai o'r alawon yn ddilys, ac er honni bod llawer ohonynt yn aruthr hen, gan gynnwys y gân boblogaidd "Nos Calan," eto i gyd ni chafwyd hyd yma braw bod y ceinciau'n wirioneddol hen. Yn ei erthygl ar Gerddoriaeth Gymreig yng Ngeiriadur Grove, dywaid Frank Kitson, "Y mae'n resyn mawr na allwn olrhain, fesul cam, ddatblygiad yr Alawon Cymreig, fel y gallwn gyda cherddoriaeth yn Lloegr, drwy gyfrwng llyfrau print a llawysgrifau." Ond ceir tystiolaeth bod rhyw fath o ddiwylliant cerddorol i'w gael yng Nghymru, ganrifoedd yn ôl. Y mae'n drueni na ddaeth dim enghreifftiau ohono i lawr i ni y gellid eu cymharu â chynhyrchion gwledydd gwâr eraill yn yr un cyfnod. Dywaid Syr J. E. Lloyd, yntau, yn ei Lyfr Golwg ar Hanes Cymru (a gyfieithwyd gan y Dr. R. T. Jenkins), "Ni throsglwyddwyd hen gerddoriaeth yr Oesau Canol inni gyda'r un gofal na'r un anwyldeb â'i barddoniaeth. Felly, nid corff o 'weithiau cerddorol' ydyw ein hetifeddiaeth yn hyn o beth, ond rhyw hoffter greddfol o ganu, a chryn nifer o alawon gwerin syml-ond dirfawr eu hamrywiaeth a'u cyfoeth."
Er na thraddodwyd i ni ddim cerddoriaeth o waith cyfan- soddwyr Cymreig cynnar, yr ydym wedi etifeddu cyfoeth o alawon cenedlaethol a chanu gwerin y buasai unrhyw wlad yn falch ohonynt. Trosglwyddwyd yr etifeddiaeth yma inni trwy ysbrydiaeth a diwydrwydd yr hen delynorion Cymreig, y cawn sylwi arnynt yn y man. Eithr yn gyntaf, ystyriwn rai o nodweddion ein canu cenedlaethol.
Cynnyrch y bobl yw cerddoriaeth werin Cymru, fel pob gwlad arall. Ond y mae canu gwerin Cymru'n wahanol i ganu gwerin gwledydd eraill. Y mae iddo ei nodweddion arbennig ef ei hun. Crewyd y canu hwn am ei fod yn mynegi hoen a phoen y bobl gyffredin, wrth iddynt fynd a dod yn eu gwaith beunyddiol. Weithiau dathlwyd dyddiau nodedig yn eu bywydau trwy ganu caneuon fel "Y Dydd Cyntaf o Awst," "Calan Mai," neu "Calan Gaeaf." Cawn lawer o wybodaeth ddiddorol a defnyddiol ynglŷn â bywyd pob dydd ein cyndadau, wrth astudio'r hen gerddi gwerin. Dywaid Romain Rolland, yr ysgrifennwr a'r beirniad Ffrengig enwog, "Y ffordd orau i ddarganfod nodweddion cerddorol unrhyw genedl yw astudio ei chanu gwerin." Credaf y byddai'r gosodiad hwn yr un mor wir am ein gwlad ni hyd yn oed pe baem yn hepgor y gair "cerddorol." Mynega llawer o'r alawon ysbryd rhyfelgar ac annibynnol yr Hen Gymry, dengys rhai ohonynt yr hiraeth sydd gynhenid ynom, eraill arabedd addfwyn, cynhesrwydd calon, ac agosatrwydd cenedl groesawus.
Gwelir oddi wrth ansawdd rhai o'r alawon eu bod ers oesoedd maith yn alawon a ganwyd ar y tannau. Cychwynnodd llawer o'r alawon hyn gyda'r hen delynorion. Er mai cyfyng braidd yw cwmpas yr alawon pan gymherir hwynt ag alawon gorau cenhedloedd eraill, eto i gyd y maent yn syml eu ffurf, ac yn aml yn mynegi teimladau dwys. A'u cymryd at ei gilydd, y maent yn etifeddiaeth deg. Fe ymddengys mai'r telynorion a gadwodd gerddoriaeth Gymreig yn fyw yn yr hen amser. Yr oedd y dynion hyn, a oedd yn aml yn feirdd yn ogystal â cherddorion, weithiau'n llunio geiriau i'r hen alawon, a chlywir rhythmau geiriol nodweddiadol Gymreig mewn rhai ohonynt. Ambell dro byddai'r telynorion yn crwydro'r wlad i ddifyrru hen ac ieuanc, cyfoethog a thlawd. Galwent yn fynych yn nhai'r uchelwyr a chael croeso a nawdd ganddynt. Yr oedd gan ambell un o'r uchelwyr cyfoethog, megis Syr Watcyn Williams Wynn o Wynnstay, ei delynor ei hun. Canai'r telynorion hefyd mewn marchnad a ffair, a derbynnid hwy'n llawen ymhobman. Prin bod dim o'u caneuon wedi eu hysgrifennu. Mewn gwirionedd yr oedd llawer o'r telynorion yn ddall. Bron na ellir dywedyd bod dallineb yn gymhwyster ar gyfer canu'r delyn. Yng Ngogledd Cymru'n bennaf y ffynnent, a rhagorent mewn canu penillion a medru llunio amrywiadau ar alawon poblogaidd.
Yn y ddeunawfed ganrif y dechreuwyd casglu a chyhoeddi alawon Cymreig. Daeth pob un o'r tri thelynor a ymgymerodd â'r gwaith hwn, yn enwog, yn ei dro, yn Llundain. Y mae'n ffaith ddiddorol bod yr holl gasgliadau cynnar hyn wedi eu cyhoeddi y tu allan i Gymru. Dyma enwau'r tri thelynorJohn Parry, o Riwabon (Parri Ddall); Edward Jones (Bardd y Brenin) a John Parry (Bardd Alaw).
JOHN PARRY (Parri Ddall). Telynor Syr Watcyn Williams Wynn o Wynnstay oedd ef. Teithiodd John Parry ymhell. Clywn ei hanes yn cynnal cyngherddau yn Nulyn (1736), a Llundain (1746). Dywedir i Handel ei glywed yn canu'r delyn yn Llundain, a'i longyfarch ar ei fedr. Bu yng Nghaergrawnt, a chanodd y delyn i'r bardd Seisnig Gray, a hynny a'i hysbrydolodd ef i ysgrifennu "The Bard." Mewn llythyr at un o'i gyfeillion, disgrifia Gray'r amgylchiad fel hyn, "Mr. Parry has been here, and scratched out such ravishing blind harmony, such tunes of a thousand years old, enough to choke you." Yn ôl ei gyfoeswyr, yr oedd Parry'n delynor medrus. Adnabyddid ef fel "the celebrated blind harper." Trwyddo ef yr ail-ddechreuwyd defnyddio'r Delyn Deires Gymreig, a oedd wedi colli ei phoblogrwydd yn gyson, nes i athrylith Parry ail-gynnau diddordeb ynddi. Cyhoeddodd Parry ei Antient British Music of the Cambro-Britons yn 1742. Dyma'r casgliad cyntaf o alawon Cymreig a gyhoeddwyd erioed. Dilynwyd hwn gan gasgliad cyffelyb yn 1781 o dan y teitl Cambrian Harmony. Gwnaeth Parry waith gwerthfawr trwy gasglu a golygu'r alawon hyn, a gwnaeth hwy'n boblogaidd drwy ei ganu. Bu farw Parry yn Rhiwabon yn 1782.
EDWARD JONES (Bardd y Brenin) a ddaeth ar ôl Parri Ddall. Ganed ef yn Henblas, ffermdy yn Llandderfel, Sir Feirionnydd, yn 1752. Daeth o deulu cerddgar, a'i dad a'i dysgodd i ganu'r delyn pan oedd yn blentyn. Yn 1775, symudodd i Lundain a daeth yn enwog yno oherwydd ei fedr i ganu'r delyn. Ond daliodd Edward Jones i garu alawon ei wlad, ac yn 1784 cyhoeddodd gasgliad o'r rhain o dan y teitl Musical and Poetical Relicks of the Welsh Bards. Ymddangosodd cyfrol arall yn 1802, sef The Bardic Museum, a gadawyd trydedd gyfrol heb ei chyhoeddi pan fu farw yn 1824. Yr oedd gan Edward Jones ddiddordeb arall heblaw alawon Cymru. Bu'n ddiwyd trwy'i oes yn casglu llyfrau prin ac anghyffredin, a gwerthwyd ei lyfrgell ar ôl iddo farw, am fil o bunnau, pris da yr adeg honno. Er na bu erioed yn fardd i'r brenin, ymddengys ei fod yn gymeradwy yn y llys, oherwydd penodwyd ef yn delynor i Dywysog Cymru yn 1783, a bu ganddo swydd hefyd yn yr Office of the Robes ym Mhlas St. James. Gwnaeth waith gwerthfawr drwy ymchwilio i hanes alawon Cymru, a chyhoeddi llawer ohonynt. Bu'r Relicks a'r Bardic Museum yn gymorth mawr i'r rhai a fu'n gweithio ar ei ôl yn yr un maes.
Y telynor enwog arall a wasnaethodd gerddoriaeth Gymreig yn nechrau'r ganrif ddiwethaf oedd JOHN PARRY (Bardd Alaw). Ganed ef yn Ninbych yn 1776. Cafodd yrfa anturiaethus. Bu yn ei dro yn aelod o fand y Militia, yn arweinydd iddo, yn athro clarinet, yn canu'r fflageolet, ac yn gyfansoddwr, ymysg amryw o bethau eraill. Yn 1807, symudodd i Lundain, a chymaint oedd ei lwyddiant yno, nes iddo'n fuan iawn ysgrifennu caneuon ac unawdau ar gyfer Gerddi Vauxhall. Yn ddiweddarach penodwyd ef yn Gyfarwyddwr Cerdd i'r cyngherddau adnabyddus hyn, a bu yno am amryw o flynyddoedd. Yn nyddiau ei ieuenctid yn Ninbych yr oedd wedi cyhoeddi dau gasgliad o alawon Cymreig i military band, a chasgliad arall (a gyflwynwyd i Syr Watcyn Williams Wynn), i ffliwt, sielo a thelyn. Ar ôl ymsefydlu yn Llundain, cyhoeddodd gyfrol arall o alawon Cymreig, ac ef ei hun, y mae'n debyg, a ysgrifennodd y geiriau Saesneg ar eu cyfer. Rhoes Cymdeithas y Gwyneddigion fedal aur iddo am y gwaith hwn. Y mae'r llythyr hwn o eiddo Parry yn egluro pa fath ddyn, a pha fath gerddor ydoedd: "Pan ddeuthum í Lundain, yr oedd gennyf bob peth i'w ddysgu ymron; felly ymroddais i astudio gyda'r amcan o droi fy ngwaith allan o'm dwylaw heb lawer o wallau amlwg ynddo. Nid wyf byth yn awr yn ceisio ehedeg uwchlaw fy ngallu, oherwydd yr wyf yn gwybod yn dda fod nifer o gerddorion yn rhodfeydd y gelfyddyd yn llawer mwy abl na mi i gynhyrchu cyfansoddiadau dysgedig. Yr wyf yn deall natur pob offeryn a ddefnyddir yn y gerddorfa; yr wyf yn ysgorio gyda rhwyddineb anghyffredin, a hyderaf yn weddol gywir. Yr wyf yn gwneud fy eithaf i fyned yn heddychol drwy'r byd mewn cyfeillgarwch â'm holl frodyr, yn ymyrraeth a neb, a gobeithiwyf, ddim yn dwyn ewyllys ddrwg ag un dyn."
Dyma brif weithiau Parry—Welsh Melodies yn dair cyfrol, y gyntaf yn 1822 gyda geiriau Saesneg gan Mrs. Hemans; yr ail yn 1823, gyda geiriau Saesneg o waith amryw awduron ; a'r drydedd yn 1829. Cyhoeddwyd ei gasgliad adnabyddus The Welsh Harper yn ddwy gyfrol (1839 a 1848). Cynnwys amryw o alawon a oedd eisoes wedi ymddangos yn Relicks of the Welsh Bards o waith Edward Jones, ond yr oedd gan Parry hefyd alawon gwreiddiol o'i waith ei hun. Yn eu mysg ceir yr alaw boblogaidd "Cadair Idris" a ysgrifennodd yn 1804.
Fe ddywedir ddarfod i Parry gyfansoddi a chyhoeddi mwy o gerddoriaeth nag unrhyw gyfansoddwr arall yn ei ddydd, ac eithrio Syr Henry Bishop. Credir iddo gyfansoddi dros saith gant o ganeuon, a thua'r un nifer o ddarnau offerynnol— ar gyfer telyn, piano, ffliwt, fflageolet, clarinet, etc. Yn ychwanegol at hyn dywedir iddo ysgrifennu trigain o lyfrau yn dangos y ffordd í ganu gwahanol offerynnau. Ceir ganddo hefyd gasgliad o ddwy fil o alawon gwahanol wledydd. O'r holl waith yma, nid erys ar gof a chadw ond ei gasgliad o alawon Cymreig, "Cadair Idris," "Ap Siencyn" a "Flow Gentle Deva." Ar wahân i'w waith fel cyfansoddwr a thelynor, ysgrifennodd Bardd Alaw yn helaeth ar gerddoriaeth. Anfonodd erthyglau i'r Cambro-Briton, The Musical Times a Seren Gomer. Yr oedd hefyd yn adnabyddus fel beirniad ym mhrif eisteddfodau Llundain a Chymru, a bu'n dal swyddi pwysig yn ystod ei fywyd hir a defnyddiol. Bu farw yn Llundain yn 1851.
Cyn gadael y tri thelynor hyn, dylid crybwyll John Thomas (Pencerdd Gwalia). Mewn llawer o bethau, yr oedd ei yrfa'n debyg i'r eiddynt hwy. Fel hwythau, gadawodd ei wlad yn ieuanc, ac ymsefydlu yn Llundain. Yno cafodd lwyddiant ac enwogrwydd. Gafaelodd swyn Llundain mewn cerddorion, hyd yn oed yn y dyddiau hynny. Trwy fynd yno, enillodd ein telynorion fwy o enwogrwydd na'r hen delynorion gynt, a fu'n difyrru pobl y farchnad a'r ffair. Yn Llundain, cafwyd gwell athrawon, felly daeth y telynorion i ganu'n fedrusach. Heblaw hyn, caent yno well cyfleusterau i gyhoeddi eu cyfansoddiadau a'u casgliadau o alawon Cymreig. (Ni chyhoeddwyd llyfr o alawon Cymreig yng Nghymru tan 1844, pan ymdangosodd Airs of Gwent and Morganwg Jane Williams, a gyhoeddwyd yn Llanymddyfri). Oherwydd i'r telynorion ymsefydlu yn Llundain, daeth llawer o'r alawon Cymreig mor boblogaidd nes eu canu ar lwyfannau'r brifddinas tua diwedd y ddeunawfed ganrif.
Ganed JOHN THOMAS (Pencerdd Gwalia) ym Mhen-y- bont-ar-Ogwr, Gŵyl Dewi, 1826. Yn fuan iawn, daeth i fedru canu'r delyn yn dda, a phan nad oedd ond tair ar ddeg oed, enillodd delyn deires yn wobr yn Eisteddfod Abergafenni yn 1839. Flwyddyn ar ôl hyn, trwy gymorth yr Iarlles Lovelace (merch yr Arglwydd Byron) aeth yn fyfyriwr i'r Royal Academy of Music. Ar wahân i ganu'r delyn, cafodd wersi cyfansoddi gan Cipriani Potter, a fu unwaith yn ddisgybl i Beethoven. Bu Pencerdd Gwalia yn yr Academi am chwe blynedd. Yn ystod yr amser hwn, cyfansoddodd, ymysg pethau eraill, goncerto i delyn a cherddorfa. Yn ddiweddarach, aeth ar y cyfandir, a chanodd y delyn mewn cyngherddau yn yr Almaen, Awstria, yr Eidal a Rwsia. Pan ddychwelodd i Lundain, ysgrifennodd goncerto arall i'r delyn, ac fe'i perfformiwyd yn un o gyngherddau'r Royal Philharmonic Society. Gwelir felly ei fod yn cael ei gyfrif yn un o delynorion gorau ei oes, ac yn 1871 penodwyd ef yn delynor i'r Frenhines Victoria. Daliodd y swydd hon hyd farw'r frenhines.
Treuliodd John Thomas yntau lawer o amser yn casglu a threfnu alawon Cymreig, ac ar ddydd Gŵyl Dewi, 1862, cyhoeddodd ei Songs of Wales yn ddwy gyfrol. Trefnwyd y rhain ar gyfer unawd a chôr cymysg, ac awdur y geiriau Cymraeg oedd Talhaiarn. Cafodd y gwaith hwn dderbyniad brwd ar ei union. Yn yr un flwyddyn fe gynhaliodd gyngherddau o alawon Cymreig yn neuadd St. James, Llundain, a hefyd yn y Crystal Palace. Penodwyd ef yn athro Canu'r Delyn yn y Royal Academy, ac yno cafodd lawer o ddisgyblion disglair a oedd yn ddyledus iawn iddo am eu hyfforddiant. Yn 1871 ffurfiodd gymdeithas gorawl. Fel canlyniad i'r cyngherddau a roddwyd, casglwyd £90 er mwyn sefydlu ysgoloriaeth o dair blynedd yn y Royal Academy. I blant rhieni Cymreig yn unig yr oedd yr ysgoloriaeth hon. Y gyntaf i'w hennill oedd Miss Mary Davies, a ddaeth yn un o gantorion mwyaf ei hoes, ac yn un o'r rhai a sefydlodd Gymdeithas Alawon Gwerin Cymru. Yn ddiweddarach casglodd Pencerdd Gwalia fil o bunnau. Gyda'r arian hwn, sefydlodd ysgoloriaeth "John Thomas," ac y mae myfyrwyr Cymreig hyd heddiw yn cystadlu amdani yn y Royal Academy of Music. Yr oedd Pencerdd Gwalia yn ffigur poblogaidd yn ein Heisteddfodau Cenedlaethol, fel datgeiniad ac fel beirniad. Darlithiai'n aml ar Gerddoriaeth Genedlaethol Cymru, pwnc a oedd o gryn ddiddordeb iddo.
Fel cyfansoddwr, yr oedd iddo lawer o allu technegol, a medrai ysgrifennu'n felodaidd ar brydiau. Ei brif weithiau yw'r gantata "Llewelyn," a gafodd gryn groeso pan berfformiwyd hi yn Eisteddfod Abertawe yn 1863; ac opera, "The Bride of Neath Valley" (1866). Ond byr fu bri'r ddau gyfansoddiad hyn, ac anfynych y clywir hwy heddiw. Ei gymwynas fwyaf oedd trefnu ein halawon cenedlaethol. Trefnodd lawer ohonynt yn fedrus iawn ar gyfer ei hoff offeryn, sef y delyn, a chenir hwy'n fynych o hyd. Trefnodd rai alawon ar gyfer corau, ac y mae'n rhyfedd na chenir byth mohonynt heddiw, a chymaint o brinder trefniadau felly.
PENNOD II
YR ARLOESWYR
WRTH ymdrin â'r telynorion yn y bennod ddiwethaf, ychydig a soniwyd am gyflwr cerddoriaeth yng Nghymru, oherwydd yn Llundain, bron yn ddieithriad, yr oedd y telynorion yn byw ac yn bod, ac ar dro yn unig y deuent i Gymru. Yn nechrau'r ganrif, yr oedd cyflwr cerddoriaeth yn bur resynus. Felly y parhaodd pethau hyd tua chanol y ganrif. Yna dechreuodd wella, trwy ymdrechion ychydig o arloeswyr, a dechreu- odd cyfansoddwyr Cymru ysgrifennu cerddoriaeth a haeddai sylw.
Cyn 1800, ychydig iawn o gerddoriaeth Gymreig a oedd ar gael, oddieithr y casgliadau o alawon cenedlaethol a gyhoeddwyd yn Llundain, yn bennaf, gan Parri Ddall, Bardd y Brenin a Bardd Alaw. Rhaid crybwyll hefyd am waith y cyhoeddwr medrus o Edinburgh, George Thomson, a gyhoeddodd dair cyfrol o alawon Cymreig, yn 1809 a 1814. Talodd ef i gyfansoddwyr enwog, megis Haydn a Beethoven am drefnu'r alawon, ac i amryw o awduron Seisnig, na chlywir sôn amdanynt heddiw, am ysgrifennu'r geiriau. Ond er gwaethaf enwogrwydd Haydn a Beethoven, nid llwyddiant mo'r gwaith hwn. Aeth eu trefniadau o alawon Cymreig i ebargofiant ers talm. Y mae'n debyg mai'r rheswm am fethiant y casgliad hwn yw mai Almaenaidd yn hytrach na Chymreig yw ansawdd y trefniadau. Ar wahân i'r alawon cenedlaethol nid oedd unrhyw gerddoriaeth Gymreig arall, oddieithr ychydig o donau a gyhoeddwyd ynghyd â Salmau Edmwnd Prys, mor bell yn ôl â 1621.
Heblaw bod cerddoriaeth wreiddiol Gymreig yn brin, nid oedd ond ychydig o wybodaeth am ochr ymarferol y gelfyddyd. Ychydig iawn o bobl a fedrai ddarllen cerddoriaeth, ac yr oedd cyflwr cerddoriaeth yn yr eglwysi a'r capelau, sydd heddiw'n beth i ymfalchio ynddo, y pryd hwnnw'n warthus. Wrth sylwi ar hyn, dywaid gohebydd yn Y Gwyliedydd yn 1823 "fod eglwysi Sir Feirionnydd heb ganu ynddynt o gwbl." A dyna Brinley Richards yn dywedyd yn Eisteddfod Biwmares yn 1832 nad oedd cymaint ag un côr Cymreig i'w gael; ac mai'r unig leiswyr Cymreig oedd y datgeiniaid gyda'r delyn. Yr oedd un peth i gyfrif am hyn. Nid oedd gramadeg cerddorol i'w gael yn yr iaith Gymraeg, ac i Gymro uniaith, yr oedd hyn yn ddifrifol. Yr unig ffordd i ddysgu tôn i'r rhan fwyaf o bobl oedd wrth y glust.
Ond dechreuwyd cynhyrchu rhyw fath o gerddoriaeth Gymreig yn weddol gynnar yn y ganrif, er mai cysegredig oedd bron y cwbl a gynhyrchwyd. Yr arloeswyr cyntaf oedd John Williams, Dolgellau (1740-1821); John Ellis, Llanrwst (1760-1834) a Dafydd Siencyn Morgan, Llechryd (1751-1844). Cyhoeddodd John Ellis ei gasgliad o donau Mawl i'r Arglwydd yn 1816. Cyfansoddodd hefyd lawer o donau ac anthemau, ac y mae ei dôn "Elliott" yn para yn ei blas hyd heddiw. Er bod ei lyfr yn glogyrnaidd iawn ac yn llawn gwallau, eto y mae'n deilwng o'n sylw am mai hwn oedd y casgliad cyntaf o'r fath a gyhoeddwyd yng Nghymru, ac ef yn ddiau a gychwynnodd y dôn gynulleidfaol Gymreig ar ei thaith urddaso drwy'r byd. Bu llawer o gasgliadau cyffelyb, megis Gamut a Brenhinol Ganiadau Seion Owen Williams o Fôn; Grisiau Cerdd Arwest John Ryland Harries o Abertawe (1823), Caniedydd Crefyddol William Owen o'r Drefnewydd (1828); Caniadau Seion Richard Mills (1840) a Salmydd Cenedlaethol Hafrenydd (1845).
Heblaw cyfansoddi a chyfaddasu tonau ar gyfer eu casgliadau, gwnaeth yr arloeswyr hyn waith addysgiadol pwysig trwy drefnu dosbarthiadau cerdd drwy'r holl wlad. Aeth Dafydd Siencyn Morgan, er enghraifft, o Lechryd, yng ngwaelod Sir Aberteifi, cyn belled â Sir Fôn er mwyn cynnal dosbarthiadau mewn cerddoriaeth. Gan fod cerddoriaeth Gymreig mor brin ar gyfer y dosbarthiadau, aeth yr athrawon hyn ati i gyfansoddi alawon at y pwrpas. Cyhoeddwyd y rhain yn ddiweddarach yn eu casgliadau gyda chyfarwyddiadau ynglŷn â'r sut i'w canu. Yn 1838 daeth "anadliad o Lanidloes" gyda Gramadeg Cerddorol John Mills. Dilynwyd hwn gan Arweinydd Cerddorol Richard Mills yn 1842-3, a Gramadeg Cerddoriaeth Alawydd yn 1848. Fel llyfrau ar gerddoriaeth y mae'r rhain bellach ar ôl yr oes, ond yr oeddynt yn dra phwysig pan gyhoeddwyd hwy, ac yn gryn gaffaeliad i Gymry uniaith. Ond tua chanol y ganrif bu gwelliant mawr, a hynny trwy lafur caled ychydig o ddynion. Gan mor ddwfn oedd eu dylanwad ar gerddoriaeth Gymreig, rhaid ymhelaethu arnynt. Rosser Beynon, Alawydd ac Ieuan Gwyllt oedd y rhain.
Ganed ROSSER BEYNON yng Nglyn Nedd yn 1811. Un o Sir Gaerfyrddin oedd ei dad. Symudodd i Ferthyr yn 1815, ac yno y treuliodd Rosser weddill ei oes. Ychydig a barodd ei ddyddiau ysgol. Dechreuodd weithio, yng Ngwaith Haearn Dowlais yn ôl pob tebyg, cyn iddo gyrraedd wyth oed. Fodd bynnag, yno y bu'n gweithio y chwe blynedd ar hugain diwethaf o'i oes. Fel llawer cerddor Cymreig y pryd hwnnw methodd gael hyd i athro cerdd, a bu'n rhaid iddo ei ddysgu ei hunan. Er hyn dysgodd yn gyflym, a chyn hir yr oedd yn trefnu dosbarthiadau cerddoriaeth nid yn unig ym Merthyr, ond yng Nghaerdydd a rhannau eraill o Ddeheudir Cymru.
Yn 1845 cyhoeddodd Telyn Seion, casgliad o donau, anthemau a chorawdau. Ymddangosodd ail ran yn 1848. Yr oedd Telyn Seion yn welliant mawr ar lyfrau o'r fath a gyhoeddwyd o'i flaen, ac i ryw raddau cyflawnodd yr angen a oedd yn bod ar y pryd, am gerddoriaeth i gorau a chynulleidfaoedd. Er bod ugain o donau o waith Beynon ei hun yn y casgliad hwn, anghofiwyd hwynt ers tro. Bu'n olygydd cerddorol Y Diwigiwr am rai blynyddoedd, a bu hefyd yn boblogaidd fel beirniad eisteddfodol. Yn Eisteddfod Wrecsam (1845) dyfarnodd y ddwy wobr gyntaf am yr anthemau gorau i John Ambrose Lloyd, gŵr na wyddai neb amdano y pryd hwnnw.
Haedda Rosser Beynon le anrhydeddus yn hanes cerddoriaeth ein gwlad, oherwydd ei waith gwych dros ganu corawl a chynulleidfaol yn Neheudir Cymru. Adnabuwyd ef yno fel "Apostol canu cynulleidfaol." Dywedir mai ef a Moses Davies (taid y Dr. Mary Davies) a oedd yn gyfrifol am newid o'r hen ddull i'r dull newydd o ganu emynau. Yn yr hen ddull y dynion a ganai'r alaw, a'r merched y rhan i'r tenor. Yn ogystal â bod yn arweinydd da, yr oedd Beynon hefyd yn athro ardderchog. Yr oedd rhai o arweinwyr gorau'r dydd, megis Abraham Bowen, Robert Jones a David Francis ymysg ei ddisgyblion. Yn ddiamau, diwydrwydd a brwdfrydedd Beynon sydd yn cyfrif am enwogrwydd Merthyr yng nghanol y ganrif ddiwethaf fel canolfan cerddoriaeth Deheudir Cymru. Yr oedd iddo gymeriad dilychwin, a mawr oedd ei barch gan bawb a'i hadwaenai. Bu farw yn 1876 a chladdwyd ef ym Mynwent y Cefn.
Cyffelyb i waith Rosser Beynon ym Merthyr oedd gwaith Alawydd ym Methesda. Ganed DAVID ROBERTS (Alawydd) yn Nhal-y-bont, Llanllechid, yn 1820. Gof oedd ei dad, yn un o chwareli'r Arglwydd Penrhyn. Symudodd y teulu yn fuan i Gae'r Berllan, ger Bethesda, ac oherwydd tlodi'r teulu niferus, bu'n rhaid i Alawydd ddechrau ennill ei fywoliaeth yn un ar ddeg oed. Pan oedd yn dair ar ddeg, ymunodd â Chymdeithas Gerddorol Bethesda, a chyn hir, medrai ddarllen cerddoriaeth yn dda. Yn ddiweddarach penodwyd ef yn godwr canu yng Nghapel Bethesda. Isel iawn oedd cyflwr cerddoriaeth ym Methesda ar y pryd, ac fe ysgrifennodd Alawydd amryw o ymarferiadau ar gyfer y dosbarthiadau canu a oedd yn ei ofal. Yn ddiweddarach, dangosodd yr ymarferiadau hyn i Ambrose Lloyd a Thanymarian. Canmolodd y ddau hyn ei waith, a'i annog i'w gyhoeddi. Felly yn 1848 cyhoeddodd y Gramadeg Cerddoriaeth. Yr oedd i hwn dair rhan, ac fe'i printiwyd yn y Bala. Ymddangosodd argraffiad diwygiedig yn 1862. Er nad oedd ond cymharol fyr, a bod ynddo lawer o dermau Saesneg dianghenraid, bu'n dra gwerthfawr. "Cyhoeddwyd Gramadeg Alawydd," medd- ai Emlyn Evans, "yn agos i ddiwedd yr hanner cyntaf o'r ganrif, ond i'r hanner dilynol y cariodd ei ddylanwad, ac er efallai nad hollol gywir fyddai dywedyd bod y gramadeg hwn gymaint uwchlaw gramadegau'r Millsiaid ag ydoedd yr olaf yn uwch na'r rhai a'u blaenorai, y mae'n eithaf gwir ei fod yn tra rhagori arnynt, ac yn rhoddi i'r Cymro wybodaeth a chyfarwyddyd mewn pynciau na chyffyrddwyd â hwy o'r blaen yn ei iaith ei hun . . . Y mae'n amhosibl mesur y gwasanaeth a fu'r gramadeg bychan ond cynhwysfawr hwn i gerddorion Cymru." Yn ei ragymadrodd i'r gramadeg, dywaid Alawydd, "Cyhoedd- wyd ef ar gais cantorion Bethesda a'r cymdogaethau, ynghyd ag amryw o weinidogion a chyfeillion cerddgar ac eiddgar dros les âd y genedl. Amcanwyd cyfleu egwyddorion cerddoriaeth yn fyr, eglur, a chynhwysfawr, mewn ffurf syml a dirodres."
Er i Alawydd ennill y wobr am yr anthem orau yn Eisteddfod Bethesda yn 1851, 1852 ac 1853, aeth ei holl gyfansoddiadau, oddieithr ei dôn "Catherine," i dir angof ers llawer dydd. Tua chanol y ganrif ddiwethaf, Bethesda, Llanidloes a Merthyr oedd y lleoedd mwyaf cerddorol yng Nghymru. Gwnaeth Alawydd fwy na neb arall tuag at ddyrchafu cerddor- iaeth ym Methesda, ac yr oedd safon canu yn uwch yno pan oedd ef yn ei flodau nag yn odid un ardal arall yng Nghymru. Pan gyhoeddodd Novello & Co. eu hargraffiadau rhad o oratorïau, ffurfiodd Alawydd glwb llyfrau fel y gallai'r chwarel- wyr brynu ac astudio'r gweithiau corawl gorau. Perfform- iodd côr o gant o leisiau ym Methesda y gweithiau hyn o dan arweiniad Alawydd: "Messiah," "Israel in Egypt," "Samson," "The Creation" ac "Ystorm Tiberias."
Er na chenir odid ddim o waith Alawydd heddiw, dylid cofio amdano oherwydd ei wasanaeth i gerddoriaeth Gymreig pan nad oedd ond ychydig o weithwyr ar y maes. Bu farw yn 1872, a chladdwyd ef ym mynwent Glanogwen, Bethesda.
Yr olaf a'r mwyaf adnabyddus o'r arloeswyr oedd JOHN ROBERTS (Ieuan Gwyllt). Ganed ef ym Mhenllwyn, ger Aberystwyth, yn 1822. Pobl gyffredin, yn hoff o gerddoriaeth, oedd ei rieni. Yr oedd ei dad yn ddechreuwr canu, a'i fam yn gantores dda. Yn nannedd pob anhawster bore oes, llwyddodd i ddysgu cerddoriaeth, a chyn cyrraedd ugain oed, bu'n cynnal dosbarthiadau canu yn yr ardaloedd o gwmpas ei gartref. Felly, dangosodd yn bur ieuanc yr awydd cynhenid a oedd ynddo i ddysgu ei gyd-wladwyr, peth a ddaeth yn nod- wedd bur amlwg yn ei holl fywyd. Treuliodd rai blynyddoedd fel athro ysgol, ac yna aeth i swyddfa cyfreithiwr, gan ddal i astudio yn y cyfamser.
Yn 1852, aeth i Lerpwl, lle y bu'n is-olygydd Yr Amserau o dan Hiraethog. Ar ôl chwe blynedd yno, torrodd ei gysylltiad â'r papur, a symudodd i Aberdâr, er mwyn bod yn olygydd Y Gwladgarwr. Yma cafodd gyfeillion cerddgar, sef David Rosser, Šilas Evans ac Alaw Ddu. Blwyddyn i'w chofio oedd 1859 iddo ef; arweiniodd ei gymanfa gyntaf (yn Aberdâr y bu hyn); priododd Miss Jane Richards, Aberystwyth; ymddiswyddodd o fod yn olygydd Y Gwladgarwr, a chy- hoeddodd ei Lyfr Tonau. Yr oedd wedi bod am flynyddoedd yn casglu tonau gorau'r gwahanol wledydd, a bu cerddorion Cymru'n edrych ymlaen at weled cyhoeddi ei lyfr. Bu'n llwyddiant ar ei union, ac erbyn 1863 yr oedd dwy fil ar bym- theg o gopïau wedi eu gwerthu. Gan iddo ddyfod i weled gwerth nodiant y Tonic Sol-ffa, cyhoeddodd argraffiad o'r gwaith yn y nodiant hwnnw yn 1864, ac Atodiad yn 1870. Nid oes amheuaeth nad yw'r Llyfr Tonau yn gasgliad rhagorol. Gwyddai Ieuan Gwyllt beth oedd tôn dda, ac fe welir hyn yn ei lyfr, er mai at y dôn urddasol a chlasurol (hynny yw y math Almaenaidd o dôn) y gogwyddai ef. Fodd bynnag, darfu i'w lyfr wella'n ddirfawr chwaeth gerddorol ymysg cynulleidfaoedd Cymreig.
Yn y cyfamser yr oedd wedi dechrau pregethu, a symudodd i Ferthyr. Yno y cyhoeddodd rifyn cyntaf y misolyn cerddorol Y Cerddor Cymreig yn 1861. Yn y dechrau cyhoeddodd y papur ar ei gost ei hun, ond ymhen pedair blynedd, cymerwyd ef drosodd gan Hughes a'i Fab, Wrecsam. Ieuan Gwyllt oedd y golygydd, hyd 1873, pan beidiwyd â chyhoeddi'r papur oherwydd diffyg cefnogaeth. Cynnig arall oedd Cerddor y Tonic Sol-ffa a ymddangosodd yn gyntaf yn 1869. Ond daeth hwn yntau i ben yn 1874 am yr un rheswm. Yr oedd Ieuan Gwyllt yn ysgrifennwr ac yn feirniad cerddorol galluog, fel y gwelir yn ei erthyglau yn y ddau gylchgrawn a nodwyd, a ysgrifennwyd bron yn gyfangwbl ganddo ef ei hun. Trwy gyfrwng y papurau hyn, gwnaeth waith gwerthfawr trwy gyhoeddi darnau o gerddoriaeth glasurol, a roes i gorau gwledig eu cyfle cyntaf i ymgydnabod â cherddoriaeth dda. Hefyd fe gynorthwyodd gyfansoddwyr Cymreig ieuainc drwy gyhoeddi eu gwaith yn y cylchgronau hyn, ac yr oedd ei feirniadaeth ar eu gwaith ac ar ganu corawl bob amser yn adeiladol a llawn cydymdeimlad.
Cafodd Ieuan Gwyllt ormod o'i ganmol fel cyfansoddwr. Yr oedd yn ddyfal a gweithgar, ond ysywaeth nid oedd ganddo athrylith gerddorol. Fel rheol y mae ei waith yn anystwyth ac yn anysbrydoledig, a mwy cydnaws oedd ei ddawn ag ysgrifennu ar gerddoriaeth nag â'i chreu. Gwnaeth waith da drwy gyfaddasu darnau clasurol, ac ysgrifennodd eiriau Cymraeg ar eu cyfer, eithr ni chenir heddiw ond ychydig o'i donau gwreiddiol ef ei hun. O'r rhain y mae "Liverpool," "Ardudwy," "Aberafon" a "Moab" yn parhau i afael mewn cynulleidfaoedd Cymreig. Yn wir, fe dybiai'r diweddar Syr Henry Hadow fod "Moab" ymysg y dwsin gorau o donau'r byd.
Yn 1865 symudodd Ieuan Gwyllt o Ferthyr i Lanberis, lle y bu'n gofalu am Eglwys y Capel Coch, ond ymddiswyddodd o fod yn weinidog yn 1869, oherwydd mwy o waith gyda llenyddiaeth a cherddoriaeth. Yna aeth i fyw i'r Fron, ger Caernarfon, lle y bu farw yn 1877. Claddwyd ef yng Nghaeathro.
PENNOD III
CYFANSODDWYR CYNNAR
FEL yr awgrymwyd yn y bennod flaenorol, yn hwyr y dechreuodd y Cymry gyfansoddi, ac ni chafwyd dim mwy uchelgeisiol na thôn seml, cyn canol y ganrif ddiwethaf. Crybwyllwyd y ffaith hon gan y diweddar Dr. Vaughan Thomas yn ei anerchiad i Gymdeithas Cymrodorion Abertawe yn 1911, pan ddywedodd "na fu cyn oddeutu'r flwyddyn 1850 un cais o gwbl yn y Dywysogaeth at gyfansoddi cerddoriaeth o ddifri." Y mae'n debyg mai'r rheswm pennaf am hyn oedd mai ychydig o ymarfer cerddorol a geid drwy'r wlad, ac mai prin yr oedd pobl yn medru deall cerddoriaeth. Ond fel canlyniad i waith a dylanwad Alawydd, Rosser Beynon ac Ieuan Gwyllt yn dysgu'r bobl drwy gyfrwng eu dosbarthiadau, daeth y werin yn raddol i ymddiddori mewn celfyddyd a oedd yn apelio'n gryf at ei greddfau cynhenid. Efallai nad amherthnasol yw dywedyd mai cynnyrch y werin fu cerddoriaeth yng Nghymru erioed, fel y dengys poblogrwydd yr Eisteddfod a'r Gymanfa Ganu yn ddiweddarach.
Ond yr oedd llawer o rwystrau ar ffordd y cyfansoddwyr Cymreig cynnar. I ddechrau, nid oedd unrhyw draddodiad cerddorol yng Nghymru, nac unrhyw ysgol o gyfansoddwyr wedi rhoi eu bryd ar ddatblygu cerddoriaeth genedlaethol a rhoi mynegiant i'r athrylith a oedd yn nodweddiadol o'r Celt. Felly, nid oedd dim patrymau y gallai'n cyfansoddwyr eu dynwared. Heblaw hyn, yr oedd eu diffyg hyfforddiant technegol yn anfantais iddynt. Fel rheol, ni chawsent y fantais o gael eu hyfforddi'n drwyadl yng nghelfyddyd cyfansoddí cerddoriaeth—mantais a oedd o fewn cyrraedd cyfansoddwyr gwledydd eraill. Bu'n rhaid iddynt eu dysgu eu hunain, a throi yn eu hunfan gan wneuthur y gorau o'r ychydig gyfleusterau a oedd wrth law. O ganlyniad, mewn dau gyfeiriad yn unig y datblygodd cerddoriaeth Gymreig, sef alawon cenedlaethol, a chaniadaeth y cysegr. O'r prif gyfansoddwyr a oedd yn ffynnu yr adeg yma, rhoes Brinley Richards ac Owain Alaw eu hamser i gasglu a threfnu alawon Cymreig, ac Ambrose Lloyd a Thanymarian yn troi eu hegnïon tuag at ddatblygu caniadaeth y cysegr. Gan fod bywydau'r pedwar cyfansoddwr hyn yn dangos cyflwr cerddoriaeth yng Nghymru yn eu dydd, rhown yn awr ychydig o'u hanes.
Ganed BRINLEY RICHARDS yng Nghaerfyrddin yn 1819, lle yr oedd ei dad yn organydd yn Eglwys Sant Pedr. Bwriadwyd gwneuthur Brinley yn feddyg, ond rhoddwyd y gorau i'r syniad hwn pan welwyd mor hoff oedd y bachgen o gerddoriaeth. Gwnaeth dipyn o enw iddo'i hun pan enillodd y wobr am gyfansoddi yn Eisteddfod Gwent a Dyfed a gynhaliwyd yng Nghaerdydd yn 1834. Cyfres o amrywiadau i biano ar yr alaw "Llwyn Onn" oedd y darn buddugol. Aeddfedodd ei ddawn i ganu'r piano pan oedd yn bur ieuanc, ac fe ddaeth trobwynt ei yrfa pan glywodd Dug Newcastle ef wrth y gwaith. Gwnaeth y fath argraff ar y Dug, nes peri iddo dalu am wersi piano i'r bachgen yn y Royal Academy of Music. Yma enillodd Brinley Richards Ysgoloriaeth y Brenin ddwywaith—y tro cyntaf yn 1834, a thrachefn yn 1837. Ar ddiwedd ei yrfa yn yr Academi aeth i Baris i orffen ei addysg gerddorol. Yma y cyfarfu â'r pianydd a'r cyfansoddwr enwog, Chopin, ac fe dyfodd cyfeillgarwch rhyngddynt a barodd hyd farw Chopin. Pan ddychwelodd Brinley Richards i Lundain, penodwyd ef yn athro piano yn y Royal Academy of Music, ac iddo ef yn bennaf y mae'n rhaid diolch am ddarfod cynnwys Cymru yng nghyfundrefn arholiadau'r Academi.
Yn y cyfamser bu'n cyfansoddi, yn bennaf ar gyfer ei hoff offeryn, y piano. Bu hefyd yn feirniad poblogaidd am lawer blwyddyn yn yr Eisteddfod Genedlaethol, a bu'n darlithio drwy Gymru gyfan ar bwnc a oedd o gryn ddiddordeb iddo, sef Cerddoriaeth Gymreig. Yn Eisteddfod Caernarfon, 1862, gofynnodd Ceiriog iddo ysgrifennu cerddoriaeth ar gyfer telyneg a oedd wedi ei hysgrifennu i ddathlu priodas Tywysog Cymru yn y dyfodol agos. Cydsyniodd Brinley Richards, a'r canlyniad oedd y gân boblogaidd "Ar D'wysog Gwlad y Bryniau." Canwyd y gân am y tro cyntaf gan Sims Reeves, a buan iawn y daeth yn adnabyddus, oherwydd ei chanu gan gorau a chantorion ym mhob rhan o'r wlad.
Yn ôl pob tebyg, Brinley Richards oedd y pianydd mwyaf a gynhyrchodd Cymru erioed, ac yr oedd ei enw wedi cyrraedd ymhell y tu hwnt i'r gororau. Ond ni bu'n llwyddiannus fel cyfansoddwr, ac er iddo gyfansoddi nifer mawr o ddarnau, ni chenir ond ychydig ohonynt heddiw. Y goreuon yw "Ar D'wysog Gwlad y Bryniau" a'r rhangan swynol sy'n haeddu cael ei chlywed yn amlach, "Cwyd Rian Lwys." Ei brif gymwynas â cherddoriaeth oedd ei gasgliad o alawon The Songs of Wales a gyhoeddwyd yn 1873. Dyma'r llyfr mwyaf poblogaidd o alawon gwerin a gyhoeddwyd erioed. Canmolir ef am y trefniadau syml ac artistig i'r alawon, ac am y geiriau Cymraeg gan Geiriog. Y mae rhai o'r rhain ymysg y gorau a ysgrifennodd. Bu farw Brinley Richards yn Llundain yn 1885, a chladdwyd ef yno ym mynwent Brompton.
Ganed JOHN OWEN (Owain Alaw) yng Nghaer yn 1821. Rhai o Lanfachreth, Sir Feirionnydd, oedd ei rieni. Capten ar long hwyliau fechan oedd ei dad, ac fe gollodd ei fywyd ar y môr yn 1837. Cafodd ei fab addysg dda pan oedd yn blentyn, ac nid esgeuluswyd cerddoriaeth, pwnc a oedd yn arbennig o hoff ganddo. Yn ddiweddarach, cafodd wersi mewn cerddoriaeth gan Charles Lucas o Lundain. Nid oedd ym mwriad ei rieni wneuthur y bachgen yn gerddor proffesedig, ar y dechrau, a phrentisiwyd ef gyda gwerthwr cyllyll yng Nghaer. Ond wedi peth llwyddiant fel organydd ac athro cerdd, troes yn gerddor wrth ei alwedigaeth yn 1844. Bu'n organydd mewn llawer o eglwysi Caer yn eu tro, a thua diwedd ei oes daeth yn organydd yr Eglwys Gymreig yno, swydd y bu ynddi hyd ei farw yn 1883.
Enillodd aml wobr mewn eisteddfodau fel cyfansoddwr. Yn 1857 rhoes Dr. S. S. Wesley y wobr gyntaf iddo yn Eisteddfod Rhuddlan, am ei anthem "Cân Deborah a Barac." Yma y cafodd yr enw barddol "Owain Alaw." Oherwydd clod Wesley iddo y pryd hwn cafodd le blaenllaw ymysg cyfansoddwyr Cymreig. Yn Eisteddfod Madog yn yr un flwyddyn, yr oedd yn gyd-fuddugol ag Ambrose Lloyd â'i gantawd "Gweddi Habacuc." Fel hyn y dywaid Ieuan Gwyllt am y gystadleuaeth yn Y Cerddor Cymreig: "Rhoddai'r ddau Gymro (y Parchedig J. D. Edwards a Thanymarian) y flaenoriaeth i Mr. Ambrose Lloyd, a Dr. S. S. Wesley i Owain Alaw; ond er bod mwyafrif y beirniaid yn dyfarnu'r wobr i Mr. Lloyd, efe a ewyllysiai yn hytrach iddi gael ei rhannu rhwng Owain Alaw ac yntau; ac felly y bu." Enillodd hefyd y wobr yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon yn 1862, â'i gantawd "Tywysog Cymru," y geiriau gan Geiriog.
Heblaw bod yn organydd a chyfansoddwr da, yr oedd hefyd yn ganwr bariton rhagorol, ac yn athro a beirniad llwyddiannus. Yr oedd y cyfansoddwr enwog Edward German yn ddisgybl iddo un tro. Nid oedd Owain Alaw yn gyfansoddwr mawr, ond gallai ysgrifennu alawon clir a syml a aeth yn syth at galon y Cymro. Ond byr fu hoedl ei waith creadigol. Er hyn yr oedd rhai o'i amryw ganeuon yn boblogaidd iawn ryw hanner can mlynedd yn ôl, caneuon fel "O peidiwch â dweud wrth fy nghariad," "Mae Robin yn swil," a'r hwiangerdd adnabyddus "Myfi sy'n magu'r baban" o'i gantata "Tywysog Cymru." Cafodd ei oratorio "Jeremiah" a gyhoeddwyd yn 1878, dderbyniad da ar y pryd. Y mae'n dilyn traddodiad oratoriau Handel. Ond er bod yn y gwaith hwn grefftwaith sicr a chwaeth dda, nid oes ynddo gymeriad cryf a nodweddion personol cyfansoddiadau Ambrose Lloyd. Perfformiwyd yr oratorio yn fynych yn niwedd y ganrif ddiwethaf, ond er hyn methodd gadw ei lle erbyn heddiw ymysg stoc corau Cymreig. Ond nid anghofia Cymru fyth mo enw Owain Alaw. Bydd cof amdano pe na bai am ddim ond ei Gems of Welsh Melody. Trefniadau o alawon cenedlaethol oedd y gwaith hwn, a chyhoeddwyd ef yn bedair rhan yn 1860. Daeth yn boblogaidd ar ei union drwy Gymru gyfan, ond disodlwyd ef tua deng mlynedd yn ddiweddarach gan Songs of Wales Brinley Richards. Er i Owain Alaw gyfansoddi llawer, ni chlywir ond ychydig o'i waith heddiw. Eto i gyd, yr oedd yn gerddor gwych, a gwnaeth lawer i wella cerddoriaeth ei wlad.
Ganed JOHN AMBROSE LLOYD yn yr Wyddgrug ar y pedwerydd dydd ar ddeg o Fehefin, 1815. Saer oedd ei dad—dyn myfyrgar a chrefyddol ei natur, a ordeiniwyd yn ddiweddarach yn weinidog ar Gapel Bedyddwyr Hill Cliffe, ger Warrington. Yr oedd ei fam yn chwaer i John Ambrose, Bangor, sef tad William Ambrose, y bardd-bregethwr enwog "Emrys." Ni wyddys ond ychydig am flynyddoedd cyntaf Ambrose Lloyd ar wahân i'r ffaith ei fod yn dra hoff o gerddoriaeth, a bod ganddo lais trebl anghyffredin o swynol. Fe'i cafodd yn anodd i ddysgu cerddoriaeth, oherwydd prinder llyfrau. O'r diwedd llwyddodd i gael gafael ar Musical Grammar gan Callcot, ac fe aeth ymlaen i ddysgu trwy astudio'r llyfr hwn ac ychydig o oratorïau gan Handel. Cyn hir, yr oedd yn dechrau cyfansoddi, ac yn 1831 ysgrifennodd ei dôn adnabyddus "Wyddgrug," camp aruthrol i fachgen un ar bymtheg oed, hunan-ddysgedig. Ni chyhoeddwyd y dôn hyd 1835 pan ymddangosodd yn Y Gwladgarwr. Yr oedd yn arferiad, hyd yn oed yn y dyddiau hynny, gyhoeddi tonau mewn cyfnodolion.
Yn 1830 pan benodwyd Enoch Lloyd (y tad) yn weinidog ar Hill Cliffe, fe wasgarwyd y teulu, a thorri'r cartref yn yr Wyddgrug. Aeth Ambrose a'i frawd hynaf i Lerpwl— Ambrose gyda'r bwriad o fod yn athro ysgol. Cyn hir, dechreuodd ddysgu yn Ysgol Picton, ac yn ddiweddarach penodwyd ef i swydd gyffelyb yn y Mechanics Institute, lle y bu am ddeng mlynedd. Pan ddaeth i Lerpwl gyntaf, ymaelododd Ambrose Lloyd yng nghapel y Tabernacl, lle'r oedd Williams o'r Wern yn weinidog. Yn 1843 dilynwyd Williams o'r Wern gan y Parchedig William Rees (Gwilym Hiraethog). Er i Ambrose Lloyd, cyn dyfodiad Gwilym Hiraethog, adael y Tabernacl er mwyn arwain y gân yn Salem, Brownlow Hill ("sblit" o'r fam-eglwys) daeth y ddau'n gyfeillion mawr, a chafodd Lloyd lawer o gynhorthwy gan Gwilym Hiraethog, yr hwn a ysgrifennodd y geiriau ar gyfer ei gantata "Cwymp Babilon," ac a awgrymodd eiriau ar gyfer ei anthemau.
Yn 1843 cyhoeddodd Casgliad o Donau. Hwn oedd y casgliad gorau o'r math a oedd wedi ymddangos hyd hynny. Yn 1845 cystadleuai mewn eisteddfod am y tro cyntaf; yn y Groes-wen, ger Pontypridd yr oedd hon, ac fe enillodd Ambrose Lloyd y ddwy wobr am anthemau. Cafodd ganmoliaeth uchel gan y beirniad, Rosser Beynon. Yn ddiweddarach, yn 1846, pan gyhoeddodd Rosser Beynon Telyn Seion, cofiodd am hyn, ac anfonodd wahoddiad i Ambrose Lloyd gyfrannu ato. Ymysg y tonau a anfonodd Lloyd yr oedd "Eifionydd" a "Groes-wen" er cof am ei lwyddiant eisteddfodol cyntaf. Anfonodd hefyd ei anthem "Ac mi a glywais lais o'r nef" a ddaeth yn boblogaidd iawn wedi hynny. Tua'r adeg yma, ymunodd â'r Liverpool Philharmonic Society, a daeth felly i gyffyrddiad ag amryw o gerddorion Lerpwl, yn eu mysg W. T. Best, a ddaeth yn organydd enwog ymhen rhai blynyddoedd wedyn. Pan ffurfiwyd Cymdeithas Gorawl Gymreig Lerpwl yn 1846, penodwyd Ambrose Lloyd yn arweinydd iddi, a bu yn y swydd hon nes gadael Lerpwl yn 1851.
Cyhoeddwyd ei gantata "Cwymp Babilon" yn 1848. Yn yr un flwyddyn, ymddiswyddodd o'r Mechanic Institute. Wedyn, fe ymgeisiodd am amryw o swyddi, ond yn aflwyddiannus. Yn y diwedd, cafodd waith fel trafeiliwr dros gwmni'r Meistri Woodhall a Jones, a oedd yn gwerthu te yng Ngogledd Cymru. Arhosodd gyda'r cwmni hwn am weddill ei oes. Yn ystod yr amser hwn bu'n byw ym Mwlch Bach, yn ymyl Conwy, yna yng Nghaer, ac yn olaf symudodd i'r Rhyl, yn 1864. Ym Mwlch Bach y cyfansoddodd ei gampwaith "Teyrnasoedd y Ddaear." Enillodd hwn y wobr yn Eisteddfod Bethesda yn 1850. Y Parchedig J. D. Edwards a Thanymarian oedd y beirniaid. Dywedodd Tanymarian yn ei feirniadaeth—"Y mae rhywbeth ynddo i'r anghyfarwydd ac i'r cyfarwydd. Y mae gwychder y cysegr yn llanw pob nodyn." Ei waith pwysig diwethaf oedd Aberth Moliant, casgliad gwych o donau ac emynau, a gyhoeddwyd yn 1873, flwyddyn cyn ei farw. Bu Gwilym Hiraethog ac Emrys yn ei gynorthwyo i ddewis yr emynau. Yr oedd yn y llyfr hwn 344 o donau, 47 ohonynt o waith Ambrose Lloyd ei hun. Pallodd ei iechyd yn raddol ym mlynyddoedd olaf ei oes, a bu'n rhaid iddo roi'r gorau i'w waith fel trafeiliwr. Cynghorwyd ef i fynd ar fordaith hir, er mwyn ei iechyd, ac yn Hydref, 1874, aeth ar daith i'r Aifft. Ar y ffordd adref gwaethygodd yn gyflym a bu farw ychydig ddyddiau ar ôl glanio yn Lerpwl. Fe'i claddwyd yno ym mynwent y Necropolis. Am flynyddoedd ar ôl ei farw, nid oedd llawer o ganu ar ei waith, ond daethant yn fwy poblogaidd fel yr âi'r amser heibio.
Yn ddiau, Ambrose Lloyd oedd un o'r cyfansoddwyr Cymreig gorau. Ar ryw ystyr, ef yw'r gorau ohonynt oll. Arferai'r Dr. Joseph Parry ddywedyd mai ef oedd awdur y dôn Gymreig orau—"Eifionydd"; y rhangan Gymreig orau— "Y Blodeuyn Olaf"; a'r anthem Gymreig orau—"Teyrnasoedd y Ddaear." Gwnaeth Ambrose Lloyd ei wasanaeth mwyaf ym myd cerddoriaeth y cysegr. Cyn ei amser ef, yr oedd tonau ac anthemau yn anghelfydd ac anaeddfed. Er mai amateur hunan-ddysgedig ydoedd, cyfoethogodd gerddoriaeth Cymru â thonau ac anthemau a fydd byw cyhyd â'r iaith Gymraeg. Ei anthemau gorau yw "Teyrnasoedd y Ddaear," ac "A bydd yn y dyddiau diweddaf." O'i dair cantata, yr unig un a genir heddiw, a hynny'n anfynych, yw "Gweddi Habacuc." Ychydig yw gwerth ei gerddoriaeth leygol, ac eithrio "Y Blodeuyn Olaf," ac y mae'n syn nad aeth ymlaen yn y cyfeiriad yma ar ôl llwyddiant mawr y gwaith hwn. Wrth fwrw golwg dros ei yrfa, rhaid inni beidio ag anghofio ei waith da fel arweinydd a beirniad. Dyn gwylaidd ydoedd, yn hoffi'r encilion. Yr oedd ganddo ddigon o synnwyr cyffredin, a chwaeth dda, ac fe gafodd ddylanwad llesol ar gerddoriaeth Cymru yn ei oes.
Ganed EDWARD STEPHEN (Tanymarian) yn Rhyd-y-Sarn, Dyffryn Maentwrog, yn 1822, yr un flwyddyn ag Ieuan Gwyllt. Daeth o deulu cyffredin, ac yr oedd ei dad yn hynod hoff o gerddoriaeth, ac yn ganwr da gyda'r tannau. Aeth y bachgen Edward i'r ysgol am ychydig o amser, ac wedyn prentisiwyd ef yn deiliwr, ond hyd yn oed mor ieuanc â hyn, ei brif ddiddordebau oedd cerddoriaeth a phregethu. Eithr methodd ganddo gael athro cerdd yn ei ardal ei hun, a buan iawn y daeth i wybod mwy am gerddoriaeth na'r rhai a fynnai ei ddysgu. Ni chafodd ei uchelgais am fod yn bregethwr ddim llawer o groeso ar y dechrau, oherwydd ei ddoniolwch a'i ddawn ddynwared. Eto i gyd, mynnodd ci ffordd, ac yn 1843, aeth i Goleg Annibynnol y Bala. Hyd hynny, Edward Stephen Jones oedd ei enw, ond gan fod eisoes un Edward Jones yn y coleg, galwyd ef yn Edward Stephen. Yn ystod ei bedair blynedd yn y Bala, cadwodd ei ddiddordeb mewn cerddoriaeth, nid drwy ei hastudio o ddifrif, ond trwy ddifyrru ei gyd- fyfyrwyr wrth ddynwared a chanu â'i lais bas gwych. Pan adawodd y coleg, ordeiniwyd ef yn weinidog Horeb, Dwy- gyfylchi; arhosodd yma bron ddeng mlynedd, ac yn ystod yr amser hwn, gwnaeth enw iddo'i hun fel pregethwr, dar- lithydd, bardd a cherddor. Yma y cyfansoddodd "Ystorm Tiberias," carreg-filltir bwysig yn hanes cerddoriaeth Cymru, oherwydd dyma'r oratorio gyntaf a gyfansoddwyd gan Gymro. Yn 1856 symudodd i Lanllechid, yn ymyl Bethesda, lle y daeth dwy eglwys o dan ei ofal-Bethel a Charmel. Yma y treuliodd weddill ei oes.
Bron yr unig beth sydd yn gwneuthur Tanymarian yn bwysig fel cyfansoddwr yw ei oratorio "Ystorm Tiberias." Ni chymerodd ond ychydig dros flwyddyn i'w hysgrifennu. Gorffennodd hi ar yr wythfed ar hugain o Fawrth, 1852. Cyhoeddwyd y gwaith yn dair rhan yn 1855. Dyma'r gwaith cyntaf o'i fath yng Nghymru, ac nid ymddangosodd yr un oratorio ar ei hôl yn y wlad hon am bum mlynedd ar hugain. Gorbrisiwyd y gwaith hwn, oherwydd cyflwr isel cerddoriaeth yng Nghymru ar y pryd. Ond rhaid cyfaddef ei bod yn ymdrech greadigol dda gan gyfansoddwr hunan-ddysgedig a ddatblygodd ei ddawn o dan anawsterau, heb unrhyw batrwm y gallai ei ddilyn, ar wahân i Handel. Yn ddiweddarach, llwyr ddiwygiwyd yr oratorio gan y cyfansoddwr, a threfnwyd hi ar gyfer cerddorfa gan Emlyn Evans. Perfformir hi'n achlysurol o hyd, ac o gofio am yr anawsterau ar ffordd ei chyfansoddi, nid teg beio gormod arni.
Yn 1868 cyhoeddodd Tanymarian a J. D. Jones Llyfr Tonau ac Emynau, ac fe ymddangosodd Atodiad yn 1877. Mae'n debyg na chyfrannodd Tanymarian lawer i'r casgliad hwn. Yn y ddau gasgliad, ni chynhwysir ond wyth o'i donau ef, a J. D. Jones a gafodd y gwaith o ddewis a golygu'r rhan fwyaf o lawer o'r tonau. Ar wahân i'r oratorio ac ychydig o donau, yr unig gyfansoddiadau o waith Tanymarian a haedda sylw yw ychydig o anthemau. Yr oedd un ohonynt, "Disgwylied Israel ar yr Arglwydd" yn boblogaidd iawn flynyddoedd yn 61. Yr oedd Tanymarian yn gymeriad amlwg yng Nghymru yn ei ddydd. Iddo ef, Ieuan Gwyllt ac Ambrose Lloyd, y mae diolch am wella cyflwr y Gymanfa Ganu yn chwe degau a saith degau y ganrif ddiwethaf. Bu farw Tanymarian yn 1885, ac fe'i claddwyd yn Llanllechid.
PENNOD IV
YR EISTEDDFOD A CHYFNOD Y GANIG
WRTH olrhain hanes cerddoriaeth Cymru, y mae'n amhosibl osgoi'r Eisteddfod yn hir. Yn ystod y pedwar ugain mlynedd. diwethaf bu tynged ein cerddoriaeth ynghlwm wrth yr Eisteddfod, ac y mae ôl ei llaw yn drwm ar ein canu. Yn ei dyddiau bore, ysywaeth, ni roes yr Eisteddfod lawer o gymorth i gerddoriaeth. Yn y cyswllt hwn, dywaid y Dr. J. Lloyd Williams, "Hyd ganol y ganrif ddiwethaf, ychydig iawn oedd cyfraniad yr Eisteddfod i ddiwylliant cerddorol y genedl." Yn nechrau'r ganrif ddiwethaf, rhoes yr Eisteddfod le amlwg i lenyddiaeth, ac ychydig o ddylanwad a gafodd y pryd hwnnw ar gynnydd cerddoriaeth yng Nghymru. Eisteddfod Caerfyrddin yn 1819 oedd un o'r rhai pwysicaf yn y cyfnod cynnar. Cynhaliwyd hi mewn ystafell yng ngwesty'r Ivy Bush. Bardd y Brenin oedd beirniad canu'r delyn, ac yr oedd Iolo Morganwg yntau'n bresennol. Nid oedd yma ddim cystadleuaeth unawd lleisiol na chanu corau. Yr unig gystadleuwyr cerddorol oedd y telynorion (a'r rheini'n canu alawon gydag amrywiadau) a datgeiniaid penillion. Yn Eisteddfod Merthyr yn 1825 rhoddwyd gwobrwyon i'r telynor gorau ac ir datgeiniad gorau. Dyma'r tro cyntaf i ganwr unawd ymddangos mewn eisteddfod.
Yn Eisteddfod Caerdydd yn 1834 y gwelir cyfansoddwr yn ennill am y tro cyntaf, pan enillodd Brinley Richards y wobr gyntaf am ei amrywiadau i biano ar yr alaw "Llwyn Onn." Bachgen pymtheg oed ydoedd ar y pryd. Cynigiodd Eisteddfod Lerpwl hithau, yn 1834, wobrau am gyfansoddi (rhagor o amrywiadau ar alaw osodedig) a hefyd am yr alaw wreiddiol orau. Dyma gam pwysig ymlaen, ac o hyn allan daeth cynnig gwobrwyon am donau ac anthemau yn beth mwy cyffredin mewn eisteddfodau. Yr oedd y ddau fath o gerddoriaeth, sef cerddoriaeth genedlaethol a cherddoriaeth gysegredig, a oedd mor bwysig ym mywydau Brinley Richards, Owain Alaw, Ambrose Lloyd a Thanymarian, hefyd yn ddylanwad mawr ar yr Eisteddfod gynnar.
Eithr yn nechrau'r chwe degau clywir nodyn newydd, nodyn lleygol, a newidiodd yn llwyr gwrs cerddoriaeth Gymreig am lawer blwyddyn i ddyfod. Y Ganig oedd y dylanwad newydd hwn. Yr oedd dau beth yn achosi'r newid hwn i gyfeiriad cerddoriaeth leygol; un peth a'i parodd oedd datblygiad canu corawl, oherwydd dyfod yr eisteddfod yn boblogaidd; y llall oedd y ffaith ddarfod i nifer bach o gyfansoddwyr gysegru eu dawn yn bennaf at gyfansoddi canigion a rhanganau. I lawer o bobl y mae'r cyfnod hwn, y gellir ei alw yn "Gyfnod y Ganig" (o tua 1860 hyd 1875) yn un o'r cyfnodau mwyaf diddorol yn hanes ein cerddoriaeth.
Y mwyaf adnabyddus o'r canigwyr hyn oedd Gwilym Gwent, John Thomas (Blaenannerch), Alaw Ddu, Emlyn Evans a Joseph Parry. Ysgrifennent hwy'n bennaf ar gyfer cystadlaethau eisteddfodol, ac er bod cystadlu brwd rhyngddynt a'i gilydd, yr oedd ysbryd hollol gyfeillgar ymysg y dynion hyn, a phawb yn ennill yn ei dro. Adwaenent ei gilydd yn dda, gohebent yn fynych y naill â'r llall ac arferent chwarae triciau ar ei gilydd. Er iddynt gyfansoddi tonau ac anthemau, yn y ganig yr oeddynt fwyaf llwyddiannus.
Ffurf fenthyg o Loegr oedd y ganig, a buan iawn y daeth yn boblogaidd yng Nghymru. Yr oedd y canigion syml a melodaidd hyn yn fendith i'r corau bychain a oedd yn codi ymhobman. Hoff destun y ganig Gymraeg oedd "Natur," ac fe ddisgrifid rhyw agwedd ar Natur yn y canigion mwyaf poblogaidd, e.e., "Y Gwanwyn," "Y Wawr," "Y Ffrwd," "Yr Haf," "Y Gwlithyn," etc. Ond yn y dechrau, defnyddid y ganig i hyrwyddo Dirwest. Dyma sylw Emlyn Evans yn ei erthygl ar "Y Ganig" yn Y Cerddor (Mehefin, 1893) ar y duedd hon: "Y lle cyntaf y deuwn ar draws y gair 'canig' fel yn gyfystyr â 'glee' yw y drydedd ran o'r Arweinydd Cerddorol (1845). Yno y cawn ganig ar Ddirwest. Ymddengys mai Dirwest oedd y testun canigol yn ystod y rhan gyntaf o'r cyfnod." Yn yr eisteddfodau a gynhaliwyd yn Aberdâr yn 1859, 1860 ac 1861, cyfansoddwyd yr holl ganigion ar eiriau dirwestol. (Nid yw ond teg ychwanegu mai Cymdeithas Ddirwestol Aberdâr a drefnodd yr eisteddfodau hyn). Enillodd Gwilym Gwent bump allan o'r saith wobr a roddwyd am ganigion yn y tair eisteddfod yma.
WILLIAM WILLIAMS (Gwilym Gwent). Prin iawn yw'r wybodaeth am ei fywyd. Y cwbl a wyddom yw ei eni yn Nhredegar yn 1838, ymfudo i'r America yn 1872, a marw yno yn 1891. Gof ydoedd wrth ei alwedigaeth, a bu'n ymdrechu'n galed i roi addysg gerddorol iddo'i hun. Dyn gwylaidd, hoffus ydoedd, fel y profir gan ei liaws cyfeillion. yma ac yn yr America ar y pryd. Nid ysgrifennodd ond dau o weithiau mawr, sef dwy gantata. Enillodd y gyntaf o'r rhain, "Y Mab Afradlon," y brif wobr yn Eisteddfod Aberystwyth yn 1865; a'r ail, "Plant y Tloty," yn Eisteddfod Treherbert ychydig o flynyddoedd yn ddiweddarach.
Nid oedd gan Gwilym Gwent ddim uchelgais, a gwastraffodd y dalent ddiamheuol a oedd iddo ar bob math o gystadlaethau eisteddfodol. Efallai mai hyn sy'n cyfrif am ei duedd i ail-adrodd yr un darnau o alawon a'r un dilyniadau Yr Eisteddfod a Chyfnod y Ganig cynganeddol dro ar ôl tro yn ei gyfansoddiadau. Y diffyg hunan-feirniadaeth hwn sy'n peri bod ei arddull yn amrwd ac aflêr, ac yn ddiau, amharodd hyn ar ei boblogrwydd erbyn heddiw.
Yr oedd gyrfa JOHN THOMAS (Blaenannerch) a'r eiddo DAVID LEWIS (Llanrhystyd) yn debyg i'w gilydd ar lawer ystyr. Daeth y ddau o Sir Aberteifi a byw bywyd tawel a di-ddigwydd, a bu hoffter y ddau o gerddoriaeth yn sylfaen cyfeillgarwch a barodd hyd ddiwedd eu hoes. Ar ffurf y ganig y bu eu hymdrechion cyntaf i gyfansoddi cerddoriaeth, ac yr oedd eu gwaith yn adlewyrchu bywyd y wlad yng Nghym- ru y pryd hwnnw. Wrth wrando ar y canigion hyn, cawn gipolwg ar fythynnod gwyngalchog Sir Aberteifi, a chlywn furmur tyner y nentydd a red i Fae Ceredigion. Yn ddiwedd- arach, fe ddylanwadodd y Gymanfa (a ddeuai'n fwy poblog- aidd o hyd) ar y cyfansoddwyr hyn, a dechreuasant ysgrifennu tonau. Dyma hoff bwnc arall i gystadleuwyr eisteddfodol, ac mewn cystadleuaeth cyfansoddi tôn yr oedd David Lewis yn ymgeisydd peryglus. Enillodd lawer gwobr gyda'i donau ; yn Eisteddfod Genedlaethol Abertawe (1863) fe enillodd ddwy wobr, yn Llandudno (1864) dair gwobr, yn Aberystwyth (1865) ac Aberdâr (1868) ddwy wobr.
Ganed David Lewis yn Llanrhystyd yn 1828, lle yr oedd ei dad yn deiliwr. Dilynodd Dafydd grefft ei dad, ac ar wahân i ambell daith i Lundain neu i ryw eisteddfod, arhosodd ar hyd ei oes yn ei fro enedigol, lle y bu farw yn 1908. Ni chenir mo'i ganigion na'i ranganau heddiw, ond yr oeddynt yn rhan bwysig o stoc corau Cymru tua'r adeg yr ysgrifennwyd hwy. Yr oedd un ohonynt, "Trewch y Tant," yn boblogaidd iawn. Ond ei donau a'i gwnaeth yn enwog, ac nid oes ond ychydig o lyfrau emynau nad yw'n cynnwys enghreifftiau o'i waith. Dywaid Emlyn Evans fel hyn am arddull David Lewis (Y Cerddor 1908): "Ni bydd yn treiddio'n isel iawn i'r dyfnderau nac yn esgyn fry i'r uchelderau hwyrach; ond y mae bob amser yn syml, melodus a diorchest; y gynghanedd yn llyfn a chyfoethog; a'r holl gyfanwaith yn neilltuol o ddillyn a gorffenedig.'
Ganed John Thomas ym Mlaenannerch yn 1839. Yr oedd yn well cerddor na David Lewis, ac yn fwy llwyddiannus fel ysgrifennwr canigion a rhanganau. Y mae "Nant y Mynydd," "Mai" a "Gymru Anwylaf" yn dangos mor swynol yw ei waith yn y ffurf hon. Heblaw hyn ysgrifennodd anthemau da. Cafodd un ohonynt, "Bendigedig fyddo Ar- glwydd Dduw Israel," ei chanu drwy'r wlad am flynyddoedd lawer, ac fe'i clywir weithiau heddiw. Dyma un o'r anthemau Cymreig gorau a mwyaf poblogaidd a ysgrifennwyd erioed. Ychydig o'i donau a ddaeth yn boblogaidd, ond y mae "Blaencefn," "Aberporth" a "Cymod" yn nodedig, ac fe'u cenir am flynyddoedd eto. Yn ddiweddarach, symudodd John Thomas i Lanwrtyd, lle y bu'n bostfeistr. O hyn allan, adnabyddid ef fel "John Thomas, Llanwrtyd." Yr oedd ei gartref yn Llanwrtyd yn gyrchfan cerddorion y dydd. Yr . oedd yn boblogaidd fel beirniad ac arweinydd cymanfaoedd, a mawr oedd ei ddylanwad ar gerddoriaeth ei oes.
Un arall o'r canigwyr oedd W. T. REES (Alaw Ddu) a aned yn Nhrelalas, ger Pen-y-Bont-ar-Ogwr yn 1838. Adnabyddir ef yn bennaf fel cyfansoddwr y ganig boblogaidd "Y Gwlithyn." Ar ôl ysgrifennu'r ganig hon, newidiodd ei arddull, y mae'n debyg o achos dylanwad yr ysgol Almaenaidd. O hyn allan, aeth ei gerddoriaeth yn beth sych a dieneiniad. Eto i gyd, yr oedd ganddo uchelgais, ac fe gyfansoddodd gantata, "Y Bugail Da," a gwaith dramatig o'r enw "Llywelyn ein Llyw Olaf," ond ni fu'r un ohonynt yn llwyddiannus. Dyn myfyrgar oedd Alaw Ddu, a heblaw cyfansoddi, ysgrifennodd lawer am gerddoriaeth. Bu'n olygydd yr Ysgol Gerddorol, na fu fyw ond am ychydig, a Cerddor y Cymry a'i dilynodd aca fu fyw yn llawer hwy. Y mae rhai o'i donau'n boblogaidd o hyd, a'r fwyaf adnabyddus ohonynt yw "Glanrhondda." Treuliodd ran olaf ei oes yn Llanelli, lle y bu farw yn 1904.
Ganed DAVID EMLYN EVANS ger Castell Newydd Emlyn yn 1843. Prentisiwyd ef yn llanc, i ddilledydd, ac yn ddiweddarach bu'n drafeiliwr yn yr un math o fusnes. Ymdrechodd i ddatblygu ei ddawn at gerddoriaeth, ond ar wahân i ychydig wersi gan Ieuan Gwyllt, yr oedd yn hollol hunanddysgedig. Bu'n eithriadol lwyddiannus mewn eisteddfodau, ac enillodd chwech a thrigain o wobrau mewn deuddeng mlynedd. Ei gamp fwyaf oedd yn Eisteddfod Porthmadog yn 1867, pan enillodd y brif wobr gyda'i ganig, "Y Gwanwyn." Fel Gwilym Gwent, John Thomas a Joseph Parry, gwnaeth lawer i hyrwyddo'r mudiad corawl yng Nghymru drwy ysgrifennu canigion ac anthemau, a ddaeth yn boblogaidd iawn.
Buasai'n anodd canmol gormod ar ei wasanaeth i gerddor- iaeth yng Nghymru. Cyfansoddodd amryw o weithiau pwysig, megis ei ddwy gantata, "Y Tylwyth Teg" a "Gweddi'r Crist- ion" (gosodiad o Weddi'r Arglwydd). Hefyd fe gyfansoddodd oratorio uchelgeisiol, "Y Caethgludiad," a nifer mawr o ganeuon, canigion, rhanganau, anthemau a thonau.
Y mae ei gyfansoddiadau lleisiol yn llawn o alawon swynol, ac y mae gwead y gwahanol leisiau'n hynod o glir, ond yn y rhan fwyaf o'i waith, hawdd yw canfod ei edmygedd o Mendel- ssohn. Pery llawer o'i gyfansoddiadau'n boblogaidd o hyd, yn arbennig ei rangan wych "How sweet the moonlight sleeps," ei ganig "Y Gwanwyn," yr anthem fer ond swynol "Eisteddai teithiwr blin," a nifer mawr o donau rhagorol. Cymerth ddiddordeb arbennig yng ngherddoriaeth genedl- aethol Cymru, ac yn ôl pob tebyg, gwyddai fwy amdani nag unrhyw Gymro arall. Ymdrechodd yn galed i ennyn diddor- deb ei gydwladwyr yn y math yma o gerddoriaeth, drwy ysgrifennu amdano, a hefyd drwy drefnu llawer iawn o'r alawon. Cafodd hwyl ar y trefniadau hyn, ac fe haeddant fwy o sylw nag a gawsant. Hefyd, gwnaeth waith gwych fel ysgrifennwr a beirniad. Bu'n un o olygyddion Y Cerddor o 1889 hyd ei farw yn 1913, a bu'n ohebydd i'r Musical Times ac yn ohebydd cerdd i'r South Wales Weekly News am flyn- yddoedd. Fel beirniad yr oedd yn un o'r rhai gorau a wel- odd Cymru erioed. Rhôi gerydd lle y dylai fod, ac yr oedd yr un mor barod i roddi clod i'r sawl a'i haeddai. Er nad oedd ei iechyd yn dda, yr oedd bob amser yn siriol, ac yr oedd gan- ddo synnwyr digrifwch eithriadol, a chryn ffraethineb. Ac eithrio Joseph Parry, ef oedd y dylanwad cryfaf ar gerddoriaeth Cymru yn ystod hanner olaf y ganrif ddiwethaf. Bu'n sym- byliad i'w gydwladwyr mewn cyfansoddi a beirniadu, ac fel ysgrifennwr doeth ar gerddoriaeth.
JOSEPH PARRY oedd un o gydoeswyr Emlyn Evans, ac fel cyfansoddwr canig y dechreuodd yntau. Ei bersonol- iaeth gyforiog ef a fu'n ysbrydoli cerddoriaeth Cymru hyd ddiwedd y ganrif ddiwethaf. Ganed ef o deulu cyffredin ym Merthyr yn 1841. Un o Sir Benfro oedd ei dad, ac un o ferched Sir Gaerfyrddin oedd ei fam. Yr oedd hi'n perthyn o bell i Henry Richard-"Apostol Heddwch." Gwraig alluog ydoedd, yn angerddol hoff o gerddoriaeth. Yn y ped- war degau, Merthyr oedd y dref fwyaf cerddorol yn Neheudir Cymru. Enynnwyd hoffter at gerddoriaeth yn Joseph Parry gan eisteddfodau enwog a gynhelid yno, y mynych gyngherddau corawl, a chanu seindorf Cyfarthfa. Ond cyn iddo ddechrau astudio cerddoriaeth o ddifrif, ymfudodd y teulu i'r America, ac ymsefydlu yn Danville, Pennsylvania. Yn 1854, y digwyddodd hyn. Yma, bu Joseph yn gweithio yn y gweithydd haearn, gan roddi ei oriau hamdden i astudio cerddoriaeth. Ei athro oedd John Abel Jones, yntau'n un o Ferthyr. Aeth Joseph Parry ymlaen fel hyn gyda'i waith a'i gerddoriaeth, hyd 1866. Yn y cyfamser, enillasai amryw o wobrwyon am gyfansoddi cerddoriaeth yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru. Ei gampau mwyaf oedd yn Abertawe (1863) a Llandudno (1864). Tynnwyd sylw ei gydwladwyr, yn enwedig Brinley Richards a'r "Gohebydd," a thrwy eu hymdrechion hwy, yn bennaf, sefydlwyd cronfa er mwyn cael arian iddo ddychwelyd i'r wlad hon ac astudio yn y Royal Academy of Music. Gyda'r arian a gasglwyd, gallodd Parry fynd i'r R.A.M. yn 1868, lle y bu am dair blynedd yn astudio cyfansoddi o dan Syr W. Sterndale Bennett.
Ar ddiwedd ei yrfa yn yr R.A.M., dychwelodd i'r Americal i fyw gyda'i deulu (yr oedd wedi priodi yn 1862). Ond yn 1872, gwahoddwyd ef i ddyfod yn Athro Cerddoriaeth yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth. Yma yr arhosodd hyd 1880, ac ar ôl anghydfod rhyngddo ac awdurdodau'r coleg, fe ymddiswyddodd, a symud i Abertawe, a chychwyn yno Goleg Cerddoriaeth o'r eiddo ei hun. Tra fu yn Aberystwyth llwyddodd i ennill y radd o Mus.Doc. yng Nghaergrawnt, a heblaw hyn fe gynhyrchodd opera "Blodwen," ac oratorio "Emmanuel." Yn Abertawe gwnaeth ddwy opera arall, "Virginia" ac "Arianwen," ac un oratorio arall, "Nebuchadnezzar." Er gwaethaf ei lwyddiant yn Abertawe, symudodd i Gaerdydd yn 1888, gan dderbyn y swydd o Ddarlithydd mewn Cerddoriaeth yng Ngholeg y Brifysgol yno, swydd a ddaliodd hyd ei farw ym Mhenarth yn 1903. Er na fwriadwyd ef gan natur i fod yn athro mawr, y mae'n rhyfedd meddwl bod y rhan fwyaf o gyfansoddwyr Cymreig y genhedlaeth ddilynol yn ddisgyblion i Parry. Yn eu mysg yr oedd William Davies, D. C. Williams, David Jenkins, J. T. Rees, M. W. Griffith, Dan Prothero a David Evans. Yr oedd un o'i feibion, Haydn Parry, yn gyfansoddwr dawnus. Ei brif weithiau oedd "Gwen," sef cantata ysgafn, a "Cigarette," comedi gerddorol. Yn anffodus, bu farw'n ieuanc, a rhoed terfyn ar yrfa addawol.
Heb amheuaeth, Joseph Parry oedd cyfansoddwr Cymreig mwyaf poblogaidd ei oes, efallai pob oes. Yr oedd yn gyfan- soddwr toreithiog. Ymysg ei weithiau, ceir amryw o operâu, oratorïau, symffonïau, cantatau, corawdau, rhanganau, caneuon, anthemau a thonau. O'r operâu, "Blodwen" yw'r fwyaf poblogaidd. Fe'i perfformiwyd gannoedd o weithiau yn ystod oes yr awdur, a gellir ei chlywed weithiau heddiw. Ni chenir ei oratorïau yn awr. "Emmanuel" a "Saul of Tarsus" (1892) yw'r prif rai. Prin y cafodd yr un o'i gyfansoddiadau ar gyfer cerddorfa fwy nag un perfformiad, ac aethant yn angof ers talm. Er iddo feistroli techneg ysgrifennu cerddoriaeth, nid oedd Joseph Parry yn gyfansoddwr mawr. Nid oedd ganddo syniadau gwreiddiol ac yr oedd ôl dylanwad cyfansoddwyr poblogaidd y dydd yn rhy drwm ar ei waith. Yn ei oratorïau, dilynodd draddodiad Handel, a Mendelssohn, ac nid yw ei operâu'n ddim ond dynwarediadau tila o Rossini, a gweithiau cynnar Verdi. Nid oedd ganddo'r ddawn i'w feirniadu ei hun, ac fe ysgrifennodd ormod, a hynny'n rhy hawdd. Fel y dywedodd Alaw Ddu, "Pe buasai wedi cyfansoddi llai, buasai wedi cynhyrchu mwy." Benthyciodd lawer gan ei hoff gyfansoddwyr, a cheir digon o enghreifftiau o hyn yn ei waith. Y mae'n ddiamau iddo ddioddef oddi wrth arwr-addoliaeth ei lu edmygwyr. Derbynient hwy bob un o'i gyfansoddiadau newydd fel pe bai'n gampwaith. Nid oedd llwyddiant rhad o'r math hwn yn ddim lles i ddyn o'i natur ef, ac fe gafodd effaith drwg ar ansawdd ei waith. Ond er gwaethaf y gwendidau hyn, cafodd ddylanwad aruthrol, er da ac er drwg, ar gerddoriaeth Cymru yn ystod chwarter olaf y ganrif. Heddiw, cofir ef yn unig fel cyfansoddwr ychydig o ranganau swynol, a nifer o donau ardderchog, ac ymysg y rhain, y mae "Aberystwyth" ar ei phen ei hun.
DAVID JENKINS. Er na ellir ystyried David Jenkins yn un o gyfansoddwyr y ganig, credaf mai addas fuasai sôn am ei yrfa yn y fan hon, gan mai ef, o holl ddisgyblion Joseph Parry, a ddilynodd ôl troed ei feistr yn fwyaf ffyddlon. Ganed David Jenkins yn Nhrecastell, Sir Frycheiniog, yn 1848. Tlawd oedd ei rieni, ond er gwaethaf anfanteision ym more ei oes, llwyddodd i ddysgu tipyn go lew o gerddoriaeth, yn bennaf trwy gymorth y gyfundrefn tonic sol-ffa. Prentisiwyd ef i deiliwr, a thra fu'n gweithio wrth ei grefft, aeth yn ei flaen i ddysgu dosbarthiadau cerdd yng nghyffiniau ei gartref. Oherwydd ei gariad at gerddoriaeth, a'i lwyddiant cynnar fel arweinydd corau mewn eisteddfodau, penderfynodd wneuthur cerddoriaeth yn foddion byw. Digwyddodd hyn yn fuan ar ôl penodi Joseph Parry yn ddarlithydd yng ngholeg Aberystwyth. Aeth Jenkins i'r coleg fel myfyriwr cerdd, a gwnaeth y fath gynnydd nes dyfod ohono'n athro cynorthwyol i Parry yn fuan iawn. Hefyd, llwyddodd i ennill y radd o Mus.Bac. yng Nghaergrawnt yn 1877. Y flwyddyn gynt, yr oedd wedi ennill y brif wobr yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon gyda'i gantata "Arch y Cyfamod," a Syr G. A. Macfarren yn beirniadu. Yn 1893, penodwyd ef yn ddarlithydd mewn cerddoriaeth yng ngholeg Aberystwyth. Gwnaethpwyd i ffwrdd â'r gadair yn 1879, ond adferwyd hi yn 1900 a phenodi Jenkins yn Athro Cerddoriaeth, swydd y bu ynddi hyd ei farw yn 1915. Claddwyd ef yn ei hen gartref, Trecastell.
Cyfansoddodd lawer, gan gynnwys chwech oratorio, un opera, nifer mawr o anthemau, tonau a chaneuon. Er bod yr oratorïau a'r opera yn dangos diwydrwydd mawr, ac weithiau ddychymyg, ni ddaethant erioed yn gymeradwy gan gorau Cymreig, er y clywir perfformiad o "Arch y Cyfamod" ambell waith. Ysgrifennai i gôr yn aruchel ar brydiau, a cheir amryw o enghreifftiau o hyn yn ei oratoriau; ond nid yw hyn ynddo ei hun yn ddigon i gadw ei waith yn fyw, gan mor anniddorol yw'r rhelyw ohono. Fel ysgrifennwr ar gyfer cerddorfa, yr oedd yn aml yn wreiddiol, er nad llwyddiannus mohono bob tro, oherwydd ei duedd i orweithio rhai ffigurau, yn enwedig ffigurau tripled, yn ei gyfeiliant. Fe bair yr arferiad hwn i'w waith swnio'n ddiddim, lle y dylai fod yn urddasol, a rhoddi iddo ansawdd ffwdanllyd. Bu'n fwy llwyddiannus yn ei anthemau a'i donau. Cyfansoddodd nifer mawr o'r rhain, a bydd byw llawer ohonynt am flynyddoedd. Bu'n boblogaidd iawn fel beirniad ac arweinydd cymanfa, ac ysgrifennodd lawer ar gerddoriaeth. Ef oedd un o olygyddion Y Cerddor o 1889 hyd ei farw yn 1915.
PENNOD V
Y GYMANFA A'R EISTEDDFOD
YN y bennod flaenorol, buom yn dilyn hanes cerddoriaeth yng Nghymru hyd ddiwedd cyfnod y ganig, gan orffen gyda Joseph Parry a David Jenkins, er nad oedd y ddau yma, mewn gwirionedd, yn perthyn i'r canigwyr. Cyn myned at y cyfansoddwyr a ddaeth ar ôl hyn, fe weddai inni roddi trem yn ôl er mwyn archwilio cyflwr cerddoriaeth yng Nghymru yn ystod deugain mlynedd olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Bu llawer o bethau'n dylanwadu ar dwf cerddoriaeth Cymru yn y cyfnod hwn. Y rhai pwysicaf ohonynt oedd (a) cychwyn y Gymanfa Ganu; (b) twf yr Eisteddfod fel sefydliad cerddorol; (c) bri cynyddol canu corawl. Perthynai'r olaf yn agos iawn i'r ddau fudiad cyntaf, ac oherwydd rhoddi lle mor amlwg i ganu lleisiol, esgeulusid canu offerynnol.
Yr oedd y Gymanfa Ganu'n rhwym o lwyddo, o'r cychwyn cyntaf. Dyma sefydliad a gafodd bopeth o'i blaid, oherwydd fe apeliodd at reddfau crefyddol a cherddorol y Cymry. Heblaw hyn, yr oedd tuedd ein cyfansoddwyr i ysgrifennu tonau ac anthemau yn peri bod gan gorau a chynulleidfaoedd ddigon o'r math o gerddoriaeth a oedd yn boblogaidd ar y pryd. Wedyn, yr oedd y teimladau crefyddol dwys a roed ar dân gan Ddiwygiad 1859 yn ei gwneuthur yn beth hawdd i Ieuan Gwyllt, Tanymarian, ac eraill, sefydlu'r Gymanfa fel dylanwad cryf ym mywydau'r bobl. Gwnaed hyn yn haws fyth, am fod y ddau hyn yn bregethwyr a darlithwyr poblogaidd yn ogystal â cherddorion. Yr oedd gan arweinwyr eraill y mudiad hwythau gyswllt agos â chrefydd. Offeiriad oedd Eos Llechid, ac yr oedd Ambrose Lloyd a Rosser Beynon hefyd yn ddynion tra chrefyddol ac yn arweinyddion canu mewn capelau. Dylid pwysleisio hyn, er mwyn dangos bod ochr grefyddol y Gymanfa mor bwysig â'r ochr gerddorol. Enillodd y Gymanfa lawer trwy ei chyswllt â phrif gerddorion y dydd, a diogel dywedyd na bu safon y Gymanfa erioed yn uwch nag yn ystod ugain mlynedd olaf y ganrif ddiwethaf, a hynny oherwydd cyfraniad y cerddorion talentog hyn, a roes lawer o'u hamser iddi. Trwy'r gymanfa, codwyd safon ein canu cynulleidfaol, a gallwn ymfalchio ynddo. Ond rhaid Cerddoriaeth yng Nghymru inni beidio ag anghofio'r gwaith gwerthfawr a wnaethpwyd. gan lawer o gerddorion a gyfrannodd i'r gwahanol lyfrau tonau a gyhoeddwyd o 1859-blwyddyn cyhoeddi llyfr Ieuan Gwyllt—ymlaen. Wrth edrych yn ôl dros y cyfnod hwn, gwelwn y nifer mawr o donau gwych a ddaeth i'n meddiant y pryd hwnnw. Peth ffodus, yn ddiau, ydoedd mai Ambrose Lloyd ac Ieuan Gwyllt oedd yr arloeswyr, oherwydd gosodasant hwy safon uchel i'r dôn gynulleidfaol.
Bron yn gyfochrog â thwf y Gymanfa, fe gododd mudiad y Tonic Sol-ffa, ac fe roes hwn symbyliad cryf i ganu corawl a chynulleidfaol. Eleazar Roberts ac Ieuan Gwyllt oedd prif genhadon y nodiant newydd yng Nghymru. Yr oedd Ieuan Gwyllt yn danbaid iawn drosto, fel y dengys ei waith yn cyhoeddi yn 1864 argraffiad sol-ffa o'i Lyfr Tonau, a chychwyn yn ddiweddarach Cerddor y Tonic Sol-ffa er mwyn hyrwyddo'r efengyl newydd. Onibai am gynnydd cyflym y tonic sol-ffa yng Nghymru, ni buasai'r adfywiad corawl mawr yn yr wyth degau a'r naw degau wedi digwydd; neu o leiaf, buasai wedi digwydd ar raddfa lai o lawer, heb y ffordd rwydd o ddarllen cerddoriaeth a gafwyd yn y tonic sol-ffa.
Elfen nodedig oedd y pwysigrwydd a oedd yn dyfod i ran yr Eisteddfod, a'r effaith a gafodd ei phoblogrwydd cynyddol ar ein canu corawl. Yn ystod cyfnod y ganig, daeth bri ar yr Eisteddfod fel sefydliad cerddorol. Yr oedd wedi creu brwdfrydedd dros gerddoriaeth Gymreig-cerddoriaeth gorawl yn bennaf, rhaid cyfaddef. Bu cyfansoddwyr gorau'r dydd yn cystadlu am wobrwyon; dewiswyd y cyfansoddiadau buddugol fel darnau ar gyfer cystadlaethau corawl y dyfodol, ac felly cawsant le yn stoc yr holl gorau Cymreig. Nid oedd corau'r pryd hwnnw yn rhai mawr fel corau heddiw, ond yn hytrach rhai bychain o ugain i ddeg-ar-hugain o leisiau. Fel rheol, canent yn ddi-gyfeiliant, ac yr oedd yn eu canu ryw ffresni na chaed mohono ar ôl y dyddiau hynny.
Bychain iawn oedd y gwobrau yn y prif gystadlaethau corawl. Hyd yn oed mewn Eisteddfod Genedlaethol, ystyrid pumpunt yn wobr ddigonol y dyddiau hynny. Yn ddiweddarach, codwyd ef i ddecpunt, ond fe aeth llawer blwyddyn heibio cyn codi'r wobr i dri ffigur. Fel y cynyddai'r wobr, felly y cynyddai'r corau o ran rhif eu haelodau, nes cael yn nechrau'r ganrif hon gorau o ddau neu dri chant o leisiau'n cystadlu am wobrau o ddau gant o bunnau. Mewn ffordd, peth drwg oedd hyn i ganu corawl Cymru, oherwydd daeth ennill gwobrau yn bwysicach peth na pherfformio'r gerddoriaeth yn gain. Aeth corau yn rhy fawr ac afrosgo i ganu darnau ysgeifn fel "Y Gwlithyn" ac "Yr Haf," felly yr oedd yn rhaid cael darnau addas i gorau mawr. Tyfodd corau bychain y capelau yn gorau "Ardal," a chyn hir ffurfiwyd "Undebau Corawl" a gynhwysai ardaloedd eang fel Cwm Tawe neu Gwm Rhondda. Daeth uchafbwynt y tyfiant yma pan ffurfiwyd yr enwog Gôr Caradog yn cynnwys pedwar cant a hanner o leisiau wedi eu dewis o holl Ddeheudir Cymru.
Gwelir felly fod y llwyfan yn barod ar gyfer dyfodiad Handel. Yr oedd Handel yn gyfansoddwr mor fawr, a chanddo ddawn mor eithriadol i ysgrifennu cerddoriaeth gysegredig, nes iddo ar fyr o dro ennill Cymru. Yn chwithig braidd, daeth ei olynwyr gynt, Ambrose Lloyd, Tanymarian a Joseph Parry, ymhen amser yn rhagflaenwyr iddo, ac yr oedd eu dynwarediadau caeth o'r arddull Handelaidd yn paratoi'r ffordd i'r meistr. Yr oedd Ieuan Gwyllt yntau'n edmygwr mawr of Handel, ac fe ychwanegodd at ei fri drwy ei erthyglau yn Y Cerddor, a hefyd drwy gyhoeddi rhai o'r cytganau mwyaf poblogaidd o waith Handel, gyda geiriau Cymraeg.
Y mae'n ddiddorol darganfod y rhesymau am boblogrwydd aruthrol Handel yng Nghymru-a bery'n ddi-drai hyd heddiw. Awgrymais un neu ddau o resymau eisoes, ond ceir rhesymau eraill hefyd. Yr oedd yr addysg a gafodd Handel yn yr Eidal wedi dangos iddo sut i ysgrifennu'n lleisiol a dramatig ar gyfer corau, ac yr oedd ei athrylith yn y cyfeiriad hwn yn apelio'n gryf at gorau a chynulleidfaoedd Cymreig, a theimlent hwy iasau yn ei gorawdau aruchel. Heblaw hyn, yr oedd ei oratorïau yn amlwg yn gerddoriaeth gysegredig, ac felly yn unol â'r traddodiad Cymreig. Felly yn wir yr ystyrid hyd yn oed y cytganau'n disgrifio aberthau gwaedlyd y paganiaid. Cynhelid yr ysgol gân fel rheol ar y Sul, ac yr oedd canu cerddoriaeth gysegredig yn anhepgor, ac felly'n cloi'n addas brofiadau crefyddol y Saboth. Beth a wnâi'n well, felly, na chytgan allan o oratorio gan Handel, yn gyforiog o "Amenau" a "Haleliwiau"? Yn olaf, fe hyrwyddwyd y bri hwn ar Handel oherwydd mai ei gorawdau ef oedd y rhan fwyaf o'r pethau a gyhoeddwyd gyntaf mewn tonic sol-ffa. Ni allai'r corau mawr ddysgu dim ond cerddoriaeth a gyhoeddwyd yn y nodiant hwn, a phan ychwanegwn y ffaith ddarfod i bwyll gorau eisteddfodol ddewis cytgan o waith Handel ar gyfer bron bob cystadleuaeth gorawl, gwelir bod pawb yn rhwym. o gael "y dwymyn Handelaidd." Yn sicr, yr enw mwyaf yn hanes cerddoriaeth Cymru oedd enw Handel.
PENNOD VI
Y GÂN GYMREIG
AETH llawer blwyddyn heibio, wedi i ganu corawl gartrefu yng Nghymru, cyn bod unrhyw ymgais at gyfansoddi caneuon. Tua chanol y ganrif ddiwethaf odid y ceid unrhyw ganeuon Cymraeg ar wahân i'r alawon cenedlaethol (yr oedd geiriau Cymraeg yn cael eu hysgrifennu iddynt y pryd hwnnw) a'r ymdrechion cynnar a wnaed gan Owain Alaw a J. D. Jones i ysgrifennu caneuon. Yn y pum degau, cyhoeddodd J. D. Jones ei lyfrau Y Delyn Gymreig ac Alawon y Bryniau, a oedd yn cynnwys y caneuon gwreiddiol cyntaf, yn ôl pob tebyg, a gyhoeddwyd erioed yng Nghymru. Fel gwaith arloeswr, yr oedd y casgliadau hyn yn bwysig, a daeth un neu ddwy o'r caneuon, er gwaethaf eu hansawdd elfennol, yn bur boblogaidd. Eithr fe'u disodlwyd hwy pan aeth cyfansoddwyr Cymru ati yn ddiweddarach, i gyfansoddi caneuon o ddifrif. Prif anhawster cyfansoddwyr Cymreig y dyddiau hynny oedd eu diffyg profiad ym myd cerddoriaeth offerynnol. Ni fedrai ond ychydig ohonynt ganu piano neu organ, ac o ganlyniad ni allent ysgrifennu cyfeiliant da i'w caneuon. Y rhan fynychaf, amrwd ac aneffeithiol oedd eu hymdrechion cyntaf yn y cyfeiriad hwn. Ond yr oedd Owain Alaw yn eithriad. Organydd proffesedig ydoedd, ac yn hen gynefin ag offerynnau allweddog. Eithr er iddo lwyddo i raddau wrth ysgrifennu ar gyfer corau, ni lwyddodd i ysgrifennu caneuon arbennig o dda. Boed a fo, yr oedd ei gyfeiliannau yn ddiargyhoedd; yr oeddynt bob amser yn dwt ac yn gywir, ac yn rhan o'r llwyddiant byrhoedlog a fu i ganeuon fel "O peidiwch â dweud wrth fy nghariad" a "Myfi sy'n magu'r baban."
Y mae'n ddiau ddylanwadu ar y gân Gymreig ar y cychwyn gan yr hen faledi, a oedd yn perthyn yn agos i'r hen alawon cenedlaethol, ac a oedd weithiau'n hanfodol glwm wrthynt. Yr oedd hyd yn oed y telynegwyr cyntaf yn ysgrifennu yn arddull yr hen faledi, a dyma, y mae'n debyg, y rheswm paham y mae'r caneuon Cymraeg hynaf, ac weithiau'r rhai diweddarach, wedi eu hysgrifennu yn y dull hwn. Y mae'n werth sylwi bod rhai o ganeuon mwyaf poblogaidd R. S. Hughes wedi eu hysgrifennu yn null yr hen faledi. Yr oedd dyfodiad cantorion enwog fel Edith Wynne, Mary Davies, Eos Morlais, Ben Davies a Ffrangcon Davies yn beth tra phwysig yn natblygiad y gân Gymreig, oherwydd daeth galw mawr am y math yma o gerddoriaeth, ac fe dynnwyd sylw cyfansoddwyr at y ffurf hon o gyfansoddi. Yn wir fe ysgrifennwyd llawer o ganeuon ar gyfer y cantorion hyn.
Un o nodweddion y caneuon Cymreig oedd bod y rhan i'r llais fel rheol yn ganadwy a diymdrech. Efallai y gellir priodoli hyn i'r ffaith fod llawer o'r cyfansoddwyr caneuon, megis Megan Watts-Hughes, William Davies, Pughe Evans a John Henry (awdur enwog "Gwlad y Delyn") yn gantorion proffesedig. Yr oedd hyd yn oed Joseph Parry, a ysgrifennodd rai caneuon da, yn ganwr bariton pan oedd yn ddyn ieuanc. Dywedir mai ei fynych absenoldeb o'r coleg er mwyn canu mewn cyngherddau a oedd wrth wraidd ei anghydfod â'r awdurdodau yn ystod yr amser yr oedd yn gofalu am adran gerddorol Aberystwyth, ac a arweiniodd yn y diwedd i'w ymddiswyddiad. Yn y cyngherddau hyn, canai ei ganeuon ei hun, gan gyfeilio iddo'i hun ar yr harmoniwm.
Wrth ddewis geiriau ar gyfer eu caneuon, dangosodd y cyfansoddwyr yn fynych chwaeth isel resynus. Nid oedd y geiriau'n aml yn haeddu eu gosod ar gân o gwbl. Disgrifient ystormydd erchyll, a diangfeydd argyfyngus ar dir a môr, e.e., "Y Llong a'r Goleudy," "Brad Dunrafon," "Llam y Cariadau," etc. Yn y pegwn arall, cawn ganeuon hiraethus am fam a chartref. Y mae "Bwthyn bach melyn fy nhad," "Cartref" a "Llythyr fy Mam" yn enghreifftiau da o'r math hwn. Yr oedd cynulleidfaoedd Cymreig yn dotio at ganeuon fel hyn, oherwydd bu galw mawr amdanynt, ac nid ydynt yn llwyr allan o'r ffasiwn eto.
Un o ganeuon mwyaf adnabyddus Emlyn Evans oedd "Bedd Llywelyn." Dechreuai'r gân gydag adroddgan, ac ar ôl hyn bu'n ffasiwn am beth amser i ddechrau cân yn y dull hwn. Benthyciad o Loegr, fel y ganig, oedd syniad yr adroddgan. Y cyfansoddwys caneuon gorau yng Nghymru yn ystod y ganrif ddiwethaf oedd Emlyn Evans, Joseph Parry, Pughe Evans, William Davies ac R. S. Hughes. Yr ydym eisoes wedi trafod gwaith Emlyn Evans a Joseph Parry-nid rhaid ond ychwanegu nad eu caneuon oedd eu gwaith gorau. Ond fe genir ychydig o'u caneuon heddiw mewn cyngherddau, er enghraifft, "Baner ein Gwlad," "Hoff wlad fy ngenedigaeth" a "Yr Eos," o waith Joseph Parry, a "Hen wlad y menyg gwynion" a "Bedd Llywelyn" gan Emlyn Evans.
Ganed DAVID PUGHE EVANS yng Nghynwyl Elfed, Sir Gaerfyrddin, yn 1866, lle'r oedd ei dad yn ffarmwr. (Fe'i ganed o fewn ergyd carreg i gapel Dafydd Evans, Ffynnon Henri). Yr oedd yn hoff o gerddoriaeth, a dysgodd ganu'r ffidil pan oedd yn hogyn. Prentisiwyd ef yn llanc i ddilledydd yn Llanelli, ac yn ystod yr amser hwn daeth yn aelod o gôr R. C. Jenkins, yng Nghapel Seion. Dywedir iddo gael gwersi mewn cynghanedd gerddorol gan Joseph Parry. Yn ddiweddarach, datblygodd ei lais, a daeth yn denor da; daeth trobwynt ei yrfa pan enillodd ysgoloriaeth am dair blynedd yn y Royal College of Music yn Llundain. Yr oedd erbyn hyn yn un-ar-hugain oed, a phenderfynodd fod yn ganwr proffesedig. Ar ôl gadael y coleg, ymunodd â chwmni opera Arthur Rousby, a chymerodd rai o'r prif rannau i denor. Ni bu erioed yn gryf ei iechyd, a thoc fe waethygodd, ac oherwydd hyn collodd ei lais. I ganwr ar drothwy ei yrfa, yr oedd hyn yn ergyd lethol ; ond i Gymru yr oedd yn fendith ddiarwybod, oherwydd bu'n rhaid i Pughe Evans ymroddi i yrfa o ddysgu canu, ac ysgrifennu caneuon. Gwnaeth ei gartref yn Abertawe, ac o hynny ymlaen bu'n byw bywyd undonog athro canu gydag ambell egwyl o gyfansoddi caneuon. Y mae'r rhain ymysg y gorau a feddwn. Oherwydd ei brofiad fel canwr, gallai ysgrifennu alawon yn llawn mynegiant a hawdd eu canu. Yr oedd ei addysg fel cerddor, a'i ddawn canu piano yn peri bod ei gyfeiliannau yn artistig ac yn ddiddorol. Ei gân gyntaf oedd "Yr Hen Gerddor." Fe'i cenir gan bob tenor Cymreig, ac yn sicr dyma un o'r caneuon mwyaf dwys a ysgrifennwyd erioed. Eithr ei gân orau yw "Tyr'd, Olau Mwyn." Yr oedd y ffaith fod Novello wedi cyhoeddi'r gân hon ynddi ei hun yn glod mawr y dyddiau hynny. Daeth hyn ag ef i fri fel cyfansoddwr caneuon, ac nid yw'n syn, oherwydd buasai cân o'r safon hon yn ddigon i wneuthur enw i gyfansoddwr ieuanc, hyd yn oed heddiw. Dyma, yn ddi-ddadl, y gân gysegredig orau a ysgrifennwyd erioed gan gyfansoddwr o Gymro. Ysgrifennodd lawer o ganeuon da eraill, ac fe genir rhai ohonynt heddiw, megis "Cymru fy Ngwlad," "Brad Dunrafon" a "Y Ddwy Delyn," ond i'm tyb i, y mae ganddo ddwy gân sydd wedi eu hesgeuluso ar gam, sef "Return unto thy rest" cân gysegredig neilltuol o dda, a "Hyd fedd hi gâr yn gywir." Trefnwyd yr olaf yn bur fedrus gan y cyfansoddwr ar ffurf canon.
Gellir cymharu'r digwyddiad anffodus a roes ben ar yrfa Pughe Evans fel canwr â'r ddamwain anffodus a rwystrodd Schumann rhag bod yn bianydd enwog. Gyda Schumann, yntau, yr oedd dynoliaeth ar ei hennill, oherwydd cyfansoddodd ef lawer ar gyfer y piano.
Er nad ysgrifennodd ddim gweithiau mawr ar gyfer corau, cyfansoddodd Pughe Evans rai darnau i gor a oedd yn rhyfeddol o dda, ac a bery'n boblogaidd hyd heddiw. Fe genir ei drefniant o'r hen alaw Gymreig "Y Delyn Aur" gan bob côr meibion. Felly hefyd ei fadrigal swynol "Teyrnged Cariad" ("Lovely Maiden"). Fe esgeulusir ei rangan i leisiau cymysg -"Nos da'r Perorion," ac yn sicr ni haedda hyn. Bu farw yn Abertawe yn 1897 pan nad oedd ond un ar ddeg ar hugain mlwydd oed.
Ganed R. S. HUGHES yn Aberystwyth yn 1855. Mab ydoedd i siopwr, a oedd yn hoff o gerddoriaeth a cherddorion. Cafodd ei fab bob cefnogaeth i ddatblygu ei ddawn gerddorol. Dysgodd R. S. Hughes ganu'r piano yn ieuanc iawn, ac edrychid arno fel rhyfeddod. Clywn amdano'n cymryd rhan, pan nad oedd ond pump oed, mewn cyngerdd a roddodd Owain Alaw yn Aberystwyth. Yn ddeg oed, enillodd y wobr am ganu'r piano yn Eisteddfod Aberystwyth. Ar yr achlysur hwn creodd ei berfformiad dipyn o gynnwrf, ac ar ôl iddo orffen, dyna Brinley Richards, y beirniad, yn codi'r bachgen bach ar ei fraich, fel y gallai'r gynulleidfa ei weled. Datblygodd ei ddawn ganu piano fel yr âi'n hŷn, nes iddo ddyfod yn bencampwr ei oes yng Nghymru yn y gelfyddyd honno. Yr oedd hon yn ddawn a fu'n ddefnyddiol iddo'n nes ymlaen pan ddechreuodd ysgrifennu caneuon. Pan oedd yn bymtheg oed, aeth i'r Royal Academy of Music. Yma ni ddaeth yn ei flaen gystal ag y disgwylid. Y mae'n debyg mai'r rheswm. am hyn oedd ei natur swil, ddiymhongar. Sut bynnag, pur siomedig, ar y cyfan, oedd ei yrfa yno, ac ar ôl cyfnod braidd yn ddi-nod, treuliodd ychydig o amser ym Mangor fel dirprwy i'r Dr. Rogers yn yr Eglwys Gadeiriol.
Ar ôl dychwelyd i Aberystwyth ymsefydlodd fel cyfeilydd a chyfansoddwr caneuon. Yr oedd ei gân gyntaf, "Wyt ti'n cofio'r lloer yn codi," yn llwyddiant mawr, a dilynwyd hi gan ei gân orau, yn ôl pob tebyg, sef "Y Golomen Wen." Yn ddiweddarach, rhoes gynnig ar Lundain unwaith eto, ac ar ôl cyfnod siomedig arall, penodwyd ef yn organydd i un o'r Eglwysi Cymraeg yno. Yn Llundain, cyfansoddodd amryw o ganeuon a ddaeth yn boblogaidd iawn; yn eu mysg yr oedd "Y Dymhestl" a "Llam y Cariadau." Ar ôl ysbaid, troes at ffurf boblogaidd y faled, ac fe ysgrifennodd lawer o ganeuon o'r math hwn, gan gynnwys "Bwthyn bach melyn fy nhad" ac "Elen Fwyn." Cyfansoddodd donau hefyd, ac anthemau a rhanganau, ond nid oedd y rhain gystal â'i ganeuon; er y mae'n rhaid cyfaddef bod un o'i anthemau, "Wel, f'enaid, dos ymlaen," yn weddol lwyddiannus. Eithr cyfansoddwr caneuon, yn anad dim, ydoedd; pan nad oedd wrth y piano, yr oedd allan o'i elfen, ac fe gollai ysbrydiaeth yr offeryn. Dywedir nad oedd ganddo wybodaeth eang o gynghanedd, a dim ond ychydig o wybodaeth am wrthbwynt a ffiwg. Cytuna hyn a'i brofiad fel myfyriwr yn yr R.A.M. Ymddengys iddo geisio cyfansoddi pethau mwy uchelgeisiol, unwaith neu ddwy. Gorffennodd gantata, "Bugeiliaid Bethlehem," a phedwarawd llinynnol a enillodd y brif wobr yn Eisteddfod. Genedlaethol Wrecsam yn 1876, pan gafodd glod uchel gan Syr Julius Benedict. Y mae'n werth sylwi ddarfod iddo drefnu sgôr llais a phiano "Dafydd a Saul" o waith David Jenkins. Treuliodd flynyddoedd olaf ei oes fel organydd ym Methesda, lle y bu farw yn 1893.
Ganed WILLIAM DAVIES yn Rhosllannerchrugog yn 1859. Hoffai gerddoriaeth er pan oedd yn blentyn, a bu'n canu mewn un neu ddau o'r corau lleol, gan ddarllen o'r nodiant sol-ffa. Erbyn iddo gyrraedd deunaw oed, yr oedd wedi datblygu llais tenor da, ac mewn eisteddfod yn y Rhos enillodd y wobr gyntaf. Joseph Parry oedd y beirniad, a gwnaeth canu William Davies y fath argraff arno nes iddo awgrymu yn y fan a'r lle i bobl y Rhos hel arian i roddi ychwaneg o addysg gerddorol i'r bachgen, a'i gynorthwyo i wneuthur canu'n fywoliaeth iddo. Casglwyd cronfa, ac fe aeth William Davies i goleg Aberystwyth yn ddisgybl i Parry. Ar ôl gorffen ei gwrs yn y coleg, aeth i Langefni yn athro canu, ond wedi rhai blynyddoedd yno, penodwyd ef yn unawdydd yn Eglwys Gadeiriol Bangor. Yno, bu'n canlyn ymlaen i astudio cerddoriaeth (o dan y Dr. Rogers, yr organydd) a chyn hir dechreuodd gyfansoddi caneuon. "Llwybr yr Wyddfa" oedd y gân nodedig gyntaf o'r eiddo ef, a daeth yn un o hoff ganeuon Eos Morlais. Dilynodd y gân hon yr un traddodiad â "Bedd Llywelyn" gydag adroddgan ar ei dechrau. Cân arall a gyfansoddwyd ym Mangor oedd yr un adnabyddus "O na byddai'n haf o hyd." Yn Eisteddfod Genedlaethol Lerpwl yn 1886 y cafodd ei lwyddiant eisteddfodol cyntaf fel cyfansoddwr, pan enillodd y wobr gyda'i gân, "Neges y Blodeuyn." O hynny ymlaen bu'n ennill yn gyson yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Enillodd yn Llundain (1887), Wrecsam (1888, gydag "O na byddai'n haf o hyd"), ac yn Aberhonddu yn 1889 cafodd wobr arbennig o ugain punt am set o bedair cân-un i bob llais. Yn yr un flwyddyn penodwyd ef yn unawdydd tenor yng Ngholeg Magdalen, Rhydychen. Arhosodd yma hyd 1894, pan dderbyniodd swydd gyffelyb yn Eglwys Gadeiriol St. Paul, yn Llundain.
Bu William Davies yn boblogaidd fel beirniad a chanwr, ond fel cyfansoddwr caneuon y cofiwn ni ef. Gadawodd ar ei ôl nifer mawr o ganeuon gwych. Y mae ei alawon yn ddelfrydol i'r llais, a'r cyfeiliant bob tro yn gerddorol ac artistig. Yn sicr, yr oedd ymysg y mwyaf o'n cyfansoddwyr caneuon. Bu farw yn Llundain yn 1907.
Ond ni ddarfu'r gân Gymreig gyda William Davies. Er pan fu farw, newidiodd ei hansawdd yn fawr. Y mae wedi cynyddu gymaint yn y dull modern, nes teimlo ohonom fod y caneuon gorau eto i ddyfod. Wrth olrhain ei datblygiad, sylwn ar ddau newid pwysig: (a) Aeth cyfansoddwyr yn fwy gofalus wrth ddewis geiriau; (b) daeth y cyfeiliant yn rhan bwysig a hanfodol o'r gân, gan ychwanegu at fynegiant y geiriau. Fel y daeth gwell cyfleusterau i gael addysg gerddorol, rhoddodd cyfansoddwyr fwy o sylw i gerddoriaeth offerynnol, ac o'r herwydd ehangwyd eu gwybodaeth dechnegol gan wella'n ddirfawr ansawdd y gân hithau.
Y mae'n beth rhyfedd braidd na ddatblygodd ffurf nodweddiadol Gymreig ar y gân yng Nghymru, ffurf yn deillio o ganu penillion. Buasai rhywun yn meddwl y byddai ffurf mor hanfodol Gymreig â hon wedi denu sylw'r cyfansoddwyr Cymreig, ac y byddent hwy wedi gwneuthur arbrofion arni, a cheisio datblygu ffurf newydd, gynhenid. Ond ni wnaethpwyd hyn. Y mae'n beth rhyfeddach fyth na wnaeth yr un o'r cantorion enwog yng Nghymru astudiaeth arbennig o ganu penillion, nac ymarfer a'r gelfyddyd ar goedd. Y prif gyfansoddwyr caneuon yn nechrau'r ganrif hon oedd Vincent Thomas (geiriau Saesneg a ddefnyddiodd ef ran amlaf), T. Hopkin Evans a D. Vaughan Thomas.
Gwnaeth DAVID VAUGHAN THOMAS ymdrech lew i dorri llwybr newydd i'r gân Gymreig. Yr oedd ganddo ddiddordeb byw yn yr hen farddoniaeth Gymraeg, a bu'n dyfal astudio'i mesurau, yn arbennig mesur y cywydd. Gwnaeth arbrofion gyda'r mesur hwn gan ysgrifennu cerddoriaeth i'r cywyddau. Ni adawodd ar ei ôl ddim campweithiau yn y ffurf hon, nid oherwydd dim gwendidau a oedd iddo fel cerddor, ond am nad oedd ganddo'r ddawn i ysgrifennu alawon diymdrech, dawn sy'n anhepgor i gyfansoddwr caneuon. Ond y mae rhai o'i ganeuon bron â bod yn gampweithiau, er enghraifft "O Fair Wen" a "Berwyn." Eithr y mae caneuon o'r math hwn a ysgrifennodd Vaughan Thomas yn rhoi inni'r argraff mai ysgolor gwych yn hytrach na chyfansoddwr wedi ei ysbrydoli ydyw. Y mae ganddo lawer o ganeuon o safon uchel, yn arbennig y ddwy a grybwyllwyd uchod, a hefyd rhai a ysgrifennodd i farddoniaeth gan George Meredith, "Dirge in the woods," a "Enter these enchanted woods"-dwy gân sydd ymysg y pethau gorau a gyfansoddodd. Ar wahân i'r caneuon Saesneg hyn, y mae ei ganeuon ar delynegion Cymraeg yn hynod o Gymreig eu hansawdd, ac y mae'n bosibl mai ymhen blynyddoedd i ddyfod y gwelwn ffrwyth ei waith, ac y'i gwerthfawrogir yn fwy. Amser yn unig a ddengys a fydd y tir lle y bu ef yn archwilio, yn cael ei drin gan gyfansoddwyr caneuon yng Nghymru'r dyfodol.
Wrth ymdrin â'r gân Gymreig, rhaid inni beidio ag anghofio'r gwaith a wnaed gan yr Eisteddfod Genedlaethol. Fe roes gefnogaeth i gyfansoddwyr yn gyson ar hyd y blynyddoedd drwy gynnig gwobrau am y caneuon gorau, a thrwy gyhoeddi rhai o'r caneuon buddugol o bryd i'w gilydd. Fel y gwelsom eisoes, bu William Davies yn cystadlu'n rheolaidd (ac yn ennill) yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn ystod yr wyth degau, ac ar ôl yr amser hwnnw hyd heddiw, y mae cyfansoddwyr caneuon yn ddyledus iawn i'r Eisteddfod am ei chefnogaeth iddynt. Darganfu'r Eisteddfod dri chyfansoddwr caneuon yn y modd hwn, yn ystod y blynyddoedd diwethaf—sef Bradwen Jones, W. Albert Williams a Haydn Morris. Organydd yng Nghaergybi yw Bradwen Jones. Y mae'n ŵyr i Eos Bradwen, cerddor enwog flynyddoedd yn ôl, a chyfansoddwr y gân boblogaidd, "Bugail Eryri." Ni chyfansoddodd Bradwen Jones yn helaeth iawn, ac nid ysgrifennodd ond ychydig o ganeuon; ond y maent yn ganeuon da odiaeth, ac y mae'n resyn nad ysgrifenna ragor. Ei ganeuon mwyaf adnabyddus yw "Cân, utgorn, Cân" a "Mab yr Ystorm."
Un o Sir Fôn ydyw W. Albert Williams yntau, ond y mae'n byw yn Lerpwl ers rhai blynyddoedd bellach, lle y mae'n organydd yn un o'r capelau Cymraeg. Er nad yw'n gerddor proffesedi, y mae'n feirniad galluog, fel y gwelir wrth ei amryw erthyglau ar gerddoriaeth yn Y Cymro a Y Llenor.
Bu Haydn Morris hefyd yn aml iawn ymysg y buddugwyr yn yr Eisteddfod Genedlaethol am flynyddoedd. Ar wahân i'w ganeuon, cyfansoddodd lawer o weithiau ar gyfer côr a cherddorfa. Ymysg ei gyfansoddiadau i gerddorfa, ceir "Pro Patria" a enillodd wobr arbennig o £50 yn Eisteddfod Genedlaethol Dinbych yn 1939.
Dylid crybwyll hefyd enwau David de Lloyd, J. Morgan Lloyd ac E. T. Davies. Bu de Lloyd, fel Vaughan Thomas, yn gwneuthur arbrofion gyda'r mesurau caeth Cymraeg a gwnaeth hyn yn llwyddiannus yn ei "Englynion ar Gân." Y mae'r rhain yn gyfansoddiadau rhagorol, a haeddant fwy o sylw. Ysgrifennodd E. T. Davies rai caneuon gwych, a gresyn na wnâi fwy, oherwydd y mae iddo ddawn arbennig at y gwaith. Eto i gyd yr ydym yn ddiolchgar iddo am "Ynys y Plant" (a ysgrifennwyd flynyddoedd yn ôl, ac sydd yn yr hen ddull), "Cân y Bugail" a "Baled Rhyfel Glyndwr, 1400." Daeth John Morgan Lloyd yn Athro Cerddoriaeth, ar ôl David Evans, yng Ngholeg Caerdydd yn 1939. Nid ysgrifennodd lawer, ond fe geir ganddo ychydig o ddarnau byr. Y mae ei gân "Alwen Hoff" a'i fadrigal "Wele gawell baban glân" yn enghreifftiau ardderchog o'i arddull.
Y mae'n gam mawr o "Llwybr yr Wyddfa" a "Bedd Llywelyn" i ganeuon cyfansoddwyr Cymreig heddiw. Daeth idiomau newydd i iaith cerddoriaeth, ac fe ymddangosodd tueddiadau modern a newid cwrs y gelfyddyd. Felly cawn ddyrnaid o gyfansoddwyr ieuainc yng Nghymru sy'n ysgrifennu caneuon yn y dull diweddar, dull a ymddengys yn od i glustiau sy'n gynefin â chaneuon fel "Y Golomen Wen" a "Baner ein Gwlad." Ond arwydd iach yw'r caneuon newydd hyn, a dynodant y deffro sy'n digwydd yng ngherddoriaeth Cymru heddiw. Y mae'n sicr mai iaith anghynefin heddiw fydd iaith gynefin yfory. Y pwysicaf o'r cyfansoddwyr hyn yw Arwel Hughes, Dilys Roberts, Mervyn Roberts, Mansel Thomas a Grace Williams. Yn anffodus ni chyhoeddwyd ond ychydig o'u caneuon hyd yn hyn, ond y maent yn sicr o ennill tir fel y daw cantorion a chynulleidfaoedd Cymru it werthfawrogi eu prydferthwch.
PENNOD VII
DECHRAU CANRIF
NEWIDIODD rhagolygon cerddorol Cymru yn nechrau'r ugeinfed ganrif. Hyd yn hyn, ni roesai'n cyfansoddwyr ond ychydig o'u hamser i ddatblygu cerddoriaeth i gerddorfa, ond yn nechrau'r ganrif hon dechreuasant feddwl am y gerddorfa fel modd mynegiant hollol annibynnol ar y lleisiau, a hefyd i'w defnyddio'n amlach fel ategiad at y gelfyddyd gorawl. Fe briodolir y cyfnewidiad hwn yn bennaf i'r hyfforddi gwell a gâi cyfansoddwyr, gan roddi iddynt well cymwysterau technegol nag a gafodd cyfansoddwyr y ganrif flaenorol. Hoff ymffrost y Dr. Joseph Parry ydoedd mai ef oedd yr unig ddoethor mewn cerddoriaeth yng Nghymru. Yn fuan wedi ei farw, enillwyd y radd hon gan dwr o gerddorion, y rhan fwyaf ohonynt yn ddisgyblion i Parry. Yr oedd y cerddorion hyn, D. C. Williams, D. Vaughan Thomas, David Evans, Caradog Roberts a T. Hopkin Evans wedi eu hyfforddi'n dda, ac yn flaengar eu hagwedd. At hyn yr oedd ganddynt gydymdeimlad llawn â delfrydau Cymreig, ac felly yr oeddynt yn ddynion cymwys i roddi arweiniad i gerddoriaeth Cymru am flynyddoedd. Heblaw'r rhai a enwyd uchod, yr oedd dau gerddor arall a aned yn y saith degau, a gymerodd fel prif nod eu bywyd, wella cerddoriaeth yng Nghymru, a hynny er mai o'r tu allan i Gymru yr oeddynt yn byw. Harry Evans a Vincent Thomas oedd y rheini.
Problem y dynion hyn i gyd oedd sut y gallent ennyn diddordeb eu cydwladwyr yn y gerddorfa. Y mae'r broblem hon yn bod hyd heddiw. Ni chafodd eu hymdrechion fawr o effaith, gan mor ddidaro yw'r Cymry o'r cychwyn tuag at gerddoriaeth offerynnol. Ond er i'r cyfansoddwyr hyn fethu cael gan y bobl gymryd at gerddoriaeth i gerddorfa ar ei phen ei hun, fe lwyddasant i wneuthur y gerddorfa yn rhan hanfodol o berfformiadau corawl, ac ysgrifennu llawer iawn o weithiau i gör gyda chyfeiliant cerddorfa. Y mae'n resyn na ddarfu i Caradog Roberts, er cymaint ei ddoniau, ymroi i gyfansoddi o ddifrif. Ni chawsom ganddo ond dyrnaid o donau poblogaidd ac un neu ddau o ddarnau i gôr meibion. Aeth ei amser i gyd i ganu'r organ mewn cyngherddau, arwain cymanfaoedd canu, a beirniadu mewn eisteddfodau. Ond fe wnaeth y gwaith hwn yn nodedig o dda, a bu'n un o ddynion mwyaf ei oes yn y byd cerddorol yng Nghymru.
Fe aned D. CHRISTMAS WILLIAMS yn Llanwrtyd yn 1871. Bu'n astudio cerddoriaeth o dan y Dr. Joseph Parry yng Nghaerdydd, a'r hyn a'i dug i'r golwg oedd ennill ohono'r brif wobr o ugain punt yn Eisteddfod Genedlaethol y Rhyl yn 1892 gyda'i gantata "Traeth y Lafan." Yn ddiweddarach perfformiwyd y gwaith hwn yn Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog. Ar ôl hyn, gwnaeth ei gartref ym Merthyr lle y bu'n organydd ac yn athro. Ei waith mwyaf uchelgeisiol yw ei "Psalms of Praise," i unawdau, côr a cherddorfa. Cafodd hwn ei berfformiad cyntaf yn Eisteddfod Genedlaethol Bangor yn 1902, ac fe'i darlledwyd yn 1938 gan Gôr Unedig Dowlais. Er bod yn y gwaith hwn rai darnau effeithiol i gor, braidd yn anwastad a hen ffasiwn yw ei arddull, ac fe ymddengys nad apeliodd lawer at gorau Cymreig. Yr oedd y cyfansoddwr hwn yn fwy llwyddiannus yn ei ddarnau corawl byrion, ac fe ysgrifennodd rai rhanganau ardderchog i leisiau cymysg. Y gorau o'r rhain yw "Hwyrgan yr Indiaid" a "The Sands of Dee." Bu rhai o'i gytganau i gôr meibion, yn enwedig "The Destruction of Pompeii" a "Homeward Bound" yn boblogaidd iawn am rai blynyddoedd, ond anfynych y clywir hwy heddiw.
Ymysg ei gyfansoddiadau i gerddorfa y pwysicaf yw "Suite in D minor" ac "Overture in C minor." Yr un fath â'i gyfansoddiadau i gör gyda chyfeiliant cerddorfa, fe ddengys y rhain allu technegol mawr, ond ni cheir ynddynt nac ysbrydiaeth na gwreiddioldeb.
Ganed DAVID VAUGHAN THOMAS yn Ystalyfera yn 1873, ond yn fuan wedi ei eni, symudodd y teulu i Bontardulais. Pan oedd yn fachgen, ei hoff bynciau oedd cerddoriaeth a mathemateg, pynciau y gwnaeth yn wych ynddynt yn ddiweddarach. Cafodd rai gwersi cerddoriaeth gan Joseph Parry, ac yna aeth yn fyfyriwr i Goleg Llanymddyfri. Wedi pedair blynedd yno, enillodd ysgoloriaeth mewn mathemateg i Goleg Exeter, Rhydychen. Ýma y graddiodd yn Mus. Doc. ac yn M.A. Bu am ychydig wedi hyn ar staff ysgol Harrow, ac yna dychwelodd i Gymru, gan ymsefydlu ym Mhontardulais. Dwy flynedd wedyn, yn 1908, symudodd i Abertawe, ac yma y bu ei gartref am weddill ei oes. Gweithiodd yn ddyfal, gan ddysgu, beirniadu, a chyfansoddi, hyd 1927, pan benodwyd ef yn arholwr teithiol dros y Trinity College of Music yn Llundain. Golygai hyn deithio diddiwedd, yn bennaf yn Nhrefedigaethau Prydain. Ar un o'r teithiau hyn yn Neheudir Affrig y bu farw, yn Johannesburg, yn 1934.
Awgryma gyrfa Vaughan Thomas iddo gael ei siomi a'i rwystro, ac ni ellir llai na theimlo bod peth cyfiawnhad i hyn. Nid yw'n glod i Gymru fod un o'i cherddorion mwyaf wedi ei droi'n alltud am gyfnodau hir er mwyn ennill ei fywoliaeth. Ni sylweddolwyd gennym nes dyfod y newydd am ei farw, y fath dalent aruchel a wastraffwyd trwy'n hesgeulustod a'n difaterwch ni ein hunain. Pe bai'r bwriad o sefydlu cadair cerddoriaeth yng Ngholeg Abertawe yn 1926, wedi ei gyflawni, fe ddichon y byddai popeth yn iawn, a buasai'r lles i gerddoriaeth Cymru yn anfesuradwy; ond collwyd y cyfle, ac nid oes ond gofidio ddarfod colli talent a allasai wasnaethu ei wlad yn llawer llawnach.
Yr ydym eisoes wedi trafod caneuon Vaughan Thomas. Ar ryw ystyr, dyma'r gwaith sydd fwyaf nodweddiadol ohono, oherwydd mynegant ei welediad artistig, ei ysgolheictod, ac yn bennaf oll ei gariad gwresog tuag at Gymru. Eithr y mac ganddo amryw weithiau eraill sy'n haeddu sylw. Fel ysgrifennwr i gerddorfa, ni chynhyrchodd unrhyw beth arbennig; ei waith gorau yn y maes hwn yw'r "Overture and Incidental Music" a gyfansoddodd ar gyfer Eisteddfod Genedlaethol Abertawe yn 1926. Ond, fe ddengys y rhain, gwaetha'r modd, ei wendidau fel ysgrifennwr i gerddorfa. Y maent yn esbonio, i raddau, paham na Iwyddodd i ysgrifennu gwaith o'r radd flaenaf i gerddorfa'n unig. Fe welir yr un gwendidau, ond i raddau llai, yn ei gyfansoddiadau i gor a cherddorfa. Yn Eisteddfod Abertawe yn 1907 perfformiwyd "Llyn y Fan," cantata i unawdwyr, côr a cherddorfa, a'r cyfansoddwr yn arwain. Ysgrifennwyd y gwaith yn dda, ond ni wnaeth argraff parhaol oherwydd y gwahanol fathau o arddull a oedd ynddo. Y mae'r "Ode to St. Cecilia's Day" yn gadarnach a mwy gafaelgar, ond wrth fyned yn gadarn, aeth hefyd braidd yn drwm a dilewyrch. Er bod iddo ei funudau o ysbrydiaeth, rhaid cyfaddef mai gwaith anwastad ydyw. Perfformiwyd ef yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain yn 1909. Y mae'n debyg mai'r gerddoriaeth a ysgrifennodd ar eiriau Gray, "The Bard" yw ei waith mwyaf uchelgeisiol, ond hyd yn oed yma, teimlir nad yw'r cyfansoddwr wedi cael ei draed odano, a'i fod yn tueddu i ymbalfalu tuag at y ffurf ddelfrydol i'w fynegi ei hun. Perfformiwyd "The Bard" yng Ngŵyl Caerdydd yn 1910. Cafwyd perfformiad arall yn y Queen's Hall, Llundain, a hefyd gan Undeb Corawl Lerpwl o dan arweiniad Harry Evans.
Cyfansoddwr toreithiog oedd Vaughan Thomas, ac y mae swm ei waith, yr hyn sydd wedi ei gyhoeddi a heb ei gyhoeddi, yn drawiadol. Ar wahân i'r darnau y soniwyd amdanynt eisoes, ysgrifennodd ranganau i gorau cymysg a chorau meib- ion, anthemau, tonau, darnau i'r piano, ac amryw ddarnau i ffidil a phiano. Ysgrifennodd hefyd bedwarawd a phumawd llinynnol. Gwaith gwych yw'r olaf, ac yn ôl rhai beirniaid, dyma'r darn gorau o gerddoriaeth ystafell a ysgrifennwyd erioed gan gyfansoddwr Cymreig. Yn Cape Town, yn 1930 y perfformiwyd y gwaith hwn am y tro cyntaf, a'i ddarlledu o Gymru yn 1936. Fe ddichon y gwerthfawrogir gweithiau Vaughan Thomas yn well yn y dyfodol. Nid celfyddyd boblogaidd yw'r eiddo ef, ond i'r rhai a werthfawroga gerddoriaeth sy'n cyfuno nodweddion dychmygol a theimladol y bardd a'r cerddor, daw ei waith i apelio fwy-fwy.
Ganed DAVID EVANS yn Resolfen yn 1874. Bu'n ddisgybl i Joseph Parry, ac yn olynydd iddo yn y swydd o ddarlithydd mewn cerddoriaeth yng Ngholeg Caerdydd. Penodwyd ef yn athro cerddoriaeth yno, pan sefydlwyd y gadair yn 1908, a llanwodd y swydd yn anrhydeddus nes ym ddiswyddo yn 1939, pan ddaeth y Dr. J. Morgan Lloyd i'w ddilyn. Fel sol-ffawr y dechreuodd ei yrfa, gan lwyddo i basio'n rhwydd gydag anrhydedd y naill arholiad ar ôl y llall, nes cael ohono y radd Mus.Doc. (Rhydychen). Pan nad oedd ond ieuanc, daeth yn feirniad poblogaidd, ac yn arweinydd cymanfaoedd. Rhoddodd flynyddoedd maith i wasnaethu Caniadaeth y Cysegr, a'r Eisteddfod. Ysgrifennodd yn hel aeth ar gerddoriaeth, yn Saesneg a Chymraeg, a bu'n un o olygyddion Y Cerddor o 1916 nes ei ddirwyn i ben yn 1921. Bu o wasanaeth mawr i achos caniadaeth y cysegr, fel cyfansoddwr a golygydd. Golygodd Llyfr Emynau a Thonau y Methodistiaid Calfinaidd a Wesleaidd a'r Revised Church Hymnary, gan gyfrannu tonau iddynt hefyd. Fel cyfansoddwr enillodd y brif wobr am gyfres i gerddorfa yn Eisteddfod Genedlaethol Merthyr (1901). Ar ôl hyn, rhoes ei ddawn i gyfansoddi ar gyfer corau, gyda chyfeiliant cerddorfa. Dyma'i brif weithiau yn y cyfeiriad hwn: "The Coming of Arthur," a ysgrifennwyd ar gyfer Gŵyl Caerdydd yn 1907, "Deffro, mae'n Ddydd," "Gloria" a gyfansoddwyd i ddathlu dau- canmlwyddiant Methodistiaeth yng Nghymru, ac "Alcestis," gwaith i gor gyda chyfeiliant i gerddorfa linynnol. Y mae'n bosibl mai fel athro y gwnaeth David Evans ei wasanaeth mwyaf i Gymru. Bu'n Athro Cerddoriaeth yng Ngholeg y Brifysgol, Caerdydd, am un mlynedd ar hugain, ac yn sicr, ef yw un o'r athrawon gwychaf a gynhyrchodd Cymru erioed; profir hyn gan y nifer mawr o ddisgyblion llwyddiannus sydd mor ddyledus iddo am eu dysgu a'u hysbrydoli.
Ganed T. HOPKIN EVANS yn Resolfen yn 1879, a bu'n ddisgybl i'w gefnder, David Evans. Dilynodd ei athro trwy ennill y radd o Mus.Doc. (Rhydychen). Enillodd ei wobr gyntaf am gyfansoddi yn Eisteddfod Genedlaethol Aberpennar yn 1905, gyda'i fadrigal swynol "Ar doriad dydd." O 1909 hyd 1919, bu'n organydd ac arweinydd y côr yng nghapel Presbyteraidd Cymraeg Castell Nedd. Yn 1919, symudodd i Lerpwl, lle y bu'n olynydd i Harry Evans fel arweinydd yr Undeb Corawl Cymreig. Yma, aeth ymlaen â'r gwaith da a wnaethpwyd yno gan ei ragflaenydd, a rhoddi perfformiadau nodedig o weithiau gan Delius, Vaughan Williams a chyfansoddwyr modern eraill, heblaw gweithiau gan y cyfansoddwyr clasurol.
Ysgrifennodd amryw gyfansoddiadau i offerynnau, gan gynnwys pedwarawd llinynnol a enillodd y wobr yn Eisteddfod Genedlaethol Abertawe yn 1907, sonata i biano, ac ychydig o ddarnau llai i'r offeryn hwnnw. Dyma'i gyfansoddiadau pwysicaf i gerddorfa: "A Brythonic Overture," "A Cymric Suite" a "Three Preludes on Welsh Hymn-tunes"—a'r tonau a ddewisodd yw "Moab," "Abergele" a "Tanymarian." Gwnaeth Hopkin Evans waith da fel beirniad ac arweinydd; hefyd fe gyfansoddodd nifer o ganeuon a rhanganau, a daeth llawer ohonynt yn boblogaidd. Ei weithiau mwyaf uchelgeisiol yw "Kynon" a "Salm i'r Ddaear." Ysgrifennwyd y ddau ar gyfer unawdau, côr a cherddorfa. Dengys y rhain ba mor gynefin oedd y cyfansoddwr â'r gerddoriaeth fodern orau, a dengys hefyd y dylanwad a gafodd rhai o gyfansoddwyr heddiw ar ei ardull.
Bu farw yn 1940, a chladdwyd ef yn Resolfen.
Ganed HARRY EVANS ym Merthyr ar ddydd Calanmai, 1873. Fel llawer o gyfansoddwyr Cymru yn ei oes, dechreuodd ymwneud â cherddoriaeth drwy gyfrwng y tonic sol-ffa. Penodwyd ef, yn ddeg oed, yn organydd Capel Gwernllwyn, Dowlais, ond yn lle talu cyflog, cytunodd yr eglwys i dalu am wersi cerddoriaeth iddo. Bu'n petruso yn y dechrau rhwng mynd yn athro ysgol a mynd yn gerddor, ac fe fwriodd ei brentisiaeth yn Ysgol y Bechgyn, Abermorlais. Ond bu'r dynfa at gerddoriaeth yn rhy gref, ac yn fuan iawn rhoes y gorau i fod yn athro ysgol, a throi'n gyfangwbl at gerddoriaeth. Gwelwyd yn fuan fod ganddo athrylith at arwain côr. Enillodd ei gôr meibion yn Eisteddfod Genedlaethol Lerpwl yn 1900, a'i gôr cymysg o Ddowlais yn Eisteddfod Llanelli yn 1903.
Ar ôl hyn, ni chystadleuodd mewn eisteddfod, ac yn ddiweddarach, penodwyd ef yn arweinydd Undeb Corawl Cymreig Lerpwl. Eithr ni thorrodd ei gysylltiad â Chymru, ond yn hytrach cymryd diddordeb mawr yng ngherddoriaeth ei wlad, lle yr oedd yn ffigur poblogaidd fel beirniad ac arweinydd. Yng ngeiriau Syr Granville Bantock, "Yn ddiamheuol, yr oedd yn un o'r arweinyddion corau mwyaf yn y wlad, ac yn sicr yn un o'r beirniaid mwyaf caredig a phoblogaidd."
Bu am flynyddoedd yn pleidio dros sefydlu Coleg Cerddoriaeth yng Nghymru, ond ni roddwyd y cynllun mewn grym. Ymhen amser, rhoddwyd gwell safle i adrannau cerdd yng ngholegau'n prifysgolion, ac felly nid oedd cymaint o angen am goleg o'r fath.
Ni chyfansoddodd lawer iawn, gan mor brysur y bu fel arweinydd a beirniad; ond fe gyfansoddodd ddau waith mawr. Y mae'r cyntaf o'r rhain, sef "The Victory of St. Garmon" ar ffurf cantata, i unawdwyr, côr a cherddorfa. Elfed yw awdur y geiriau, ac fe ysgrifennwyd y gwaith yn arbennig ar gyfer Gŵyl Caerdydd yn 1904, a chafodd dderbyniad gwresog. Cafodd ei berfformio nifer o weithiau mewn gwahanol rannau o'r wlad, ond ni ddaeth corau yn hoff ohono. Y mae'n waith diddorol, ond nid oes ynddo yr uchafbwyntiau dramatig sydd mor hoff gan gôr a chynulleidfa mewn gweithiau o'r math hwn. Ei ail waith mawr yw "Dafydd ap Gwilym." Cantata ramantus yw hon, yn seiliedig ar ddigwyddiadau ym mywyd y bardd. David Adams (Hawen) a ysgrifennodd y geiriau. Perfformiwyd y gantata hon y tro cyntaf yn Eisteddfod Genedlaethol Llangollen (1908), a chafodd ei darlledu o Gymru rai blynyddoedd yn ôl. Y mae ynddi ryw swyn a newydd-deb, a defnyddir alawon cenedlaethol Cymru ynddi mewn ffordd gywrain. Fe ddyry hyn awyrgylch hapus a rhamantus iddi. Y mae ynddi hefyd un neu ddau o gorawdau ardderchog_ac y mae ym "Molawd Cariad" rym, ehangder ac urddas. Y mae'n drueni na chlywir y gwaith hwn yn amlach.
Ar wahân i'r darnau a grybwyllwyd, nid ysgrifennodd lawer i gôr, oddieithr ei drefniadau adnabyddus o "Gwŷr Harlech" ac "Ar hyd y nos," a rhangan ragorol, "Myfanwy," i gor meibion. Yr oedd Harry Evans yn arweinydd galluog, cerddor gwych, a phersonoliaeth gref. Ergyd fawr i Gymru. oedd ei farw yn 1914 yn un a deugain oed.
Ganed VINCENT THOMAS yn Wrecsam, ond aeth i Lundain yn gynnar ar ei oes i weithio mewn banc. Treuliodd ei oriau hamdden yn astudio cerddoriaeth, a chyn hir trôdd ati i ffurfio cerddorfa o dan ei arweiniad ef ei hun. Bu'r Gymdeithas yn gymaint o lwyddiant fel y penderfynodd roddi ei amser yn gyfangwbl i gerddoriaeth. Yn ddiweddarach yn ei fywyd dewiswyd ef yn arweinydd i Gymdeithas Gorawl Westminster, a chadwodd y swydd am ddwy flynedd ar bymtheg. Yn ystod yr amser hwn trefnodd y Gymdeithas tual deg cyngerdd a thrigain, dau ohonynt yn cynnwys gweithiau gan gyfansoddwyr Cymreig yn unig. Er gwaethaf yr holl waith a ddeuai i'w ran fel athro cerddoriaeth, arweinydd a beirniad, llwyddodd i gael amser i roddi sylw i ochr greadigol ei gelfyddyd, ac y mae'r rhestr o'i gyfansoddiadau yn cynnwys pedair opera (pob un ohonynt wedi ei seilio ar destun Cymreig), tair opera ysgafn, cerddoriaeth i dair drama, pum darn i gerddorfa a chôr, ugain o weithiau i gerddorfa yn unig, a nifer o ganeuon a rhanganau.
Er na chafodd Vincent Thomas addysg gerddorol, ond yr hyn a gasglodd ef ei hun, yr oedd yn gerddor medrus, diwylliedig, gyda chwaeth gerddorol arbennig. Nid oes nemor Gymro wedi dangos cymaint o fedr a chrefft wrth gyfansoddi ar gyfer cerddorfa, ac yn wahanol i'r rhan fwyaf o gyfansoddwyr Cymreig, medrai ysgrifennu ar gyfer cerddorfa mor fedrus ag ar gyfer y llais. Ei brif weithiau yw ei operâu "Enid" a "The Quest of the Grail." Ernest Rhys yw awdur geiriau'r ddwy. Ei waith gorau i gor yw ei osodiad o "Y Bumed Gerdd" Taliesin. Y tro cyntaf y perfformiwyd ac y darlledwyd y gwaith hwn oedd yn 1942, gan Gôr Unedig Dowlais, o dan arweiniad D. T. Davies. Ysgrifennodd hefyd gorawd ardderchog i gôr meibion, sef "De Profundis," rhai rhanganau swynol i leisiau merched, a nifer mawr o ganeuon Saesneg a Chymraeg.
Bu farw yn Llundain yn 1940.
PENNOD VIII
RHWNG DAU RYFEL
WRTH drafod gwaith y cyfansoddwyr y soniwyd am hanes eu bywydau yn y bennod flaenorol, dywedwyd mai bychan o lwyddiant a fu i'w hymgais i hyrwyddo cerddoriaeth y gerddorfa yng Nghymru, ac nid eu bai hwy oedd hynny. Yr oedd amryw resymau am hyn: (a) nid oedd cyfansoddwyr Cymru'n ddigon cynefin â defnyddio'r gerddorfa fel cyfrwng artistig, a methasant ysgrifennu gweithiau i dynnu sylw'r cyhoedd; (b) ar wahân i'r cyfansoddwyr eu hunain, mewn cerddoriaeth gorawl, yn bennaf, yr oedd diddordeb y Cymry ac ni wyddent ddim am y gweithiau gorau i gerddorfa, gan anwybyddu'r hyn a wneid yn y ffurf hon gan ein cyfansoddwyr; (c) Ychydig o gyfleusterau a gafwyd i glywed cerddorfa o safon uchel yng Nghymru, ac ni chafwyd yma yr un gerddorfa sefydlog. Yr elfen economaidd a gyfrifai'n bennaf am hyn, ond fe erys y ffaith mai anaml y gallai cyfansoddwr o Gymro glywed datganiad o'i waith, ac o ganlyniad ni allai'r Cymry feirniadu gwaith y dynion hyn.
Cyn trafod cwrs cerddoriaeth Cymru o 1919 hyd 1939 (y cyfnod rhwng y ddau ryfel mawr), dylid egluro bod gwaith diweddarach rhai o'r cyfansoddwyr a enwyd yn y bennod ddiwethaf, yn dyfod i'r cyfnod hwn (wrth ymdrin â bywydau'r cyfansoddwyr, y mae hi weithiau yn amhosibl osgoi gorgyffwrdd o'r math yma).
Yn niwedd y rhyfel mawr cyntaf, daeth cyfnod o arbraw yn hanes cerddoriaeth, fel yn hanes y rhan fwyaf o'r celfyddydau eraill, pan chwiliwyd am syniadau newydd, a dulliau gwahanol o'u mynegi. Daeth yr ysbryd anturiaethus hwn i Gymru hithau, a dyfod enwau a sefydliadau newydd i'r golwg. Ymhlith y sefydliadau newydd hyn, yr oedd Cyngor Cerdd Cymru a sefydlwyd yn. 1919, a'r B.B.C. yn 1922. Cymerodd y ddeubeth hyn ran bwysig yn natblygiad cerddoriaeth ein gwlad. Sefydlwyd y Cyngor Cerdd er mwyn "gweithredu. fel y prif gorff ymgynghori ynglŷn â holl faterion yn ymwneuthur ag addysg gerddorol yng Nghymru." Gwnaeth y Cyngor waith ardderchog, ac ymysg ei fawr weithgarwch, bu trefnu "Gŵyl y Tri Chwm" a "Gwyl Maldwyn." Yn y rhain, casglwyd at ei gilydd adnoddau cerddorol ardaloedd eang, gyda chanlyniadau rhagorol. Rhaid inni beidio ag anghofio'r gefnogaeth a roddwyd gan y Cyngor i gyfansoddwyr Cymreig drwy gyhoeddi eu gwaith o bryd i bryd. Fel y mae gwaetha'r modd, talfyrrwyd peth ar ei waith da oherwydd y rhyfel presennol, a marw Syr Walford Davies, a oedd yn Gyfarwyddwr y Cyngor Cerdd, ond yn sicr fe dry Cymru at y Cyngor pan ddaw'r angen am arweiniad yn y blynyddoedd anodd sydd o'i blaen. Dyma'r enwau pwysicaf ar ochr greadigol cerddoriaeth yn ystod y cyfnod o dan sylw: David Vaughan Thomas, T. Hopkin Evans, Vincent Thomas (yr ydym eisoes wedi eu trafod), John Owen Jones, E. T. Davies, David de Lloyd a Morfydd Owen. Daeth hefyd ychydig o gyfansoddwyr ieuainc i'r amlwg, y cawn sôn amdanynt yn y bennod nesaf.
Y mae JOHN OWEN JONES yn adnabyddus fel cyfansoddwr, arweinydd a beirniad. Ysgrifennodd ar gyfer côr a cherddorfa, a'i weithiau gorau yn y cyfeiriad hwn yw "He fell among thieves" a "Spirit of Delight." Cafodd y cyntaf y brif wobr yn Eisteddfod Genedlaethol y Barri (1920) ac oherwydd rhagwelediad Pwyllgor yr Eisteddfod, cafodd ei berfformiad cyntaf yn un o gyngherddau'r eisteddfod honno. Darlledwyd y ddau gyfansoddiad o Gymru yn 1938. Ysgrifennodd hefyd ddarnau swynol i gôr meibion. Y mwyaf adnabyddus ohonynt yw "The Arsenal at Springfield" a "The Inchcape Bell." Ceir ganddo hefyd ganeuon a rhanganau i gôr cymysg. Y mae "God of Dreams" ("Yr Hyfryd Wlad") yn un o'r rhanganau gorau a ysgrifennwyd erioed gan gyfansoddwr Cymreig.
Ganed E. T. DAVIES yn Nowlais yn 1879. Daeth yn olynydd i Harry Evans fel organydd yno yn 1906, a rhoes wasanaeth mawr i gerddoriaeth Cymru fyth er hynny. Ef yw un o'r beirniaid mwyaf poblogaidd heddiw, y mae'n llwyfannwr da, ac yn siaradwr rhugl yn Saesneg a Chymraeg. Nid yw'n gyfansoddwr toreithiog, ac nid ysgrifennodd unrhyw waith mawr, ond y mae ei ddarnau bychain (caneuon, rhanganau, darnau i biano a cherddoriaeth ystafell) wedi eu hysgrifennu'n firain a swynol. Gellir dywedyd mai ef yw'r cyfansoddwr mwyaf boddhaol yng Nghymru. Haedda glod uchel am ei waith yn rhinwedd ei swydd fel Cyfarwyddwr Cerddoriaeth yng Ngholeg y Brifysgol, Bangor—swydd yr ymneilltuodd ohoni'n ddiweddar. Gwnaeth waith da ar ran cerddoriaeth werin Cymru hefyd. Trefnodd nifer mawr o'n halawon gwerin ar gyfer unawdau lleisiol, côr, piano a llinynnau. Y mae i'w waith ar y cyfan ansawdd Gymreig gref, efallai oherwydd ei ddiddordeb byw mewn alawon gwerin, ac fe ddengys nodweddion artistig cerddor diffuant. Cafodd ddylanwad da ar ein cerddoriaeth yn ystod y deng mlynedd ar hugain diwethaf.
Ganed DAVID DE LLOYD yn Sgiwen, ger Castell Nedd, yn 1883. Sol-ffawr pybyr ydoedd yn nyddiau ei ieuenctid, a deil yn frwd dros y nodiant hwn hyd heddiw. Ond ni fodlonodd ar hynny, ac enillodd y radd Mus.Doc. (Dulyn) ers llawer blwyddyn. Am rai blynyddoedd bu'n organydd Capel Seion, Llanelli, ond yn 1926 ymddiswyddodd, er mwyn bod yn Athro Cerddoriaeth yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth, swydd y mae'n ei dal hyd heddiw. Ysgrifennodd un neu ddau o bethau i gerddorfa'n unig, ond fe ymddengys yn fwy hoff o gyfansoddi i gôr nag i offerynnau. Y mae'n un o ychydig o gyfansoddwyr Cymru i ysgrifennu operâu, a rhoes inni ddwy opera bur ddiddorol, "Tir Na N'og" a "Gwenllian"—y ddwy ar destunau Cymreig. Ysgrifennwyd geiriau'r gyntaf gan y Dr. T. Gwynn Jones, ac ef ac Eurwedd sy'n gyfrifol am eiriau'r ail.
Ymysg ei weithiau eraill, y mae cantata i blant, "Dydd a Nos" a dau ddarn i gôr a cherddorfa. Ysgrifennwyd y naill, sef "Tu draw i'r llen," yn y dull modern, ac y mae'n gafael pan genir ef yn wirioneddol dda; cafodd y llall, sef "Cylch corawl o ganeuon gwerin" ei berfformio yn Eisteddfod Machynlleth (1937) a'r cyfansoddwr yn arwain, a gwnaeth argraff ffafriol iawn. Ysgrifennodd David de Lloyd nifer o ddarnau llai, yn cynnwys caneuon (a grybwyllwyd eisoes), trefniadau o alawon gwerin Cymreig, a rhanganau i wahanol leisiau. Y mae'n resyn mawr nad oes ganddo ragor ar gyfer cerddorfa'n unig, gan fod iddo ddawn heb amheuaeth yn y cyfeiriad hwn.
Trist yw sôn am MORFYDD OWEN, gan iddi farw mor ieuanc. Colled fawr i gerddoriaeth Cymru oedd colli talent mor addawol. Ganed hi yn Nhrefforest, ger Pontypridd, yn 1892. Yr oedd ei rhieni'n hoff o gerddoriaeth, a chafodd Morfydd wersi pan oedd yn blentyn, gan ddyfod yn ei blaen yn gyflym fel pianydd a chantores. Y piano oedd y gorau ganddi, a hyfforddwyd hi ar gyfer bod yn bianydd. Ni bu'n astudio canu o ddifrif nes cyrraedd tair ar hugain oed. Wedi ennill mewn rhai eisteddfodau lleol, cafodd ysgoloriaeth "Caradog" yn 1909, ac aeth i Goleg Caerdydd, lle y bu'n astudio cerddoriaeth o dan yr Athro David Evans am dair blynedd. Yna aeth i'r R.A.M. lle y cafodd yrfa ddisglair, gan ennill gwobrau am ganu a chyfansoddi. Yn 1913 rhannodd ysgoloriaeth "Goring Thomas" gydag Eric Grant, a'i rhan hi o'r ysgoloriaeth oedd £70 am y tair blynedd dilynol.
Bu farw yn 1918 pan nad oedd ond pump ar hugain oed, ar wyliau ym Mro Wyr. Yn ystod ei hoes fer, cyflawnodd Morfydd Owen lawer iawn, ac yr oedd ei marw yn ergyd greulon i'r rhai a fu'n gwylio gyrfa un a feddai ar dalent a oedd mor brin yn hanes ein gwlad. Ni allwn ond dychmygu sut y buasai wedi datblygu, a bod yn ddiolchgar am y cyfansoddiadau a adawodd ar ei hôl. Y mae peth ohonynt yn dyst o athrylith. Cynnwys ei gwaith bedwar ugain o ganeuon; tua dwsin o ddarnau piano; "Romance" i ffidil a phiano; triawd offerynnol; amryw o bethau i gôr, ac ychydig i gerddorfa. Hefyd cyhoeddodd nifer o drefniadau o alawon gwerin.
"A Nocturne" a "Morfa Rhuddlan" (cathl symffonig) yw ei gweithiau mwyaf uchelgeisiol i gerddorfa. Clywyd y "Nocturne" am y tro cyntaf mewn cyngerdd a roddwyd gan y R.A.M. yn y Queen's Hall, Llundain, yn 1914. Cafodd dderbyniad neilltuol o dda gan feirniaid Llundain; darlledwyd ef ddwywaith. Y mae "Morfa Rhuddlan" (a seiliwyd ar yr hen alaw o'r un enw) yn weddol adnabyddus yng Nghymru, ac wedi ei berfformio lawer gwaith. Fel y "Nocturne" gwaith yn llawn addewid ydyw, yn hytrach na chyflawniad, ac ni allwn ond dyfalu am y fath gyfansoddiadau rhagorol a gawsem gan y ferch ddawnus hon, onibai iddi farw yng ngwanwyn ei bywyd. Ei chaneuon yw'r rhan aeddfetaf o'i gwaith, ac y maent ymysg ein trysorau mwyaf gwerthfawr. Dylent fod yn stoc pob un o'n cantorion Cymreig. Hyd yma cawsant eu hesgeuluso, er mawr golled i bawb a gâr gerddoriaeth.
PENNOD IX
HEDDIW
Yr ydym ni'r Cymry'n gynefin â chael ein canmol am ein canu, ac wedi ymffrostio erioed ein bod yn gwybod y gwahaniaeth rhwng canu da a chanu gwael; ond wrth drin cerddoriaeth y gerddorfa, nid ydym mor sicr ohonom ein hunain. Nid oes gennym gymaint o hyder, wrth ymdrin â cherddorfa, ag sydd gennym wrth ymwneuthur â chôr. Y rheswm am hyn yw inni erioed ymroi mwy i ganu â llais, nag i ganu offerynnau. Eithr heddiw, gwelir argoelion fod gennym fwy i'w ddweud wrth y gerddorfa, a'n bod yn barotach i'w gwerthfawrogi. Darlledu sydd yn cyfrif, i raddau mawr, am y gwelliant hwn. Oherwydd yn awr, gallwn wrando ar gerddorfeydd byd-enwog trwy'r radio. Hefyd cawn glywed llawer o gerddorfeydd enwog Lloegr sy'n cynnal cyngherddau yng Nghymru yn ystod y rhyfel.
Cafodd y gwelliant yn y cyfeiriad hwn effaith ar safle'r cyfansoddwr. Y mae swm yr hyn a gyfansoddwyd i gerddorfa gan gyfansoddwyr Cymreig yn ystod y deng mlynedd diwethaf yn aruthrol fwy na'r hyn a geid ganddynt yn ystod unrhyw ddeng mlynedd cynt. Gwir yw i'n cyfansoddwyr gael rhagor o gyfleusterau, a chredaf mai'r radio a roes y cyfleusterau hyn trwy roddi siawns iddynt gael perfformio eu gweithiau, a thrwy ennyn diddordeb y llu mawr o wrandawyr.
Cyn dyfod darlledu, yr unig gyfle bron a gâi cyfansoddwr o Gymro i glywed ei waith ef ei hun oedd mewn un o gyngherddau'r Eisteddfod Genedlaethol neu yn un o'r gwyliau canu. Y rhan amlaf, ni chafodd unrhyw waith a berfformiwyd yn y cyngherddau hyn ei glywed wedyn. Heddiw, os bydd. cyfansoddwr yn ysgrifennu darn o'r radd flaenaf, gellir ei ddarlledu drocon mewn cyfnod byr. Golyga hyn fod ei waith yn cael ei glywed nid yn unig gan ei gydwladwyr ef ei hun, ond gan wrandawyr drwy'r holl fyd. Digwyddodd hyn eisoes i'r cyfansoddwyr Cymreig hynny y darlledwyd eu gwaith yn fynych yng Ngwasanaeth Tramor y B.B.C.
Wrth ddilyn hanes cerddoriaeth Cymru yn ystod y can mlynedd diwethaf, y mae'n ddiddorol atgoffa'n gilydd gymaint o weithiau y daroganodd cerddorion Cymreig fod rhyw ddadeni mawr i gerddoriaeth Cymru ar ddyfod. Gau broffwydoliaeth bob tro; eithr heddiw temtir dyn i edrych ar yr ochr olau a phroffwydo'r un peth, a chymaint o'n cyfansoddwyr yn cynhyrchu llawer gwell gwaith nag a gaed yn y gorffennol. Yn awr, soniwn yn fyr am gyfansoddwyr heddiw, sydd wedi rhoddi sylw arbennig i'r gerddorfa.
Yr hynaf a'r mwyaf toreithiog o'r rhain yw. RICHARD MALDWYN PRICE, a aned yn 1890. Mab ydyw i'r diweddar T. Maldwyn Price, a oedd yn adnabyddus fel cyfansoddwr y darnau poblogaidd i gôr meibion, "Crossing the Plain" a "The Fishermen." Cafodd Maldwyn Price, y mab, yn wahanol i'r rhan fwyaf o'i gyd-gyfansoddwyr, ei holl addysg yng Nghymru. Bu'n fyfyriwr yng Ngholeg Aberystwyth, a graddiodd yn B.Mus. yn 1911. Ef oedd y myfyriwr cyntaf i ennill y radd o D.Mus. Prifysgol Cymru. Bu yn y fyddin yn ystod y rhyfel o'r blaen, a phan dderbyniodd y radd D.Mus. yn ffurfiol, cymerwyd ef i'r ddalfa am fod yn absennol o'r fyddin heb ganiatâd! Er 1933 y mae'n dal y swydd o organydd Eglwys Fair, y Trallwng, swydd y bu ei dad ynddi o'i flaen.
Gweithiau i gerddorfa yw'r rhan fwyaf o'i gyfansoddiadau ef. Cynnwys y rhain symffoni, a ysgrifennodd ar gyfer y radd D. Mus. (Nid yw eto wedi ei pherfformio); deg cyfres— llawer ohonynt ar alawon Cymreig ac alawon gwerin; tair bugeilgan; tri agorawd; "A Welsh Prelude"; "Fantasy-Overture, Glyndŵr"; "Introduction and Scherzo?"; a nifer o ddarnau llai. Y mae'n debyg mai ei weithiau gorau yw ei "Introduction and Scherzo" a'r "Fantasy-Overture, Glyndŵr." Ysgrifennwyd y cyntaf ar gyfer Eisteddfod Genedlaethol Lerpwl yn 1928, a chafodd ei ddarlledu nifer o weithiau. Cafodd "Glyndŵr" ei berfformiad cyntaf yn Eisteddfod Genedlaethol Machynlleth (1937), â'r cyfansoddwr yn arwain. Perfformiwyd ef eilwaith y flwyddyn ganlynol yng Ngŵyl y Tri Chwm yn Aberpennar. Trefnwyd y gwaith hwn gan y cyfansoddwr i seindorf bres hefyd, ac yn y ffurf hon y dewiswyd ef yn ddarn cystadleuol yn yr Eisteddfod Genedlaethol rai blynyddoedd yn ôl.
Wrth bwyso a mesur gwaith Maldwyn Price, daw dau beth i'r amlwg, ei allu arbennig i ysgrifennu ar gyfer cerddorfa, a'i ddawn i lunio alawon trawiadol a diymdrech. Wrth feirniadu un o'i gyfansoddiadau yn Eisteddfod Genedlaethol Caerfyrddin yn 1911, disgrifiodd y diweddar Walford Davies ef fel "The Welsh Schubert." Y mae'n rhyfedd nad ysgrifen- nodd fwy o weithiau lleisiol a chanddo yntau gystal dawn i lunio alawon; efallai mai'r rheswm am hyn yw bod ganddo'r fath rwyddineb rhyfeddol ac athrylith ddiamheuol wrth gyfansoddi ar gyfer y gerddorfa.
Un o'r Barri yw GRACE WILLIAMS. Y mae ei thad, W. M. Williams, yn gerddor eiddgar, a bu ar daith yn yr America a Chanada rai blynyddoedd yn ôl fel arweinydd Côr Bechgyn Romilly.
Dechreuodd Grace Williams astudio cerddoriaeth yng Ngholeg Caerdydd, a graddio'n B.Mus. Oddi yno, cafodd ysgoloriaeth i'r Royal College of Music a bu'n astudio cyfansoddi gyda'r Dr. Vaughan Williams. Wedyn astudiodd am flwyddyn yn Vienna gydag Egon Wellesz. Hi yn sicr yw'r bersonoliaeth fwyaf blaengar yn y byd cerddorol yng Nghymru heddiw. Er ei holl ddiddordeb yn nhueddiadau a dulliau cerddoriaeth mewn gwledydd eraill, nid yw byth yn anghofio mai Cymraes ydyw, ac y mae'n cyfuno dealltwriaeth eang o gerddoriaeth ddiweddar drwy'r byd â gwir gariad at ein cerddoriaeth werin ni Gymry. Cynllunia ar raddfa fawr, a baidd sylweddoli ei chynlluniau.
Ysgrifennodd Grace Williams amryw weithiau pwysig i gerddorfa, a rhai ohonynt wedi eu sylfaenu ar gerddi gwerin Cymreig. Y mae blas Cymreig pendant ar yr agorawd cyngerdd "Hen Walia," gwaith a berfformiwyd gyntaf yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon yn 1935, ac a ddarlledwyd droeon. (Nid Cymru yw ystyr y gair "Walia" yn y teitl, ond ffurf lafar ar "waliau," gan gyfeirio at yr hen furiau yng Nghaernarfon). Er mai gwaith cynnar yw'r agorawd, dengys fedr technegol Grace Williams i ysgrifennu yn y dull modern, a hefyd ei hoffter o ganeuon gwerin Cymreig.
Y mae "Fantasia on Welsh Nursery Tunes" yn waith hyfryd iawn, ac yn rhagori'n amlwg ar "Hen Walia." Y mae'n loyw a melodaidd, y sgorio'n wreiddiol ac effeithiol, a gwelir ynddo fwy o sicrwydd wrth drafod y gerddorfa. Hwn yw ei gwaith mwyaf poblogaidd, ac y mae'n ychwanegiad pwysig a pharhaol at swm ein cerddoriaeth gerddorfaol. Darlledwyd ef lawer gwaith; gan Gerddorfa Symffoni'r B.B.C., dan arweiniad Syr Adrian Boult; Cerddorfa'r B.B.C., Adran B (deirgwaith), Cerddorfa'r B.B.C. yn y Gogledd, a Cherddorfa Sgotaidd y B.B.C.
Ysgrifennwyd "Rhiannon," chwedl i gerddorfa, ar ffurf cyfres. Rhoed comisiwn i Grace Williams i'w hysgrifennu gan y B.B.C. yn 1939, a pherfformiwyd hi gyntaf yn yr hydref y flwyddyn honno, a'i hailberfformio ymhen dwy flynedd. Yna caed "Sinffonia Concertante" i biano a cherddorfa. Y mae hwn yn waith uchelgeisiol, a'r rhan i'r unawdydd yn anodd ei chanu. Perfformiwyd ef gyntaf gan Gerddorfa'r B.B.C. yn 1943, a Margaret Good yn canu'r piano. Yn ddiweddar, gorffennodd Grace Williams waith mawr arall i gerddorfa, "Owen Glendower." Disgrifia hi ei hun ef fel "Argraffiadau Symffonig." Y mae iddo bedwar symudiad. Ysbrydolwyd ef gan yr olygfa rhwng Glyndŵr a Hotspur yn nrama Shakespeare, "Henry the Fourth," rhan I. Ni pherfformiwyd y gwaith hwn eto.
Rhaid ychwanegu at y rhestr uchod ddau waith i gerddorfa linyn-"Élegy" a ysgrifennwyd cyn y rhyfel presennol, a set o ddarnau a orffennwyd yn ddiweddar, ac a elwir "Sea Sketches." Er mai gweithiau i gerddorfa yw corff ei gwaith, ysgrifennodd Grace Williams amryw ddarnau lleisiol, megis "Two Psalms for Soprano Solo and Orchestra" (a ysgrifennwyd pan oedd hi'n fyfyriwr yn y R.C.M.); "The Song of Mary," gosodiad o'r Magnificat i soprano a cherddorfa ; a "Gogoned- awg Arglwydd." Hyd y gwn i, y darn olaf hwn yw'r unig gynnig a roes ar ysgrifennu ar gyfer côr. Cymerwyd y geiriau o Lyfr Du Caerfyrddin, a'r cyfansoddwr ei hun a ysgrifennodd y geiriau Saesneg. Perfformiwyd a darlledwyd "The Song of Mary" a "Gogonedawg Arglwydd" am y tro cyntaf gan Margaret Rees, côr a cherddorfa'r B.B.C. yn Chwefror, 1945.
Un o Rosllannerchrugog yw ARWEL HUGHES, a ganed ef yn 1909. Aeth i Ysgol Ramadeg Rhiwabon, ac yn ddiweddarach i'r Royal College of Music lle y bu'n astudio cerddoriaeth o dan y Dr. Vaughan Williams. Yn ystod ei flwyddyn olaf yn y coleg, ymgymerodd â gwaith ychwanegol fel organydd a meistr y cor mewn eglwys yn Rhydychen, ac yn ddiau fe ddylanwadwyd arno gan y profiad a gafodd yno o gerddoriaeth grefyddol o'r math uchaf, a rhoes hyn rywbeth llym yn ei gerddoriaeth, a thuedd at gyfriniaeth grefyddol ar brydiau. Oherwydd afiechyd, bu'n rhaid iddo ymneilltuo o'i swydd yn Rhydychen, a chynghorwyd ef i gyrchu glan y môr. Aeth i Aberystwyth i'r pwrpas hwnnw, gan fwriadu ar yr un pryd raddio yno. Ond rhoes y cynllun hwn o'r neilltu pan benodwyd ef ar staff y B.B.C. yn 1935.
Nid yw Arwel Hughes yn gyfansoddwr toreithiog, ond y mae'n un cyflym. Y mae llawer o'r cyfrinydd yn ei natur, a gesyd iddo'i hun safon mor uchel, nes ei fod eisoes yn ymwrthod â'i weithiau cynnar. Ymysg y rhain y mae "Passacaglia" i gerddorfa, a berfformiwyd yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon (1935) o dan arweiniad y cyfansoddwr ei hun. Yr un fu tynged un neu ddau o gyfansoddiadau ystafell.
Ei waith pwysig cyntaf yw "Fantasia for Strings on an old Ecclesiastical Welsh Melody" a ysgrifennwyd yn 1937. Derbyniodd y cyfansoddwr y dôn gan y Dr. J. Lloyd Williams, ac iddo ef y cyflwynir y gwaith. Perfformiwyd ef droeon gan gynnwys y tro hwnnw yn Eisteddfod Machynlleth yn 1937, dan arweiniad Syr Adrian Boult. Cynhwyswyd ef yn rhaglen y Promenade Concerts yn 1939, ond oherwydd i'r rhyfel dorri allan, nis perfformiwyd. Cyn y rhyfel, yr oedd Arwel Hughes wedi dechrau ar waith ar ffurf oratorio i gôr a cherddorfa ar y testun Job, y geiriau gan T. Rowland Hughes. Dodwyd y gwaith o'r neilltu ar y pryd, ond y mae rhan helaeth ohono wedi ei gorffen, a gobeithio yr ail-afaelir ynddo eto. Ei waith diweddaraf, a'r gorau yn fy marn i, yw "Anatiomaros". cathl symffonig i gerddorfa lawn, a berfformiwyd ac a ddarlledwyd am y tro cyntaf Ddydd Gŵyl Dewi 1944. Dyma'n ddiamheuol waith a fydd byw. Y mae ynddo egni, gloywder, a gallu mawr i gynnal y mynegiant yn ddi-wyro. Oherwydd hyn, ym marn y beirniaid a'i clywodd, y mae'r gwaith yn nodedig iawn ymysg gweithiau Cymreig y gerddorfa. Cymerwyd y teitl "Anatiomaros" oddi wrth gerdd enwog y Dr. T. Gwynn Jones, ac y mae'r gwaith yn deyrnged iddo ef. Ystyr y gair yw "enaid mawr," a myfyriodd y cyfansoddwr ar ystyr y geiriau hyn, gan ei throsi i gerddoriaeth sydd weithiau'n arwrol, weithiau'n dyner, ond bob amser yn ddiffuant. O dan ddylanwad ei brofiad yn yr eglwys yn Rhydychen, gosododd Arwel Hughes beth o'r Offeren Sanctaidd, "Kyrie Eleison," i soprano a chôr a chyfeiliant cerddorfa. Cyhoeddwyd hwn dan y teitl "Gweddi," a'i ganu yn Eisteddfod Genedlaethol Llandybïe yn 1944. Perfformiwyd ei waith diweddaraf ar gyfer cerddorfa, a'r gorau hyd yn hyn (Prelude for Orchestra"), am y tro cyntaf, dan gyfarwyddyd y cyfansoddwr ei hun, yn Eisteddfod Genedlaethol Rhosllannerchrugog, 1945, ardal enedigol yr awdur. Clodforwyd ef fel gwaith gwych gan y beirniaid cerddorol. Y mae ef yn dra höff o gerddoriaeth draddodiadol Cymru, a gwnaeth drefniadau rhagorol o alawon gwerin. Trefnwyd amryw ohonynt ar gyfer offerynnau, a hynny'n arbennig ar gyfer eu darlledu gan Gerddorfa Linynnol Powys. Y mae ei drefniant o'r hen alaw wych honno, "Cân y Pibydd Coch," ar raddfa ehangach, ac wedi ei sgorio i gerddorfa lawn. Y mae hwn yn waith rhagorol; nid yw'r trefnydd byth yn colli golwg ar yr alaw, eithr ei haddurno heb ei chuddio. Y mae dyfodol cerddoriaeth offerynnol yng Nghymru yn dibynnu llawer ar Arwel Hughes a Grace Williams. Y mae'r ddau gyfansoddwr hyn eisoes yn tynnu sylw cerddorion deallus y tu allan i Gymru, a da fuasai i gyfansoddwyr ieuainc Cymru gymryd eu harwain ganddynt.
Cyfansoddwr arall y disgwylir pethau mawr ganddo yw MANSEL THOMAS. Ganed ef yn Tylorstown, ac astudiodd yn y R.A.M. o dan Benjamin Dale. Penodwyd ef yn Gyfarwyddwr Cerdd Cynorthwyol i'r B.B.C. yng Nghymru yn 1936. Ei brif weithiau cerddorfaol hyd yn hyn yw "Variations on an Original Theme" a "Variations on Morfa Rhuddlan." Perfformiwyd y blaenaf yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon (1935) â'r cyfansoddwr ei hun yn arwain. Yn ddiweddar yr ysgrifennodd "Variations on Morfa Rhuddlan," ac fe ddarlledwyd y gwaith hwn am y tro cyntaf ar ddydd Gŵyl Dewi 1945. Ysgrifennodd Mansel Thomas hefyd lawer o ganeuon swynol, a chyhoeddwyd rhai ohonynt. Ychwaneger rhanganau, darnau i'r piano, a llawer o drefniadau o alawon gwerin Cymreig ar gyfer gwahanol gyfuniadau o offerynnau.
Ganed DANIEL JENKIN JONES yn Sir Benfro yn 1913. Un o Aberaeron yw ei dad, Jenkin Jones, a chyfansoddodd rai anthemau a thonau cynulleidfaol. Symudodd y teulu i Abertawe pan oedd Daniel yn blentyn. Bu yn yr Ysgol Ramadeg yno. Enillodd ysgoloriaeth i Goleg y Brifysgol. Yr oedd o'r cychwyn yn awyddus i wneuthur cerddoriaeth yn alwedigaeth iddo, ond mynnodd ei rieni ganddo gymryd gradd yn y celfyddydau i ddechrau. Yn y cyfamser bu'n astudio cyfansoddi yn ei oriau hamdden, ac yr oedd wedi ysgrifennu amryw weithiau i gerddorfa. Ar ddiwedd ei gwrs coleg, symudodd ei deulu i Lundain, ac aeth yntau'n ddisgybl at Harry Farjeon yn y R.A.M. Yn fuan, enillodd. ysgoloriaeth Mendelssohn, a thrwy hynny gallodd astudio cerddoriaeth ar y cyfandir. Torrodd y rhyfel ar draws ei gwrs, ac aeth yn swyddog i'r lluoedd arfog.
Cyfansoddodd Daniel Jones lawer iawn, a'r rhan fwyaf o'i weithiau ar gyfer cerddorfa. Gan fod naws fodern i'w waith, ac felly'n anodd ei ddarllen a'i berfformio, fe welir nad y math o gerddoriaeth ydyw a ddaw'n boblogaidd ar unwaith, ond y mae er hynny yn nodedig o wreiddiol ac yn apelio mwy at y deall nag at y teimlad. Buasai rhoddi rhestr gyfan o'i weithiau yn myned â mwy o ofod nag sydd gennym yma, ond dylid crybwyll ei "Sorrows of Branwen," "Four Pastorales for Small Orchestra," "Five Pieces for Orchestra" a "Comedy Overture." Darlledwyd yr olaf yn 1944 gan Gerddorfa'r B.B.C. yn y Gogledd. Y mae i Daniel Jones ddoniau eithriadol, a chefndir cerddorol a diwylliadol eang, a hawdd y gellir credu yr hyn a ragfynegodd y Dr. Vaughan Thomas amdano, sef y bydd yn un o gyfansoddwyr mwyaf Cymru.
Ymysg cyfansoddwyr Cymreig cyfoes eraill sydd wedi ysgrifennu gweithiau i gerddorfa, y mae Hubert Davies, Kenneth Harding, Heber Evans a Franklin Sparks.
Aelod o staff coleg Aberystwyth yw Hubert Davies, ac ymysg pethau eraill, cyfansoddodd "Concert Rondo," a berfformiwyd yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd (1938) a "Suite for Strings" ar alawon Cymreig. Hefyd gwnaeth drefniadau hyfryd o alawon gwerin Cymreig i lais a phiano.
Canu'r fiola yng Ngherddorfa Symffoni'r B.B.C. y mae Kenneth Harding. Cyfansoddodd ddwy gathl symffonig, "Sohrab and Rustum" a "Phaeton" a choncerto dwbl i ffidil, sielo a cherddorfa. Darlledwyd y ddau waith olaf a nodwyd. Ganed Heber Evans yn Nhreherbert, ond yn Lloegr y treuliodd y rhan fwyaf o'i oes. Enillodd lawer gwaith am gyfansoddi yn yr Eisteddfod Genedlaethol, a'r enwocaf o'r cyfansoddiadau hyn yw "A Suite for Orchestra," wedi ei sylfaenu ar alawon Cymreig.
Fel Heber Evans, astudiodd Franklin Sparks gerddoriaeth yng Ngholeg Caerdydd, ac enillodd yntau am gyfansoddi drocon yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Y pwysicaf o'i weithiau yw'r gathl symffonig "Branwen," a ddarlledwyd yn 1944.
Cyn gadael y bennod hon dylid crybwyll Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru, a sefydlwyd yn 1908. Y mae'r gymdeithas hon yn ddyledus iawn i Olygydd ei Chylchgrawn, sef y Dr. J. Lloyd Williams, am ei hysbrydoli a'i gwneuthur yn llwyddiant. Trwyddi hi fe adferwyd nifer mawr o alawon, sydd wedi eu cyhoeddi yn ystod y chwarter canrif diwethaf. Oni bai am weithgarwch y Gymdeithas buasai'r rhain yn sicr wedi eu colli ers talm. Y mae llawer o'n cyfansoddwyr ni heddiw wedi defnyddio amryw o'r alawon, a'u trefnu i leisiau a cherddorfa. Credaf y buasai cyfansoddwyr yn cael cryn ysbrydiaeth ohonynt, pe rhoent fwy o amser i'w hastudio. Haedda'r Gymdeithas Alawon Gwerin gefnogaeth frwd pob gwir gerddor Cymreig, ac fe ddylai ddylanwadu'n gryf ar gerddoriaeth Cymru yn y dyfodol.
PENNOD X
RHAGOLYGON
Y MAE'r rhyfel diweddar wedi newid ein hagwedd tuag at fywyd a chelfyddyd, a disgwylir y bydd cerddoriaeth, a'r celfyddydau eraill, yn dyfod yn rhan bwysig yn ein bywydau ar ôl y rhyfel. Yn ystod blynyddoedd y rhyfel, gwnaethpwyd yn eithaf clir pa mor bwysig oedd cerddoriaeth fel celfyddyd, ac fel moddion i godi calon y genedl, ond fe ddylai cerddoriaeth olygu mwy inni nag adloniant difyr yn unig. Geill fod yn foddion nerthol i anfon neges o'n gwlad ni i'r gweddill o'r byd, a dylid cynllunio'n ddoeth i ddatblygu. cerddoriaeth Cymru os ydym am gyfrannu unrhyw beth o werth i gerddoriaeth y byd yn y dyfodol.
Ond wrth gynllunio, dylem ochel camgymeriadau'r gorffennol. Ein gwendid mwyaf oedd methu datblygu cerddoriaeth offerynnol, ac yn arbennig gerddoriaeth y gerddorfa. Y gwendid hwn oedd y rhwystr pennaf i'n cynnydd fel cenedl gerddorol yn ystod yr hanner can mlynedd diwethaf. Tra oedd cenhedloedd eraill yn cynyddu ym mhob cangen o'r gelfyddyd, yr oeddem ni'n rhoddi gormod o sylw i gerddoriaeth gorawl, gan esgeuluso cerddoriaeth offerynnol. Canlyniad hyn oedd diwylliant cerddorol unochrog. Fel y gwelsom eisoes, rhoes y Gymanfa, ac i raddau llai, yr Eisteddfod, eu pwys ar ganu corawl, ac ni welsom bosibiliadau cerddoriaeth symffonig'tan y blynyddoedd diwethaf yma. Yn y dyddiau. goleuedig hyn, ni eill cenedl sy'n ymlwybro trwy gymorth canu corawl yn unig ennill lle anrhydeddus ymysg cenhedloedd cerddorol y byd.
Ein hangen cyntaf, felly, yw Cerddorfa Genedlaethol ar raddfa symffonig. Gallai cerddorfa o'r math hwn ddatrys y rhan fwyaf o'n hanawsterau. Buasai'n cefnogi cyfansodd- wyr ieuainc Cymru sydd yn awr yn ysgrifennu cerddoriaeth ar gyfer cerddorfa, trwy fynych ganu eu gwaith; gallai ymuno â chymdeithasau corawl er mwyn canu gweithiau corawl mawr ; a buasai'n rhoddi cyfle i'r Cymry glywed perfformiadau "byw" o'r campweithiau mawr ar gyfer cerddorfa. Wrth reswm, buasai cerddorfa barhaol, digon mawr i ganu gweithiau symffonig, yn costio llawer o arian bob blwyddyn, ond credaf y gellid gorchfygu'r anhawster hwnnw petai awdurdodau pob tref a sir yng Nghymru yn rhoddi cynhorthwy ariannol. Nid oes cymaint o broblem gyda'r corau, oherwydd y mae digonedd o leisiau i'w cael, ac nid yw'n rhaid creu corau fel y mae'n rhaid creu cerddorfa. Gwahaniaeth arall yw bod yn rhaid wrth gerddorion proffesedig i wneuthur cerddorfa, ond gwaith gwirfoddol yw canu mewn côr, a chryn amrywiaeth yn eu safonau a'u cyraeddiadau. Dylid ystyried yn ofalus iawn gyflwr ein canu corawl, ac arbrofi â dulliau a syniadau newydd er mwyn codi'r safon. Y mae angen gwella techneg a thonyddiaeth corau Cymreig, a dylai fod ganddynt lawer iawn mwy o ddarnau y gallent eu canu. Y cwbl sydd ganddynt fel rheol yw ychydig ranganau, ac ambell gorawd o'r "Messiah" ac ambell oratorio gyffelyb. Y rheswm am fod cyn lleied o ddysgu darnau newydd yw na eill aelodau'r corau ddarllen cerddoriaeth, a gorfod iddynt ddysgu eu rhannau wrth y glust.
Ond cyn codi safon canu corawl, rhaid inni yn gyntaf godi safon arwain. Y mae digonedd o ddefnydd corau yng Nghymru, ond gwaetha'r modd fe'i camddefnyddir oherwydd anallu'r arweinwyr. Ni eill llawer ohonynt wneuthur dim mwy na churo amser, ac anaml y gallant arwain y dernyn mwyaf syml heb gopi. Dewisir arweinydd yn aml oherwydd ei sêl, nid oherwydd ei gymwysterau cerddorol. Ac aelodau'r côr, hwythau, anfynych y dysgant eu rhannau ar gof, ond yn hytrach cadw eu llygaid ar y copi, heb roddi odid ddim sylw i'r arweinydd, ac ef wedi'r cwbl a ddylai fod yn ganolbwynt yr holl berfformiad. Nid bob amser y sylweddolir bod arwain côr yn gofyn mwy o ymroddiad nag arwain cerddorfa o gerddorion proffesedig. Y mae mwy o gyfrifoldeb ar arweinydd côr, oherwydd gofyn ei gantorion am fwy o hyfforddiant ac am arweiniad sicrach nag aelodau cerddorfa, canys y mae'r rheini fel rheol wedi eu disgyblu'n well ac yn fwy parod eu hymateb i ofynion yr arweinydd. Buaswn i'n argymell sefydlu ysgol i hyfforddi arweinwyr yng Nghymru, canys rhaid gwella safon yr arwain cyn coethi gwaith y corau.
Ni ddeuwn byth yn genedl o ddiwylliant cerddorol oni roddir i ddarllen cerddoriaeth fwy o le yn ein cyfundrefn addysg. Awgrymaf roddi mwy o amser yn yr ysgolion i ddysgu hyn, a gwneuthur cerddoriaeth yn bwnc gorfodol yn y cyrsiau addysg, a hefyd gofalu yn ddieithriad na ddysgir cerddoriaeth i blant ond gan athro cymwys i'r gwaith. Pe gwneid hyn byddai'r plentyn yn cael ei gychwyn yn briodol, a hyd yn oed pe na bai ganddo lais cyfaddas i fod yn aelod o gôr, buasai wedi derbyn cefndir cerddorol a barai iddo garu cerddoriaeth am y gweddill o'i oes.
Ysgrifennwyd llawer o bryd i'w gilydd am ddiwygio'r Eisteddfod Genedlaethol. Carwn roddi teyrnged i'r hen sefydliad rhagorol hwn, oherwydd er ei holl wendidau, bu'n gyfrwng i gefnogi cerddorion Cymru trwy'r blynyddoedd. Fel y gwelsom yn y llyfr hwn eisoes, bu pob cerddor Cymreig o bwys mewn cyswllt â'r Eisteddfod rywbryd neu'i gilydd yn ystod ei oes, a manteisiodd ar hynny. Yn fy marn i, yr ydym yn tueddu i ddisgwyl gormod gan yr Eisteddfod, ac anghofio (a dyfynnu Joseph Bennett) "mai gwobrwyo diwylliant cerddorol y mae'r Eisteddfod, nid darparu ar ei gyfer, ac eithrio efallai ar ambell achlysur prin." Mewn geiriau eraill, ni eill yr Eisteddfod ond bod yn ddrych o ddiwylliant cerdd- orol a llenyddol y genedl ar amser arbennig. Os bydd bly- nyddoedd llwm, a chanu corawl ar drai, fe welir hynny yng nghystadlaethau'r Eisteddfod Genedlaethol megis y bu yn nechrau'r ganrif hon.
Gallai'r Eisteddfod fod yn fwy o rym o lawer ym mywyd cerddorol Cymru pe rhoddai fwy o gefnogaeth i gerddorion Cymreig. Gellid gwneuthur hynny trwy ddewis mwy o'u gwaith hwy fel darnau cystadleuol, a chynnwys mwy o'u cyfansoddiadau yn rhaglenni cyngherddau'r Eisteddfod. Ni fynnwn awgrymu y dylai'r holl ddarnau cystadleuol fod yn waith Cymry; ond pe dewisai'r pwyllgorau fwy o weithiau Cymry, yr wyf yn siŵr y buasai i'r cyfansoddwyr hwythau wneuthur eu rhan a chynhyrchu mwy.
Diau y gwelid diwygiad cerddorol yng Nghymru pe bai gennym fwy o gydymdeimlad â'n cerddoriaeth ein hunain. Hyd yn hyn, ychydig iawn o ddiddordeb a gymerth y genedl yng ngweithiau ei chyfansoddwyr hi ei hun, a chwynant hwy, nid heb reswm, nad oes odid neb yn malio dim am yr hyn a ysgrifennant. Cymharol fychan yw cynnyrch cerddorol Cymru wrth gynnyrch cenhedloedd eraill, ond y mae'n syn cyn lleied o gerddorion Cymreig a ŵyr am y pethau sydd gennym. Anfynych iawn y ceir arweinwyr corau ac unawdwyr yn gynefin â darnau gan gyfansoddwyr Cymreig. Gwn trwy brofiad mor anodd yw darbwyllo arweinwyr corau i baratoi gweithiau Cymreig, a chael gan gantorion ddysgu caneuon Cymreig. Oni roddir cynnig ar y gweithiau hyn, a'u canu, pa fodd y gallwn farnu eu gwerth? Dylid atgyfodi llawer ohonynt, a rhoddi cyfle iddynt o ddifrif cyn eu dedfrydu'n derfynol.
Profir pa mor fychan yw'r diddordeb yng ngherddoriaeth Cymru gan y gefnogacth dila a roed i'r unig gylchgrawn cerddorol a gyhoeddwyd yng Nghymru yn ystod yr hanner can mlynedd diwethaf, sef Y Cerddor. Efallai y buasai sefydlu cylchgrawn cerddorol byw yn cynrychioli barn gerddorol y dydd yng Nghymru, ac yn ymroi i gefnogi cerddoriaeth Gymreig, yn symbyliad gwerthfawr i'n cerddorion, ac yn gymorth i godi diddordeb y genedl yn eu gwaith. I ddirwyn i ben, ein prif anghenion, yn fy marn i, yw: (1) sefydlu Cerddorfa Genedlaethol i Gymru; (2) gwelliant cyffredinol yn safon ein canu corawl; (3) cefnogi cyfansoddwyr Cymreig trwy berfformio'u gweithiau yn amlach; (4) hyfforddiant mwy trwyadl mewn darllen cerddoriaeth; (5) mwy o ddiddordeb byw yng ngwaith y sawl sy'n cyfansoddi ac yn perfformio cerddoriaeth trwy'r wlad benbwygilydd. Buasai'n gynhorthwy i gyrraedd hyn pe cychwynnid cylchgrawn cerddorol da.
Os gellir datrys y problemau hyn yn foddhaol, gellir rhagweled dyfodol llewyrchus i gerddoriaeth yng Nghymru.MYNEGAI
A
"Aberporth" 32.
"Aberth Moliant" 26.
"Aberystwyth" 35.
"A bu yn y dyddiau diweddaf" 27.
Adroddgan 41, 42, 45.
Airs of Gwent and Morganwg 13.
Alaw Ddu (gw. W. T. Rees).
Alawon Cymreig 9, 10, 22, 33, 40, 41, 54, 66.
Alawon Gwerin Cymreig 57, 59, 61, 62, 64, 65, 66.
"Alawon y Bryniau" 40.
Alawydd (gw. David Roberts).
"Alcestis" 52.
"Alwen Hoff" 47.
Amrywiadau (Variations) 10, 22.
Amserau, Yr 19.
"Anatiomaros" 64.
Antient British Music of the Cambro-Britons 11.
"Ap Siencyn" 13.
"Arch y Cyfamod" 36.
"Ar Doriad Dydd" 52.
"Ar D'wysog Gwlad y Bryniau" 23.
"Arianwen" 34.
"Arsenal at Springfield, The" 57.
Arweinydd Cerddorol, Yr 17, 30.
Arweinwyr 68.
B.
"Baled Rhyfel Glyndwr, 1400" 47.
"Baner ein Gwlad" 42, 48.
Bantock, Syr Granville, 53.
"Bard, The" 51.
Bardd Alaw (gw. John Parry).
Bardd y Brenin (gw. Edward Jones).
Bardic Museum, The 11, 12.
B.B.C. 56, 60, 62, 63, 64.
"Bedd Llewelyn" 41, 42, 45, 47.
Beethoven 14, 15.
"Bendigedig fyddo Arglwydd Dduw Israel" 32.
Bennett, Joseph 69.
Bennett, Syr W. S. 34.
"Berwyn" 46.
Best, W. T. 26.
Beynon, Rosser 17, 18, 21, 25, 37.
Bishop, Syr H. 13.
"Blaencefn" 32.
"Blodeuyn Olaf, Y" 26.
"Blodwen" 34, 35.
Boult, Syr Adrian 62, 63.
Bowen, Abraham 18.
"Brad Dunrafon" 41,43.
Bradwen, Eos 47.
"Branwen" 66.
Brenhinol Ganiadau Seion 16.
"Bride of Neath Valley, The" 15.
"Brythonic Overture, A" 53.
"Bugail Da, Y" 32.
"Bugeiliaid Bethlehem" 44.
"Bugail yr Eryri" 47.
"Bumed Gerdd, Y" 55.
"Bwthyn bach melyn fy nhad" 41, 44.
"Cadair Idris" 13.
C.
"Caethgludiad, Y" 33.
Cambrian Harmony 11.
Cambro-Briton, The 13.
"Can Deborah a Barac" 23.
Caniadau Seion 16.
Canigwyr, Y 37.
Caniedydd Crefyddol, Y 16.
Canu Corawl 37, 39, 68 70.
Canu Gwerin Cymru 9.
Canu penillion 10, 29, 46.
“Cân, Utgorn, Cẩn” 47.
"Can y Bugail" 47
"Cân y Pibydd Coch" 64.
"Cartref" 41.
Casgliad o Donau 25.
"Catherine" 19.
Ceiriog 22, 23, 24.
Cerddor, Y 30, 31, 33, 36, 39, 52, 70.
Cerddor Cymreig, Y 20, 23.
Cerddorfa Genedlaethol 67, 70.
Cerddorfa Linynnol Powys 64.
Cerddorfa Symffoni'r B.B.C. 66.
Cerddoriaeth Gerddorfaol 55, 56, 59.
Cerddoriaeth Gysegredig 16, 22, 29, 52.
Cerddoriaeth offerynnol 40, 49, 67.
Cerddoriaeth ym Methesda 18.
Cerddor y Cymry 32.
Cerddor y Tonic Sol-ffa 20, 38.
Chopin 22.
"Cigarette" 34.
Coleg y Brifysgol—
Aberystwyth 34, 45, 57, 60, 65.
Abertawe 50, 65.
Bangor 57.
Caerdydd 51, 52, 58, 61.
"Comedy Overture, A" 65.
"Coming of Arthur, The" 52.
Concerto i'r Delyn a Cherddorfa 14.
"Concert Rondo" 66.
Cor Caradog 39.
Cor Unedig Dowlais 49, 55.
"Creation, The" 19.
"Crossing the Plain" 60.
"Cwyd, Rian Lwys" 23.
"Cwymp Babilon" 25, 26.
"Cylch corawl o ganeuon gwerin" 58.
Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru 66.
Cymdeithas Gorawl Gymreig Lerpwl 26.
Cymdeithas Gorawl Gymreig Llundain 14.
Cymdeithas Gorawl Westminster 54.
"Cymod" 32.
Cymro, Y 47.
Cyngor Cerdd Cymru 56.
D.
"Dafydd ap Gwilym" 54.
"Dafydd a Saul" 44.
Darllen Cerddoriaeth 16, 68-70.
Davies, Ben 41.
Davies, D. T. 55.
Davies, E. T. 47, 56, 57.
Davies, Ffrancon 41.
Davies, Hubert, 65, 66.
Davies, Mary 14, 17, 41.
Davies, Moses 17.
Davies, William 34, 41, 42, 44, 45.
Davies, Syr Walford, 56, 61.
"Deffro, Mae'n Ddydd" 52.
"Delyn Aur, Y" 43.
Delyn Deires Gymreig, Y 11.
"De Profundis" 55.
"Destruction of Pompeii, The" 49.
Dirwest (a'r Ganig) 30.
"Disgwylied Israel wrth yr Arglwydd" 28.
Diwigitur, Y 17.
Dosbarthiadau Cerdd 16.
"Dydd a Nos" 58.
"Dydd cyntaf o Awst, Y" 10.
"Dymhest, Y" 44.
E.
Edwards, Parch J. D. 24, 26.
"Elliott" 16.
Ellis, John 16.
"Eifionydd" 25, 26.
Eisteddfod, Yr 21, 29, 37, 38, 52, 67.
Eisteddfod Genedlaethol, Yr 14, 46, 47, 60, 69.
"Elegy" 62.
"Elen Fwyn" 44.
Elfed 54.
Emmanuel 34, 35.
Emrys (W. Ambrose) 24, 26.
"Englynion ar Gân" 47.
"Enid" 55.
"Eos Llechid" 37.
Eos Morlais, 41, 45.
Evans, David 34, 48, 51, 52, 58.
Evans, D. Emlyn 18, 28, 30, 31, 32, 33, 41, 42.
Evans, D. Pughe 41, 42.
Evans, Harry 49, 51, 52, 53, 54, 57.
Evans, Heber 65, 66.
Evans, T. Hopkin 46, 48, 52, 53, 56.
F.
"Fantasia on an old Ecclesiastical Welsh Melody" 63.
"Fantasy on Welsh Nursery Rhymes" 62.
"Fantasy-Overture 'Glyndwr'" 61.
"Fishermen, The" 60.
"Five Pieces for Orchestra" 65.
"Flow Gently, Deva" 13.
"Four Pastorales for Small Orchestra" 65.
"Ffrwd, Y" 30.
G.
Gamut 16.
"Gan Gymreig, Y" 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48.
Ganig, Y 29, 30.
"Gems of Welsh Melody" 24.
"Glanrhondda" 32.
Gloria 52.
"God of Dreams" 57.
"Gogonedawg Arglwydd" 63.
"Gohebydd, Y" 34.
"Golomen Wen, Y" 44, 48.
Golwg ar Hanes Cymru 9.
Gramadeg Cerddoriaeth 17-18.
Gramadeg Cerddorol 16-17.
Gray, Thomas 11.
Griffith, M. W. 34.
Grisiau Cerdd Arwest 16.
"Groeswen" 25.
Grove's Dictionary 9.
"Gwanwyn, Y" 32, 33.
"Gweddi" 64.
"Gweddi Habacuc" 23, 24, 27.
"Gweddi'r Cristion" 33.
"Gwen" 34.
"Gwenllian" 58.
Gwent, Gwilym 29, 30, 32.
Gwladgarwr, Y 19, 25.
"Gwlithyn, Y" 30, 39.
Gwyl Gerddorol Caerdydd (1907) 52, (1904) 54.
Gwyliedydd, Y 16.
Gwyl Maldwyn 56.
"Gwyl y Tri Chwm" 56, 61.
Gwyllt, Ieuan (gw. John Roberts).
Gwyneddigion, Y 12.
Gymanfa Ganu, Y 21, 28, 37, 67.
"Gymru Anwylaf" 31.
H.
Hadow, Syr H. 20.
Hafrenydd 16.
"Haf, Yr" 30, 39.
Handel 11, 24, 25, 28, 35, 39, 40.
Harding, Kenneth 65, 66.
Harries, J. Ryland 16.
Haydn 15.
"He fell among thieves" 57.
Hen faledi 41.
"Hen Gerddor, Yr" 42.
Henry, John 41.
"Hen Walia" 62.
"Hen wlad y menyg gwynion" 42.
Hiraethog, Gwilym 19, 25, 26.
"Hoff wlad fy ngenedigaeth" 42.
"Homeward Bound" 49.
"How sweet the moonlight sleeps" 33..
Hughes, Arwel 48, 63, 64.
Hughes, R. S. 41, 42, 43, 44.
Hughes, T. Rowland 63.
"Hwyrgan yr Indiaid" 49.
"Hyd fedd hi gâr yn gywir" 43.
"Hyfryd Wlad, Yr" 57.
I.
"Inchcape Bell, The" 57.
"Introduction and Scherzo" 61.
"Israel in Egypt" 61.
J.
Jenkins, David 34, 35, 36, 37, 44.
Jenkins, R. C. 42.
Jenkins, R. T. 9.
"Jeremiah" 24.
"Job" 63.
Jones, Bradwen 47.
Jones, Daniel Jenkin 65.
Jones, Edward (Bardd y Brenin) 11, 12, 15, 29.
Jones, Ed. Stephen (Gw. Tanymarian).
Jones, J. D. 28, 40.
Jones, J. Owen 56, 57.
Jones, T. Gwynn 58, 64.
K.
Kitson 9.
"Kynon" 53.
L.
Lewis, Dafydd 31.
"Llam y Cariadau" 41, 44.
"Llenor, Y" 47.
"Llewelyn" 14.
Lloyd, David de 47, 56, 57, 58.
Lloyd, John Ambrose 18, 22, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 29, 37, 38, 39.
Lloyd, John Morgan 47, 52.
Lloyd, Syr J. E. 9.
"Llwybr yr Wyddfa" 45, 47.
"Llyfr Du Caerfyrddin" 63.
Llyfr Emynau a Thonau y Methodistiaid a'r Wesleaid 52.
Llyfr Tonau ac Emynau (J. D. Jones a Thanymarian) 28.
Llyfr Tonau (Ieuan Gwyllt) 19, 20, 38.
Llyn y Fan 51.
"Llewelyn ein Llyw Olaf" 32.
M.
"Mab Afradlon, Y" 30.
"Mab yr Ystorm" 47.
Macfarren, Syr G. A. 36.
"Mac Robin yn swil" 24.
"Mai" 31.
"Mawl i'r Arglwydd" 16.
Mendelssohn 35.
"Messiah" 19, 68.
Mills, John 17.
Mills, Richard 16, 17.
"Moab" 20.
"Morfa Rhuddlan" 59.
Morgan, Dafydd Siencyn 16.
Morganwg, Iolo 29.
Morris, Haydn 47.
Musical and Poetical Relicks of the Welsh Bards 11, 12.
Musical Times 13, 38.
"Myfi sy'n magu'r baban" 24, 40.
N.
"Nant y Mynydd" 31..
"Nebuchadnezzar" 34.
"Nocturne, A" 59.
"Nos Calan" 9.
"Nos da'r Perorion" 43.
O.
"Ode to St. Cecilia's Day" 51.
"O Fair Wen" 46.
"O na byddai'n haf o hyd" 45.
"O peidiwch a dweud wrth fy nghariad" 24, 40.
"Overture and Incidental Music" 51.
"Overture in C. Minor" 50.
"Owen Glendower" 62.
Owen, John (Owain Alaw) 22, 23, 24, 29, 40.
Owen, Morfydd 56, 58, 59.
Owen, Williams (Y Drefnewydd) 16.
Parry, Haydn 34.
P.
Parry, John (Bardd Alaw) 11, 12, 13, 15.
Parry, John (Parri Ddall) 11, 15.
Parry, Joseph 26, 30, 32, 33, 34, 35, 36,
37, 39, 41, 42, 44, 45, 48, 49, 50, 51.
Pencerdd Gwalia (gw. John Thomas).
"Phaeton" 66.
Philharmonic Society 44.
Plant y Tloty 30.
Potter, Cipriani 14.
"Prelude for Orchestra" 64.
Price, R. Maldwyn 60, 61.
Price, T. Maldwyn 60.
"Pro Patria" 47.
Protheroe, Dan 34.
Prys, Edmwnd 15.
"Psalms of Praise" 49.
"Pumawd Llinynnol" 51.
Q.
"Quest of the Grail, The" 55.
R.
Rees, J. T. 34.
Rees, W. T. (Alaw Ddu) 19, 29, 32, 35.
Reeves, Sims 23.
"Return unto thy rest" 43.
Revised Church Hymnary 52.
"Rhiannon" 62.
Rhys, Ernest 55.
Richard, Henry 33.
Richards, Brinley 16, 22, 23, 29, 34, 43.
Roberts, Caradog 48.
Roberts, David (Alawydd) 17, 18, 19, 21.
Roberts, Dilys 48.
Roberts, Eleazer 38.
Roberts, John (Ieuan Gwyllt) 17, 19, 20, 21, 23, 28,
32, 37, 38, 39.
Roberts, Mervyn 48.
Rogers, Roland 44, 45.
Roland, Romain 9.
Rosser, David 19.
Rossini 35.
R.A.M. 14, 22, 34, 43, 44, 58, 59, 64, 65.
R.C.M. 42, 61, 62, 63.
S.
"Salm i'r Ddaear" 53.
Salmydd Cenedlaethol 16.
"Samson" 19.
"Sands of Dee, The" 49.
"Saul of Tarsus" 35.
Schumann 43.
"Sea Sketches" 62.
"Seren Gomer" 13.
"Sinffonia Concertante" 62.
"Sohrab and Rustum" 66.
"Song of Mary" 62, 63.
Songs of Wales 14, 23, 24.
"Sorrows of Branwen" 65.
South Wales Daily News 33.
Sparks, Franklin 65, 66.
"Spirit of Delight" 57.
"Suite for Orchestra" 66.
"Suite for Strings" 66.
"Suite in D Minor" 50.
T.
Talhaiarn 14.
Taliesin 55.
Tanymarian 18, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 37, 39.
Telynorion 9, 10, 29.
"Telyn Seion" 17, 25.
"Teyrnasoedd y Ddacar" 2, 27.
"Teyrnged Cariad" 43.
Thomas, D. Vaughan 21, 46, 47, 48, 50, 51, 56, 65.
Thomas, John (Blaenannerch) 14, 29, 31, 32.
Thomas, John (Pencerdd Gwalia) 13, 14.
Thomas, Mansel 48, 64, 65.
Thomas, Vincent 46, 49, 54, 55.
"Three Preludes on Welsh Hymn-Tunes" 53.
"Tir na N'og" 58.
Tonic Sol-ffa 38, 39, 52, 57.
"Traeth y Lafan" 49.
"Trewch y Tant" 31.
"Tu draw i'r llen" 58.
"Two Psalms for Soprano Solo and Orchestra 62.
"Tylwyth Teg, Y" 33.
"Tyr'd Olau Mwyn" 42.
U.
Undebau Corawl 39.
Undeb Corawl Cymreig Lerpwl 52, 53.
V.
"Variations on an Original Theme" 64.
"Variations on Morfa Rhuddlan" 64, 65
Verdi 35.
"Victory of St. Garmon, The" 54.
"Virginia" 34.
W.
Watts-Hughes, Megan 41.
"Wele gawell baban glân" 47.
"Wel, f'enaid dos ymlaen" 44.
Wellesz, Egon 61.
Welsh Harper, The 12.
Welsh Melodies 12.
"Welsh Prelude, A" 61.
Wesley, S. S. 23, 24.
Williams, D. C. 34, 48, 49, 50.
Williams, Grace, 48, 61, 62, 63, 64.
Williams, Jane (Aberpergwm) 13.
Williams, John (Dolgellau) 16.
Williams, J. Lloyd 29, 63, 66.
Williams o'r Wern 25.
Williams, Owen (o Fon) 16.
Williams, W. Alpert 47.
Williams-Wynn, Syr Watcyn 10, 11, 12.
"Wyddgrug" 25.
Wynne, Edith 41.
"Wyt ti'n cofio'r lloer yn codi?" 44.
"Ynys y Plant" 47.
Y.
Ysgol Gerddorol, Yr 32.
Ysgoloriaeth "Caradog" 58.
Ysgoloriaeth "John Thomas" 14.
Ysgoloriaeth "Mendelssohn" 65.
"Ystorm Tiberias" 19, 27.
Nodiadau
[golygu]
Bu'r awdur farw cyn 1 Ionawr, 1955, ac mae y llyfr felly yn y parth cyhoeddus mewn gwledydd sydd â thymor hawlfraint bywyd yr awdur ynghyd â 70 o flynyddoedd neu lai.