Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau/Sylwadau'r Parch. Ellis Edwards, M.A

← Atgofion Mr John Morgan (Rambler)

Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau gan John Owen, Yr Wyddgrug

Disgrifiad gan Mr John Lloyd (Crwydryn), Treffynnon

ELLIS EDWARDS. M.A.

AR

DANIEL OWEN

(O'r Goleuad am Hydref 30ain, 1895.)

CYSEGREDIG heddiw, wedi myned "i ffordd yr holl ddaear!" Pa beth sydd yn aros yn feddyliau y rhai a'i hadwaenant am flynyddoedd meithion fel ei neilltuolrwydd disgleiriaf a holl gynhwysol? Credwn nas gall y rhai a gawsant fwyaf o'i gymdeithas amau am foment. Y mae un peth yn sefyll allan fel pwynt o oleuni. Hynny a'i gwahaniaethai yn bennaf, yn hynny y safai ar ei ben ei hun, hynny ddeuai i'r golwg bron ymhob ymddiddan cyn pen ychydig o eiliadau : taflai ryw oleuni ar y pwnc dan sylw oedd yn draethawd mewn un pelydriad. Dywedai air, ac yr oedd fel fflachiad sydyn yr electric light. Yr oedd y gymhariaeth mor gymwys, y sylw mor unionsyth, mor anfursenaidd, mor hydreiddiol, mor wreichionog o gywir, fel yr adnabyddech yn y fan, ac y cydnabyddech gyda, hwyrach, ryw deimlad o barlys, ddyfodiad mellten, a phresenoldeb ysbryd breintiedig ac anghyffredin. Teimlech mor rhydd, mor eglur, mor ddiamwisg, mor risialaidd yw y gwirionedd mewn gwirionedd, gymaint o fwg sydd mewn rhai eglurhadau, ac—rhaid i ni arfer y gair eto—mor felltenaidd y gall taith meddwl fod. Dyma, ni a gredwn, oedd prif nodweddion ei allu meddyliol,- eglurder ei syniad, a'r cyflymdra di-oedi gyda pha un y trawai y nod oedd ganddo mewn golwg. Yn gyffredin yr oedd cywirdeb y sylw yn cael ei ad-dystio gan galonnau y rhai a wyddent am y pwnc. Teimlent fod Daniel Owen wedi darllen i waelod calon pawb wrth ei ddweud. Nid oes gan yr ysgrifennydd bron un atgof am fwynhad bywiocach na'r hyn a gai wrth wrando ar Daniel Owen yn disgrifio rhagoriaethau pregethwyr a phregethau, neu yn adrodd y pregethau. Mewn ychydig funudau ar ôl diwedd yr oedfa, tywalltai allan sylwadau oeddynt yn eich gwanu i'r byw fel y pethau yr oeddech yn hollol wedi eu meddwl, ond fil o filltiroedd oddi wrth fedru eu dweud. Yr iasau o fwynhad a gynhyrchai y disgrifiad ! Nid oedd ond y gwir, ond teimlech mai y gwir yn ei hanfod ydoedd. Yr oedd yn oleuni eiriaswyn, bob brawddeg a gair. Byth nid ymbalfalai Daniel Owen am ymadrodd na syniad, pan na chawsai ddim amser, yn ôl a welid, i fyfyrio neu gasglu barn. A glywodd rhywun ef erioed mewn penbleth sut i ddweud, neu mewn amheuaeth beth i’w ddweud i osod allan ei feddwl ? Nid chwiliwr oedd, ond canfyddwr. Mewn gair, yr oedd, os bu neb erioed, yn ŵr o athrylith fyw. A oes cysylltiad rhwng y gair a thrwy, trwodd? Os nad oes y mae rhwng y peth. Dyn ar unwaith yn gweled drwodd at y gwir, heb ond ychydig o help profiad na dysg, dyna ddyn o athrylith, pa beth bynnag y w y testun y mae a fynno âg ef. Y mae athrylith sydd yn tanio ar ôl llafur a dysg. Rhaid iddi lawer o gynnud cyn y deffry y fflam. Ond gŵr oedd Daniel Owen a welai ar un ergyd, ac ar un cyffyrddiad â phwnc, drwy ryw allu mewnol o hydreiddiwch, megis pe na bai ansicrwydd ac aneglurder yn bod iddo. Nid ydym yn honni ei fod bob amser, yn ei sylw, yn gweled y peth yr oedd mwyaf o eisiau ei weled, ac eto yr ydym yn dweud hyn yn fwy fel addefiad o amherffeithrwydd natur dyn yn gyffredinol, nag oddi ar brofiad o hanes Daniel Owen. Ei nod gwahaniaethol ef, o ran ei feddwl a'i ddeall, oedd y gwrthwyneb.

Y cyd-drigiad hwn gyda noethni y gwir, a'i ddigasedd at bob ffug, seremoni wag, agweddau disylwedd a dirwasgiad ar natur iach, sydd yn dyfod i'r golwg yn rhai o brif gymeriadau ei lyfrau. Yn true to nature, Wil Bryan, trawai un o'r tannau oedd yn swnio yn ddi-baid a chryfaf yn ei galon ef ei hun. John Aelod Jones, Mr. Smart, a'r mwynwr gau, ac eraill,—nid ydynt, ni chredwn, yn ddarluniau o neb neillduol. Ond dynodent egwyddor a dull yr oedd ei enaid ar dân yn eu herbyn. Nid ydym yn cofio erioed ei weled yn dirmygu dyn, nac erioed yn chwerw, ond efe a wnâi siarad yn boeth, neu, yn hytrach, yn wresog, o herwydd ni chlywsom am dano erioed mewn tymer ddrwg ychwaith,—ac ymhlith y pethau a enynnent fwyaf ar ei enaid ydoedd ffug.

Un o'i amcanion pennaf ydoedd amddiffyn naturioldeb,—naturioldeb mewn dull, mewn gweithred, ac, yn enwedig mewn ymarferiadau crefyddol. Yr oedd hyn yn dilyn oddi wrth ei gyd-drigiad â'r gwir. Teimlai mai y peth ar beth oedd yn ôl natur dyn, fel y crëwyd ef gan y Brenin Mawr. Hynny oedd yn ddynoliaeth, ac felly, hynny oedd i'w ganmol, a chamgymeriad oedd y peth gwrthwyneb, pa faint bynnag o ganiatâd, o awdurdod, neu o grefydd ymddangosiadol oedd y tu cefn iddo. Ni fynnai osod ei hun mewn mould "gelfyddydol," ac ni fynnai i arall wasgu cyd-ddyn iddi. Daliai mai'r ffurf orau ar ddyn oedd y dyn ei hun, ac mai gwaith crefydd oedd ei berffeithio. Y dwyfoldeb a ddyrchefid ganddo oedd yr un a ddangosai ei hun mewn naturioldeb. Y naturiol, yn ei farn ef, oedd sianel y dwyfol ym myd dyn. Ac felly, y mae Mr. Pugh, Rhys Lewis, yn uwch ganddo na dynion mwy galluog, ac un fel Wil Bryan ddiras yn fwy gobeithiol yn ei olwg na llawer un sydd yn ymddangos heb bechod o gwbl

Ond hanner sylw yw hyn. Er iddo synied yn llawn mor glir, a meddu gallu llawn mor eithriadol i wneud ei eiriau megis yn wydr pur,—yn nesaf peth at feddwl ei hun, ni fuasai yn agos o fod yr hyn ydoedd oni buasai ei fod yn gweled ac yn teimlo cymaint. Yr oedd yn fyw i bopeth bron, oddigerth manylion mesur a rhif. Ond os na fedrai fesur tir, gallai ehedeg drwy'r ffurfafen drosto, a chanu gwych gân na fedr mesuroniaeth byth mo'i chynhyrchu. Os nad oedd manylion rhif yn ei ddenu, yr oedd y cyfanion mwyaf pwysig yn brif faterion ei enaid. Pynciau diwinyddiaeth a chrefydd— gyda rhain y magwyd ef. Crefydd a'i "moddion," esiampl grefyddol a galluoedd naturiol ei fam, y cyfarfodydd cystadleuol a gychwynnwyd gan gyfeillion crefyddol, ac a wobrwyent gan mwyaf am draethodau a barddoniaeth grefyddol. Y cyfarfodydd darllen, yr ymddiddanion parhaus yn ei ieuenctid ar faterion diwinyddol — y pethau hyn a ffurfiasent Daniel Owen yn y blynyddoedd pan y mae dyn yn fwyaf agored i argraff.

Pan ddaeth pregethau Robertson o Brighton allan, cafodd y fath fwynhad ynddynt, drachtiai mor awyddus ohonynt, ac adroddai hwynt gyda'r fath rym fel y mentrwn amau a ddarfu i Robertson ei hun eu traddodi yn well. Ei fam, fel y dywedodd ef ei hun, oedd "Mari Lewis," ei brif chwedl, ac yr oedd effaith ei bywyd arno yn neillduol o fawr. Bu yn dilyn moddion cyhoeddus crefydd—gydag ychydig o ataliadau- o’r amser ei brentisiaeth, pan y gorfodid ef gan Angell Jones i fynd iddynt deirgwaith bob Sabath, a phob tro yn yr wythnos, a gwleddai ar bregethau da. Yr oedd yn fyw o deimlad "naturiol" hefyd, ac yn fy w iddo i raddau eithriadol Ail deimlai deimladau lu. Deallai ddynion oeddynt, fel y dywedwn yn gyffredin, yn hollol wahanol i'w gilydd. Ie, deallai hwynt yn well nag yr oedd y rhan fwyaf ohonynt yn eu deall eu hunain.

Bydded i chwi osod o'i flaen rai o syniadau uchaf pregethwyr gorau, neu y beirdd uchaf, yn y fan yr oedd ar ei aden, gyda'r gwroniaid eu hunain, ond pwy a deimlai ddiddordeb mwy yn Edward Sibian a holl oddities y dref? Bydded i chwi adrodd profedigaethau neu lawenydd rhywun, yr oedd efe ynddynt, ac yn eu canol ar y funud, fel y mae greddf mam yn treiddio i, ac yn taenu dros, ond yn myned tu hwnt i brofiad ei phlentyn. Achosion eglwysig, achosion trefol, achosion teuluaidd, teimladau yr hen a'r ieuainc, y dwys a'r digrif, nid oedd dim, o'r bron yn y cylch y troai efe ynddo, nad oedd yn cael atsain a chydymdeimlad yn ei galon ef, ac yn derbyn bywyd newydd yn ei eiriau. Yr oedd yn fwy nag un o'i lyfrau, ac na hwy oll gyda'u gilydd. Dywed yn ei Hunangofiant fod y siop weithio yn fath o goleg iddo. Yr oedd felly i raddau nodedig. Yr oedd y siop honno yn un o'r mannau mwyaf deffroadol i'r meddwl yn yr holl dref; ie, tybed nad allem ddweud yn yr holl wlad. Anghyfiawnder cymdeithasol, athrylith farddonol, teilyngdod awdwyr, cerddoriaeth—byth a hefyd torrai y gweithdy allan yn un oriel o felodaidd gwirioneddol—gwleidyddiaeth, ac hefyd diwinyddiaeth—byddai ymwneud llawn o ynni â hwynt oll. Swyn neillduol y cwbl oedd y caech yno siarad oedd yn boeth o'r galon, heb ddim celu anawsterau, heb ddim arbed yr hyn a fernid yn an-reswm, na dim o driniaeth y menig kid. Ymgyrch am fywyd ydoedd. Yr oedd ei brif nodwedd, ymdafliad at wirionedd, yn cael y bwyd a garai yno am flynyddoedd. Ond nid athrylith, nac eangder teimlad, a roddant gyfrif am agosrwydd cyson at y gwir. Pa fodd y bu i Daniel Owen, drwy oes o agos i drigain mlynedd, gadw y cariad hwn at wirionedd, a'r gallu hwn i'w weled ? Nid oes ond un ffordd i'w gadw, bydded gallu dyn yr hyn a fyddo. Rhaid bod gogwydd moesol y galon tuag at y gwir. Rhaid bod disgyblaeth sydd yn dewis y gwir yn cael ei pharhau. Rhaid bod enaid sydd yn dal i feddu gwelediad ohono yn un sydd yn dal i wrthod ei werthu am weniaith, am arian, am ddyrchafiad mewn cymdeithas. Rhaid ei fod yn un nad yw balchder yn sychu ei gydymdeimlad, na hunan yn ei bellhau oddi wrth ei ryw, nad yw ofn yn diffodd ei obeithion na pharch yn ei suo i hunanfoddhad. Un o'r bobl oedd Daniel Owen yn ei haniad, ac un ohonynt a fu, yn ei feddyliau, ac yn ei ymhyfrydiad ar fyd ei oes. Cof gennym iddo gael ei ddewis i ateb dros y gweithwyr mewn cyfarfod gwleidyddol bwysig yn ei dref, pan oedd Syr Robert Cunliffe, a doniau eraill ymhlith y siaradwyr. Gweithiwr oedd Daniel Owen ei hun y pryd hwnnw, ond ei araith ef oedd yr orau o gwbl. Yr oedd mwy o grit ynddi, ys dywed y Sais, nag yn un arall. Efe oedd y pencampwr o ddigon. Dros ei gydweithwyr, ac ar eu rhan y siaradai y noson honno, a chyda'r gweithwyr a'r bobl gyffredin y bu fyw ei fywyd hyd y diwedd. Mor ddieithr yw y meddwl, ac eto mor wir, y galliasai efe, fel eraill, gael mwy nag un ffordd at fywyd llai beichus. Ond ni symudodd fodfedd tuag at ddim o'r fath beth. Ni themtiodd ei lwyddiant ef i geisio cyfeillion mwy cyfoethog. Ni arferai weniaith i geisio ymgodi, ni phellhaodd oddi wrth drueiniaid y ddaear. Yn yr ystafell tu ôl i'r shop, neu y gegin gul gartref, ar ôl holl oriau ei lafur, y gwelai ei gyfeillion ef yn ysgrifennu Rhys Lewis, ac yno y cawsant ef yn hollol yr un un wedi i'w glod daenu drwy Gymru, ac wedi iddo gael ei wneud yn Ustus Heddwch, ag eistedd gyda mawrion y tir. Gwerthodd y tŷ—nid oedd yn fawr—a godasai iddo ei hunan ychydig o'r dref , a daeth yn ôl i ganol ei gyd-ddynion drachefn. Ni chlywodd neb am dano yn gwneuthur tro "gwael," yn crafangu am elw, yn troi ei gefn mewn ymchwydd ar un o'i gyd-ddynion, yn deffro digasedd drwy fudr-falchder. A gadwir i lawr falchder i'r fath raddau heb grefydd ? Cafodd lawer o'r gwir, ond cafodd ef am iddo ei garu, ac ymlynu wrtho. Ond rhaid ymatal; pan gofiwn y dirfawr dlodi a fu yn rhan iddo am lawer o flynyddoedd, pan feddyliwn mor hynod o brin oedd yr holl amser a gai i ddarllen ac i feddwl, i dderbyn gwybodaeth ac i'w roddi pan ystyriom am ei wendid corfforol, a'i faith anallu, rhaid gollwng teimlad i mewn ag y mae ei newydd-deb yn un o'r profion gorau o fawredd Daniel Owen—syndod aruthr. Tra yr oedd gyda ni, ymddangosai yn beth mor naturiol iddo fod yr hyn ydoedd, mai ychydig o syndod a deimlid gan neb. Ond yn awr gwelwn mai yr esboniad cymhwysaf, a'r unig un priodol ar ei allu rhyfedd, yw mai rhodd Duw ydoedd Daniel Owen. Yr oedd yn greadur ar ei ben ei hun. Y cyfaill pur! Yr oedd ei enaid fel tannau telyn arian i rai o deimladau cryfaf, tyneraf, dyfnaf ac uchaf natur dyn. Profodd arteithiau newyn am flynyddoedd. Gorchfygodd hwy trwy ei lafur gonest ei hun. Teimlodd i'r byw, droeon di-rif, dan ddylanwadau llais y nef. Ymgeisiai rhag ysgrifennu un gair a lygrai Enynnodd a llefarodd ganwaith dros ei ryw, ac yn erbyn anwiredd. Plygai ei galon yn isel o flaen pob gwir sancteiddrwydd. Dyrchafwyd ef gan ei holl genedl Ond aeth ei wedd yn ofnus ac ingol pan agosâi at y cyfnewidiad mawr. Ymgrymai a dychrynai o flaen y Purdeb ofnadwy at yr hwn y dynesai. Dwys weddïau yn ei oriau olaf! Nid dieithr oedd iddo ymbil ar Dduw. Pa le yr êl un ysbryd ond lle yr esgynnai ei ddymuniadau dyfnaf, a phwy a'i hadwaenai a all amau pa le, er holl amrywiaeth ei feddyliau, yr a'i dwys ddyhead ei galon ef.