Cofiant Watcyn Wyn/Chware awen (parhad)
| ← Chware awen | Cofiant Watcyn Wyn gan Penar Griffiths |
Trwy ddellt → |
CHWARE AWEN (PARHAD).
AETH yn dro trwstan ar hen gyfaill iddo o'r enw Jacob, unwaith. Crogasai Jacob ei wasgod lle y diferai naphtha, ac â honno am dano, aeth yn rhy agos i dân i'r diferion beidio â dywedyd eu hanes. Ac fel hyn y dwys holai'r Bardd:—
JACOB, beth oet ti'n jocan
A gwasgod oil—gwisg o dân?
Paham yr est i'r fflamau
Fel hyn, yr hen bryfyn brau?
Paham, JACOB, gwnest bobi
O dy fodd, dywed i fi?
Nid rhaid oedd dy roi i dân
O dir byw mor dra buan.
****
JACOB, da i ti fod dŵr
Yn ymyl yr hen fflamiwr
I gasg dŵr mewn gwisg o dân
Llemaist fel dyn a lluman—
Baner uchel rhyfelwr
Yn dân ar wyneb y dŵr!
A JACOB ddaeth heb jocan
O'r dŵr wedi concro'i dân!
Cofia di fod naphtha 'n wyllt—
Mae y peth mwya poethwyllt:
Ac na ddod dy wasgod waith
O tan oleu tân eilwaith;
Bydd di'n gall o hyn allan,
Osgoa di wisg o dân;
A chofia mai da fod dŵr
Yn ymyl rhyw hen fflamiwr
JACOB, ni fuasai jocan
Heb fodd cael diffodd dy dân.
Rhoed cloc yn nhŵr Eglwys Blwyf Llandeilo, gan Mr. Pugh, Aelod Seneddol dros Ddwyrain Caerfyrddin, ar y pryd. Yr oedd y cloc i fod yn eiddo'r dref, a threthdalwyr y dref i'w gadw i fynd. Dadleuai rhai nad allai dim a elai i mewn i dir yr Eglwys Blwyf fod mwy yn eiddo i'r trethdalwyr, ac mai talu am gadw cloc yr Eglwys a fyddent. Nid oedd amgylchiad a barai'r fath ddiddordeb i'r dref a'r cylch ag a barai hwnnw, i fynd heibio heb fynd drwyddo ef—archoffeiriad y fro; a dyma ganu iddo—canu difyr o fyd y werin.
Glywsoch chwi am gloc Llandeilo,
Addurn pennaf twr Sant Teilo:
Wyneb du a bysedd melyn,
Dyma gloc yn grwth a thelyn.
CYTGAN—
Cloc y dre, dyma fe,
Cloc y dre, dyma fe,
Ni fedd clochdy drwy holl Gymru
Gloc o'i fath am gadw'i le.
Cadd y cloc ei dra dyrchafu
Rhag i fysedd plaid ei grafu,
Yno mae yn penderfynu
Dysgu pawb i edrych fyny.
Cloc y dre, &c.
Ble wynebwn ni, ŵyr dewin,
De, neu dwyrain, neu orllewin,
Mae'r tri wyneb ar eu goreu
Yn ceisio boddio'r holl ororau.
Cloc y dre, &c.
I'r Green Hill mae'r wyneb ucha,
Tua'r Walk y llall edrycha,
A'r trydydd dremia mewn diogelwch
Tua'r dehau am dawelwch.
Cloc y dre, &c.
Cerdd y cloc yn bur ddidaro,
Er ei fod o hyd yn taro;
Mae Llandeilo yn ymryson
Pwy sy' i gwnnu'r pwysau'n gyson.
Cloc y dre, &c.
Mae y pwysau o'r uchelder
Lawr yn syrthio i'r iselder,
Ond mae'r dref er maint ei thlodi
Yn ymryson am ei godi.
Cloc y dre, &c.
Er mor drymed ei olwynion,
Troant heb na sŵn na chwynion;
Olew cariad pur sy'n trwytho
Ei gymalau i'w ystwytho.
Cloc y dre, &c.
Dwed rhai ei fod yn rhagluniaethol
Yng nghlochdy'r eglwys wladwriaethol,
I warno dydd ei thrancedigaeth,
A tharo awr ei chladdedigaeth.
Cloc y dre, &c.
Dyma beth yw cloc rhyddfrydig,
Cloc i bawb nid rhyw ychydig,
Cloc â'i oriau fel cenhadon
I bregethwyr a ffeiradon.
Cloc y dre, &c.
Dywed rhai fod ei wynebau
Yn arwyddo rhyw undebau,
Ac mai hwn yng ngwlad fy nhadau
Sy'i daro un yr holl enwadau.
Cloc y dre, &c.
Ei ergydion nerthol tawel
Sydd yn cerdded gyda'r awel,
I ddweyd bydd heddwch fel yr afon
Yn tarddu o fryniau Manorafon.
Cloc y dre! dyma fe,
Cloc y dre! dyma fe,
Ni fedd clochdy trwy holl Gymru
Gloc o'i fath am gadw'i le.[1]
Golwg gartrefol gaed arno lawer tro wedi awr ysgol neu daith cyhoeddiad, yn eistedd yn yr "hen gader" wrth ochr y tân, â'r gâth ar ei lin. Ar dro felly meddai:—
A'i hirfaith gân ddiddarfod,—y tannau
Tynion fyth yn barod;
Ar fy nglin i hi fyn hi fod
Yn chware'i thôn a'i chrwth hynod.
Yr oedd y newydd wedi'i gyrraedd fod ei hen gyfaill Gwydderig wedi cael annwyd, ac nid hir y bu'r awen cyn holi—
Clywais giic fod Dic yn dost,
Yn hen adyn anwydost;
Ai gwir hyn fod hen gawr iach.
Annifyr lipryn afiach?
A dorrodd gwynt y dwyrain
Drwy y corff a'r tewder cain?
Wnai min oer gwynt llym annheg
Dy flino drwy dy floneg?
Y ti yn dost—dyna destyn,
Os yn dost—sy'n synnu dyn.
Y Gwyn, GwYDDERIG annwyl,
Y mis oer aeth maes o hwyl;
Ie, dyn, y fi sy'n dost
Ofnadwy fy anwydost:
Crynaf mewn cur a henaint,
Wyf fel un yng ngafael haint—
Haint annwyd, wedi'm tynnu
Lawr i ister dyfnder du:
'E ballodd y pibelli
Awyr y nef i 'mron i:
Mae pob pib gaeth yn chwiban,
A'r east wind yn y frest wan,—
Chwiban rhyw alargan leddf,
Ac annwyd ymhob cynneddf.
O na welwn haf eilwaith,
Gael estyn tipyn o'm taith;
O na ddelai Mai dwym hin,
A haf a haul Mehefin,
I gael gwared tynged dost
Annedwydd dyn anwydost:
O na chawn nawn mewn rhyw ne',
A barrug heb dorri'r bore;
A'r hwyr heb rew i'w oeri,
A naws haf yn ei nos hi.
Clywyd y bwrlwm unig prudd hefyd pan oedd gwendid yn cau fwy—fwy arno, ac yn ei rwystro i ddilyn y gerdd i'r Eisteddfod. O fethu mynd i Eisteddfod y Rhyl, dyma'i anadl cudd tuag yno:—
Yn Rhyl ar lan yr heli
Orffennaf ni fyddaf fi;
Yn fy atal mae salwch,—eleni,
I ddod i waeddi—" Rhyddid a Heddwch."
Er hynny bydd yr anadl
Yn eich cwmni yn ddi—ddadl,—
Fy anadl i fy hunan
Fyr ei gwynt heb fawr o gân—
Yn eich Gorsedd mewn gweddi
Am oes faith i'n Heniaith ni!
Yn y Rhyl caffer halen,—ar y traeth
Er trwytho eich Rhaglen,
A rhoi hewyd i'r awen
A Gwyl iach i'n Gwalia Wen.
Ac anodd meddwl am gyffyrddiad dwysach, mwy naturiol, na hwnnw a wnaeth ar dderbyniad y newydd am farwolaeth Hwfa Môn, ac efe ei hun yn cyflym waelu:—
HWFA a aeth i'r nefoedd,
A da gennyf glywed oedd.
Ond byddai chware cymysg yn digwydd yn aml—dau neu dri o feirdd yn bwrw darn o ddydd neu noson yn y Gwynfryn, ac yna difyrrwch mawr gyda'r awen! Byddai chware fel hyn weithiau yn gwneud i'r Bardd ei hun anghofio'i ddolur. Aeth Gwydderig i mewn i'r tŷ un tro pan oedd Watcyn yn fyr iawn ei anadl, "gyda chlustog dan ei ben ar y couch, ac wrthi yn tynnu am ei fywyd." "Shwd wyt ti," meddai Gwydderig; ac meddai yntau yn y caethder, gyda'i lygaid yn drymaidd yn y boen:—
Dyma una dim anadl—(ac meddai Gwydderig)—dyma wag
Gyda megin ddistadl;
Rhaid i ni yn ddiddadl, cyn ei wellhâu
Eto o'i boenau, wneuthur tê banadl.
I ddilyn y deuawd difyrrus hwn, dyma chware triawd, ac ar draul creadur diniwed o gi—a chi pregethwr. Y Parch. J. Morlais Jones a fuasai'n weinidog yn Gibea, Brynaman, oedd y pregethwr, gyda llygad cyflym, a natur lawn chware, ac yn dotio ar gymdeithas athrylithgar y "tri llanc," fel y'i gelwid —Gwalch Ebrill, Gwydderig, a Watcyn Wyn. Erddig" oedd enw'r ci, ac wedi dyfod o'r gogledd. Rhaid i chwi wneud pob o englyn iddo, 'nawr," meddai Mr. Jones, ac meddai Gwalch Ebrill:—
Ci synhwyrgall deallol—yw' Erddig,'
O harddwch neilltuol;
Yn byw uwch ffyrdd hen gŵn bach ffôl,
Yn i'w ryfeddu o grefyddol.
Dyna dinc Gwydderig yn dilyn:
Ci cyfan o ran ei ryw,—hen gi coeth
Enwog, call digyfryw;
Gweinidog ar gŵn ydyw,
Y 'parchedig Erddig' yw.
A dyna nodyn Watcyn:—
Hen frawd o'r North,—eithaf ryw,—heibio ddaeth
Mewn côb ddu' ddigyfryw;
Hen weinidog cŵn ydyw,
Y 'parchedig Erddig' yw!
Nid digon oedd i Watcyn wneud englyn, rhaid oedd iddo ef gael ysgrifennu ar ddiwedd yr englyn, "Gyda dymuno hir oes' iddo.—Ei gyfaill, W. Wyn."
Diddorol yw gweled yr un cynganeddion yn eu cynnyg eu hunain i ddau fardd gwahanol; ac ar dystiolaeth Gwydderig ei hun wrthyf yn ddiweddar, yr oeddynt yn gwbl wreiddiol i'r naill a'r llall. Nid "lleidr ac ysbeiliwr" yw bardd a wnelo'r un gynghanedd a bardd arall bob amser.
A dyma bedwarawd awen yn dilyn. Anfonasai Mr. D. R. Lewis (Ap Lewys), arolygydd y Whitfield Sanatorium, L.L.,U.S.A., Tredegar gynt, bâr o lopannau (slippers), o groen gafr i Watcyn Wyn yn rhodd, ac fel y mynnai'r awen, daeth ei phedwar mab at ei gilydd i'r Gwynfryn, a dyna englyn i'r llopannau oddiwrth bob un o honynt:—
I hen draed, slippers iawn drwch—dwy esgid
Ysgafn lawn prydferthwch;
Iach i'w wâl mwy, chwi welwch,
Hwylia y bardd fel y bwch!
WATCYN WYN.
Urdd Indiaid anwar ddwndwr—i fardd,
Rhodd fwyn y physygwr;
Wele i'r Gwyn, o law'r gŵr,
Wisg i'w helpu'n ysgalpiwr.
GWYDDERIG.
Gwynfardd gadd dros eigionfyd—o law AP,
Ddwy slopan esmwythglyd;
Daw iddo'n awr ddedwyddyd
O groen bwch goreu'n y byd.
JOB.
Rhoes hael AP bâr o slippers—croen y buck
I ran bardd y jokers;
A cheir jig gyda'r niggers
Pan ddysg WATCYN WYN ei wers.
GWILI.
Gyda dyfodiad Gwydderig i'r Gwynfryn, un tro, daeth yn ystorm enbyd. Meddai Watcyn mewn nodyn at olygydd "Y Cymro," Tachwedd 15, 1890:—" Y noson ofnadwy—sef nos Iau, y chweched, o fis Tachwedd, 1890, yr oedd Gwydderig gyda mi ar ymweliad; ac yn sŵn yr ystorm a'i chri, buom yn ceisio canu—canu nid emynau, ysywaeth, na salmau chwaith, ond canu englynion—ar yn ail englyn, rhwng sŵn gwynt a thrwst glaw. Gwelaf fod Gwydderig wedi gadael y copi mewn pensil yma, a dyma fe i chwi i gongl o'r Cymro."
Gofynasom i Gwydderig nodi englyn y naill fardd a'r llall, ac meddai, "Cyfansoddwyd englynion noson y dymestl bob yn ail englyn fel yr wyf wedi nodi ar y copi""; a dyna "G." wrth ei englyn ef, a "W.W." wrth eiddo Watcyn:—
Glaw Tachwedd dorra'n heddwch,—ei sŵn crâs
Sy'n creu annedwyddwch;
Heno y traws ddafnau trwch
Ridyllir o dywyllwch.—G.
Onid yw'n erwin dywydd,—ust! dyma
Lais tymestl aflonydd ;
Lluchion oerion y Werydd,
A'u sŵn ar y ffenestr sydd.—w.w.
Tywyll gymylau tewion—sy'n arllwys
Yn oerllyd a chyson;
O'r annwyl, a geir hinon?
Dyma wlad am law yw hon!—G.
Ymdorri wna storm drwy y nen,—Ow! daliodd
Diluw y ddaearen;
Agorodd lwybr trwy'r wybren
I luchio'r môr ar 'y mhen.—w.w.
Pwy gawn yn uniawn ei nod,—rhyw Noa,
O'r newydd, yn barod.
I wneuthur arch i'n gwarchod,
O Dduw, os oes diluw'n dod?—G.
Ion da, yw bwa bywyd,—o liw nos
Ael nef wedi'i gymryd?
Eilwaith, O! gwna ddychwelyd,
Awyr glir cyn boddi'r byd.—w.w.
Caraswn allu croesi—dialedd
Y diluw heb foddi;
A chael bryn i 'nerbyn i—
Ararat neu Eryri!—G.
I waedd oer y Tachwedd hyn,—o dy ras,
Awdur hedd, rho derfyn;
Rho i WYDDERIG ryw bigyn;
Rhyw Ararat i WAT. WYN !—w.w.
Gadawsai Dyfed ei bouch a'i dybaco yn angof yn y Gwynfryn un tro, ac anfonodd ddau englyn i'w ceisio:—
Ti, WAT., a wyddost eto—nad addas
I brydyddion smyglo;
Mae DYFED dros ei gredo—yn gofyn
Be 'r est â'i becyn a'i bwrs dybaco?
Y Nadolig hwn dalo—i dy ben,
A dy bwrs a lanwo;
Ei law wen a gyflwyno—i'r Gwynfryn
Agored becyn o gry' dybaco.
A dyma ateb Watcyn:—
Y cyfaill, wyt ti'n cofio—aeth y bib
Efo'th bouch yn ango
Yn y Gwynfryn,—y dyn—do—wel, DYFED,
Dyma dy boced, a dim dybaco!
Y cetyn ai'r Gwyn ag o—er dy fwyn
Y brawd fardd i'th gofio,
A'th hoff fyglys wnaeth ffaglo,—wel, DYFED,
Dyma dy boced, a dim dybaco.
Os deui at WAT. eto—ti gei dŷ,
Ti gei dân i dwymo;
Tyred; ond paid anturio—dod, DYFED,
Heb dy boced,—dy bib,—a dybaco!
Hyderaf it' ymdaro—heb na phib
Na phouch y nos honno,
A'th fod yn rhodio—fel Arab, DYFED,
A dwy boced yn llawn o dybaco.
Digwyddai fod yn y Gwynfryn ddau ddarlun gwych mewn olew—darlun o "Gastell Carreg Cennen," a darlun o "Pass Aberglaslyn," a dyma'r awen yn dechreu chware o gwmpas y darlun olaf yn neilltuol, a'r diwedd fu englyn gan bedwar o feirdd oedd yn yr ystafell—Gwydderig, Gwili, Watcyn Wyn, ac Aman—bob un ei linell yn nhrefn eu henwau:—
Darlun da ar len dywell,—ac addurn
Gweddus mewn ystafell;
Gwelir urddas y pass pell,
Cystal a llun y castell.
Yr oedd tri o feirdd yn y chware gyda'r flowing tide rhyddfrydol yn etholiad 1892. "Cyfodiad y Laston" yw'r pennawd; a Watcyn, gyda rhyw fardd arall, yn gwneud yr englynion, a "Job" yn dod i mewn yn yr englyn olaf—
I
Clywch ar gynnwr' llanw'r lli,—y dŵr rhydd
I'r hen draeth yn codi ;
Y tonnau heillt yn hollti—
Fel y môr o'n hochor ni.
II.
Dylif ysguba'r dalaeth,—yn orwyllt
Hen arwyr Toriaeth
Welir draw'n wylo ar draeth
Môr heli Ymreolaeth.
III.
Llanw cryf yn llyncu'r afon,—a'i lif
Yn troi'r wlad yn eigion;
Berw gwenyg brigwynion
Yn boddi Tori'n 'mhob ton!
IV.
A dwed hwylustod Y Laston,—deimlad
Amlwg dyfnder eigion,
Sydd yn gallu taflu ton
A'i chwalu i'r uchelion !
V.
GLADSTONE ein gwron a gerid,—fwria
'N hen forwr cynhenid,
I ferw'r llanw a'r llid,
Angor Hedd o long Rhyddid.
VI.
Y lli dyr i'r pellterau,—draw i glust
Pedair gwlad a'u glannau;
Daw GLADSTONE ar y tonnau
Eto'n ben Capten y bau!
VII.
Llif GLADSTONE sydd yn torri—yn eigion
Ffyrni gwyllt ar SALLI!
Efo'r dŵr a llanw'r lli—ar y traeth
Ceir iachawdwriaeth,—ac arch i Dori!
Pan aed i osod cof—golofn ar fedd y diweddar Barch. Fred Evans, D.D. (Ednyfed), Milwaukee, a fuasai farw yn ei hen fro, Llandebie, wedi misoedd o gystudd, gwelwyd fod y bedd yn rhy agos at feddau eraill i roi lle priodol i'r gof-golofn, a chaed caniatad yr Ysgrifennydd Cartrefol i symud y gweddillion. Fel hyn y canodd Watcyn Wyn a Gwydderig i'r amgylchiad—y ddau ar awr hamdden yn y Gwynfryn:—
Er ei roi yng ngoror hedd,—EDNYFED
Nwyfus ballodd orwedd;
I hwn deuai'n y diwedd;
Ha, wele fan ei ail fedd.
Meddai'r Parch. J. T. Job wrthym mewn llythyr, Cofiaf i ni unwaith—efe, Gwydderig, a minnau—fynd allan am dro ar draws y caeau i gasglu mushrooms, ac meddai Gwydderig:—
Os yw'r amser i sirwmsa
Wedi dyfod, rhaid eu difa.
Meddai Watcyn yntau:—
Oni chwnnwch un (dowch ona!)
Awn a bytwn fwyd y bota.
Mae llawer o'r chware yng nghudd, ond difyr i'w hen gyfeillion fydd cael hynna.
Nodiadau
[golygu]- ↑ [Os goddef ysbryd y Bardd, rhaid rhoi ychydig "nodiadau eglurhaol" (chwedl yntau), nid i "ddangos y farddoniaeth" ychwaith:—"Green Hill"—cartref yr Offeiriad a ddadleuai mai braint oedd i'r trethdalwyr gael talu am "godi pwysau'r " cloc, &c."Y Walk"—Cartre'r Parch. W. Davies, Gweinidog Annibynnol yn Llandeilo, yr hwn a ddadleuai nad allai'r cloc fod yn eiddo neb ond eglwyswyr tra ar dir yr Eglwys."Manorafon"—Cartref y rhoddwr, Mr. Pugh.]