Cofiant Watcyn Wyn/Mynyddog

← Y paratoad goreu ar gyfer y weinidogaeth

Cofiant Watcyn Wyn gan Penar Griffiths

Ceisio Teyrnas Dduw →

DARLITH —MYNYDDOG.

Credwn mai'r dyn mwyaf poblogaidd yng Nghymru yn ei amser oedd Mynyddog. Credwn mai efe oedd y dyn mwyaf adnabyddus a feddem yn Bu ymhob tref, ymhob pentref, ymhob cilfach a chwmwd drwy ein gwlad fach yn ei ddydd byr.

Pregethwyr Cymru fel rheol sydd yn cael eu hadnabod oreu. Gwlad ryfedd am wrando pregethwyr yw hi. Gwlad ryfedd am adnabod pregethwyr, a siarad am bregethwyr, a chofio pregethau—beth bynnag am eu gwneud—yw hi.

Beth yw'r rheswm am hyn nid ydym yn sicr. Ai am fod y Cymro'n grefyddol ei ysbryd, ai ynte am fod pregethu'n rhad i'w logell?

Beth bynnag,—y mae yna redeg yn ein gwlad ar ol pregethwyr, ac y mae yna lawer o bregethwyr yn rhedeg ar ol y wlad hefyd, fel rhwng y ddau y mae'r pregethwr yn bur adnabyddus.

Y mae un peth pwysig ar ffordd y pregethwr i fod yn Genedlaethol adnabyddus, hynny yw, ein henwadaeth. Y mae rhai o'n dynion mwyaf poblogaidd ac adnabyddus mewn un enwad, heb fod yn cael eu hadnabod braidd mewn enwad arall. Ein coll, a'n colled ni yw hyn. Hefyd, offeiriadaeth y pregethwr, nid yw mor gatholig ei ysbryd, ac mor llydan ei gred, a'r bardd.

Y mae ein datganwyr yn boblogaidd iawn, rai o honynt. Gallem enwi'r diweddar Eos Morlais fel enghraifft o boblogrwydd digyffelyb canwr da —yn wir pan yn cymharu ei boblogrwydd ef, â phoblogrwydd Mynyddog,—efallai ei bod hi yn anodd dweyd pa un oedd uchaf. Ond fel rheol, rhai hoff iawn o ganu sydd yn myned i glywed canwr. Yr oedd yna rywbeth rhyfeddach na chanu, a mwy cyffredinol ei ddylanwad na cherddoriaeth yn llais a chaneuon Eos Morlais—yr oedd yna ysbryd arall yn siarad â ni,—y ni nad ydym gerddorion! Nid pob un sydd yn croesi'r ffin i glywed canwr, am y rheswm nad ydym i gyd yn gerddorion, neu nad yw pob un sydd yn ei alw ei hunan yn ganwr yn canu efallai.

Nid yw'r holl wlad yn rhuthro ar ol y bardd, a hynny, efallai, am fod gormod o gynganeddion o'i gylch,—neu ormod o lyfrau i'w gwerthu yn ei logellau, a dim barddoniaeth ynddynt, nid yn ei logellau wyf yn feddwl, ond yn ei lyfrau. Y mae golwg ddigon barddonol i dynnu crowd ar eu hol ar logellau llawer un!

Yr oedd gennyf fi gyfaill pan yn y coleg, "nad oedd yn edrych yn llai ar ddyn am ei fod yn fardd," medde fe. Yr wyf yn ofni yn wir fod dynion o gyffelyb ysbryd yn darfod o'r tir. Nid rhyfedd chwaith, pan y mae cynifer o rai â'u llogellau mor llawn o rigymau, a'u pennau mor wâg o awen wir, yn galw eu hunain, ac yn cael eu galw gan ffyliaid yn feirdd! Gwareder ein gwlad ni rhag y ddau ddosbarth yna o ffyliaid! Y mae y dreth yna yn cael ei thalu mor drwm yn ein gwlad heddyw, a threth y clera gynt, gyda hyn o wahaniaeth, boneddigion oedd yn porthi'r clerwyr gynt, a'r werin anwybodus sy'n porthi crach-feirdd clerog y dyddiau hyn, ac yn wir, y mae hi bron yn anhawddach lladd y cler hyn na'r cler gynt.

Nid yw'r holl genedl yn credu yn yr areithiwr; y mae'n rhy debyg i bregethwr i ateb un dosbarth, a dim yn ddigon tebyg i bregethwr i ateb dosbarth arall, fel y mae ei gynulleidfa yn cael ei gwasgu'n deneu rhwng dwy ragfarn.

Nid pregethu, na chanu, na barddoni, nac areithio, a wnai Mynyddog. Wel beth wnai ef? Wel, mi ddweda' i chwi mewn un gair, os gwnewch chwi oddef gair newydd—Mynyddogeiddio! Rhoi Mynyddogyddiaeth i'r bobl,—rhyw stwff newydd o waith tŷ, rhyw gymysgedd cartrefol o bregethu, canu, barddoni, ac areithio, ac yr oedd y wlad yn ei lyncu fel llyncu llymru a llaeth!

Yr oedd yna un peth arall yn cyfrif am boblogrwydd y dyn amlochrog hwn, yr oedd yn gallu ysgrifennu llythyr darllenadwy i bapur newydd, llythyr oedd yn cael troi iddo, ac nid troi heibio iddo. Y mae llawer yn cofio am ei lythyrau o'r lleuad. Y nhw mewn gwirionedd oedd goleuni y dydd. Yr oeddynt mor glir ac mor gynnes a phe buasent yn dod o'r haul, ac eto yn ddigon lloerig i bob dyn wybod mai o'r lleuad y deuent.

Arwain Eisteddfod, canu, barnu, ysgrifennu Rhyddiaith, a barddoni, amlochrog amlonglog rhyfedd yna yw yr hwn sydd ger ein bron. Nid sgwar ydoedd. Y mae ambell ddyn yn rhy sgwar, yn rhy stiff i chwi wneud dim âg ef. Dyn bach sgwar efallai yw un o'r rhai tebycaf o gael y lle iddo'i hun o bawb, ac yn wir bydd iddo gynnyg yn dyn am ei lanw hefyd, a hynny efallai heb fod yn solid sgwar, ond rhyw hollow sgwar, ond 'doedd dim yn sgwar ac yn stiff ac yn anhyblyg ym Mynyddog.

Nid un trionglog chwaith oedd ein hen gyfaill. Y mae'r cyfryw rai yn rhy gornelog o lawer,—yr ydych yn taro yn erbyn rhyw gornel yn barhaus, a rhaid taro'r corneli i ffwrdd cyn gwneud dim o honynt.

Pentagon neu hexagon o athrylith oedd Mynyddog, â'i onglau'n lled gyfartal, a'i linellau agos a bod yn ogyhyd. Felly y gwnaeth natur ef, felly y trowyd ef allan o athrofa'r mynyddoedd, lle y graddiodd yn Mynyddog heb rygniad llif, na thrwst cŷn, neu sŵn morthwyl Prif Athrofa Llundain, neu Gaergrawnt, neu Rydychen, yn ceisio gwneud dyn round, neu ddyn sgwar, neu greadur trionglog o hono. Ganwyd ef rywfodd yn gaboledig, fel nad oedd eisiau curo ei gornelau i ffwrdd.

Nid ydym yn cofio blwyddyn ei enedigaeth y munud yma, ond y mae gennym ei dystiolaeth ef ei hun ddarfod iddo gael ei eni. Dywed mewn pwt o hanes ei fywyd a gyhoeddodd yn Y Dydd, os wyf yn cofio'n iawn. 'Yn y lle cyntaf cefais fy ngeni,' ond pa ddydd ac awr nid ydym yn cofio.

Y mae Tafolog, yn ei ysgrif ragorol ar Mynyddog, yn y Geninen, yn dweyd iddo gwrdd âg ef yn un o gyfarfodydd Cymdeithas Lenyddol Machynlleth, yn y flwyddyn 1854, yn llencyn llathraidd dros chwe troedfedd o daldra.

Nid fy mesuriad i yw hwnna cofiwch, ond mesuriad Tafolog, er nad wyf yn gwybod yn iawn pa fodd y gallodd Tafolog, mwy na minnau, fesur llencyn llathraidd dros chwe troedfedd,—buasai yn fwy natu:iol i ni gredu fod Tafolog wedi ei bwyso na'i fesur,—ond ei fesur wnaeth ef, a chafodd fod y llanc dros ddwy lath o hyd y pryd hwnnw. Nid yw yn dweyd ei bwysau.

Y chwi sy'n gyfarwydd â ffigyrau,—wnewch chi weled yn dda gyfrif— faint o amser gymer hi i ddyn dyfu dros ddwy lath—yna cewch allan oedran Mynyddog yn lled agos.

Fe gymerai gryn lawer o amser i ambell un dyfu chwe troedfedd—hynny yw, i ddynion cyffredin, ond nid dyn cyffredin oedd Mynyddog fel y prawf ei hyd.

Gwallt tegfelyn yn cyrlio gylch ei wegil oedd ganddo. Nid ydym yn sicr sut wallt oedd ar ei dalcen—yr oedd wedi colli hwnnw pan welsom ef gyntaf, tebyg fod hwnnw yr un lliw, er nad ydym yn sicr o hynny.

Yr oedd ganddo ddau lygad, ond nid oedd y ddau yr un fath. Yr oedd un o honynt yn ddoniolach llygad na'r llall, ac yn wir yn fwy doniol na nemor lygad a agorodd yn ein gwlad ni,—y llygad mawr hwnnw oedd fel tad i'r llygad arall y llygad crwn hwnnw oedd yn gwylio dros y llygad arall yr ochr draw i'r trwyn,—y llygad cenedlaethol hwnnw oedd yn gweled yn ol ac ymlaen, ac o bob tu. Y llygad oedd yn gallu wincio heb gaead ei amrant, ac awgrymu fod ergyd yn dod cyn ei danio. Dyna lygad! Gresyn iddo gau mor gynnar, onide?

Yr oedd ganddo wyneb rhyfedd. Nid oedd ei wyneb i gyd yr un fath. Y mae ambell wyneb i gyd yr un fath rywfodd—amrywiaeth bywyd heb fod yn argraffedig arno; a phan fyddoch yn edrych arno, gallech feddwl mai edrych i le gwâg yr ydych. Ond yr oedd wyneb poblogaidd gan Mynyddog —wyneb gwerth ei roi ar ben dwy lath, i gael golwg arno.

Y mae ef ei hun wedi darlunio ei wyneb mewn llinell gywir iawn, nid o ran cynghanedd yn unig, ond o ran cynnwys—

A gwyneb brych a gwên braidd,

A rhyw wyneb brych ar wên braidd oedd ganddo bob amser. Yr oedd yn gallu gwenu dros ei wyneb i gyd, a rhagor. Yr oedd yn gallu gwenu i fyny mor bell ag yr oedd wedi colli ei wallt; ac os buasai het ar ei ben, yr oedd honno ar ei wegil yn gorffwys ar ei gurls, er mwyn dangos ei wyneb siniol i gyd—ar ei wên!

Y mae ambell un yn gwenu, dim ond y genau hir-wasgedig sydd yn cymryd rhan yn y difyrrwch, a hwnnw mor ddiflas a phe yn cael ei orfodi i wneud hynny, ond yr oedd ef yn gallu gwenu yn genedlaethol, nes gwneud i bawb wenu wrth ei weld yr oedd ei wên yn 'getching!'

Yr oedd ei ymddangosiad yn boblogaidd. Corff tal, lluniaidd, yn crymu braidd tua'r ysgwyddau, yn ysgogi yn hamddenol, eto heb fod yn araf, ac heb ddim yn fursenaidd nac yn goeg o'i gylch. Y mae cerddediad ambell un yn dweyd gymaint o hop sydd ynddo, a thrwy hynny mor ysgafn yw; a cherddediad ambell un arall yn dangos mor lleied o hop sydd ynddo,—a thrwy hynny mor bwysig yw; ond yr oedd Mynyddog yn gallu symud heb hopio na hepian,—yr oedd yn gallu symud o flaen deng mil heb deimlo fod un llygad yn ei weled.

Ond dyna ddigon am y dyn oddiallan.

Yr oedd ganddo lais rhyfedd. Perthyn i'r dyn oddimewn y mae'r llais, Rhyw lais rhyfedd iawn oedd ganddo, rhyw lais llapre, ond yn cyrraedd i bob man, ac i'w glywed dros yr holl le. Rhyw gymysgedd o lais gwddf a genau, neu gymysgedd o'r pedwar llais am wn i.

Llais a allasai siarad â deng mil heb graco, am y gallech fyned ar eich llw wrth ei glywed ei fod wedi craco'n barod, ac eto i gyd, yr oedd miwsig digrif ymhob crac, a pha lais graciodd gymaint o jokes ag ef? 'Dym ni ddim yn gwybod pa le i'w roi yn scale y lleisiau, 'does gennym ni yr un enw arno ond llais Mynyddog,—gresyn iddo dewi mor gynnar!

Yr oedd ganddo ddawn rhyfedd,—mor rhyfedd a'i lais. Yr oedd y dawn mwyaf derbyniol a gwerthadwy yn ei oes ganddo, dawn a mynd arno, a galw am dano, a dawn yr oedd gwaeddi am ragor o hono o hyd.

Pan bregethodd William Rees (Hiraethog), ei bregeth gyntaf, yn Llansannan, ers llawer dydd, yr oedd yr holl wlad wedi dod ynghyd i wrando arno, ac ni siomwyd neb, oblegid pregeth ysgubol mae'n debyg oedd ei bregeth gyntaf.

Cyhoeddodd Ismael Jones, y gweinidog, gyfeillach ar ol, ac er ei syndod ni chododd un o'r gwrandawyr i fyned allan. Wel,' meddai Ismael wrtho, ac ynddo'i hun, 'dyma ddiwygiad yn torri allan yn Llansannan.' Ac er mwyn torri i siarad â'r rhai oedd wedi aros ar ol, gofynnodd i un hen chwaer beth oedd wedi ei themtio hi i aros ar ol yn y gyfeillach eglwysig. 'Beth sydd wedi fy nhemtio i aros ar ol,' meddai'r hen chwaer, os ydw i am glywed be chwaneg sy gan Wil i ddeyd, be 'dyw hynny i ti na neb arall.' Eisiau clywed be chwaneg oedd gan Wil i ddeyd oedd ar yr hen chwaer—ac ar bob un arall y noson honno. Felly yr oedd hi gyda Mynyddog, yr oedd yn un o'r rhai hynny yr oedd eisiau clywed be chwaneg oedd ganddo i ddeyd ar y bobl, ar ol clywed rhywbeth ganddo, yr oedd eisiau chwaneg o hyd. 'Doedd e' ddim yn debyg i'r pregethwr hwnnw oedd yn rhoi satisfaction y tro cyntaf ymhob man. Wel, fel y dywedais, yr wyf wedi anghofio y pryd y'i ganwyd, bu agos i mi anghofio y lle y'i ganwyd hefyd.

Cafodd ei eni i ddechreu' chwedl yntau, yn y Fron, Llanbrynmair. Lle tawel, er ei fod yn lle gwyllt. Lle llawn o fynyddoedd a bryniau, ac mor llawn a hynny o gymoedd a chilfachau, pob mynydd â chwm yn ei gesail, a phob bryn â chilfach yn ei gysgod. Digon o fynyddoedd a bryniau ynghanol awyr iach, ac yn darllaw ac yn arllwys dwfr glân i'r dyffrynnoedd oedd yn edrych i fyny atynt,—dyma le braf i lencyn dyfu dros chwe troedfedd. Mae'r bryniau yno'n amlach na'r tai, digon o le i nesu hwnt. Gwyn ei fyd y sawl sy'n cael ei eni mewn lle felly—ac yn cael llonydd i dyfu'n ddwy lath cyn ei symud oddi yno.

Yno y treuliodd fore ei oes, cafodd ei addysg yno, ei addysg fydol, ei addysg farddonol, a'i addysg grefyddol, a stamp Llanbrynmair ar bob un o honynt.

Gallwn ddweyd mai seren oedd ef ar y dechreu yn awyr Llanbrynmair, cyn iddo fyned yn gomed yn awyr ei wlad.

Tua'r flwyddyn 1868 y bu'r tro cyntaf erioed yn y Deheudir,—mewn cyngerdd ym Mrynaman,—os cyngerdd hefyd, oblegid nid oedd na chanu nag adrodd, ond rhyw gymysgu'r ddau—Mynyddogeiddio.

Myfi gafodd y fraint o anfon llythyr ato i'w wahodd y tro cyntaf erioed i'r De, i'r gyngerdd honno ym Mrynaman, yng ngaeaf 1868. Yr oedd yn gofyn ei gyfarwyddo pa fodd i ddod i lawr, oblegid mae'r South mor ddieithr i mi a New South Wales,' meddai.

Daeth i lawr drwy Aberystwyth, a galwodd ym Mhencader i weled Sarah Jacob, nid Sarah, mamgu y Jacob hwnnw gynt, ond Sarah, merch Jacob arall—ond eitha Jacob cofier.

Galwodd yno tua'r un adeg ag y galwodd Y Gohebydd. Nid ydym yn cofio yn iawn a welodd llygad chwith Mynyddog drwy'r drafodaeth Jacobaidd honno, yr ydym braidd yn credu ei fod yn ameu mai ymprydio er mwyn cael ei gweled gan ddynion oedd yno, a'i bod yn derbyn ei gwobr yn ddistaw hefyd.

Dyna'r tro cyntaf yn y De, a gwnaeth hewl o honi y tro hwnnw, a gwnaeth hewl o honi yn y De ar ol hynny, bu ymhob man, ac fel y dywedai efe ei hun, yn y Ceinewydd, 'pymtheng milltir o bob man.'

Credwn ei fod yn fwy poblogaidd yn y De nag yn y Gogledd. Fel y dywedasom, cafodd ei eni a'i fagu yn Llanbrynmair, lle yn y canol yn hollol rhwng De a Gogledd, ac yr oedd fel y dyn ar y fence, yn barod i neidio i lawr i un ochr neu'r llall, a chredwn mai i'r De yr oedd yn neidio fynychaf, am mai y De oedd yn ei werthfawrogi fwyaf. Ai nid yw'r De yn fwy byw i bopeth byw a ffraeth nag yw'r Gogledd? Ai nid yw natur y Deheuwr yn fwy gogleisiol ac effro i gyffyrddiadau difyr nag eiddo'r Gogleddwr? Ai nid yw'r Deheuwr yn fwy sensitive i wit and humour na'i frawd o'r Gogledd? Nid wyf yn sicr beth yw'r rheswm, ond yr wyf braidd yn sicr mai felly y mae hi. un ai'r Deheuwr sydd yn ysgafn, ai'r Gogleddwr sy'n bwysig,—gadawaf hynny i'r Cymdeithasau dadleuol yma i'w benderfynu,—y maent hwy yn gallu penderfynu popeth. Gellid dod a llawer o bethau i brofi hyn, megis gwaith y trigolion, tewder y boblogaeth, golygfeydd y wlad, &c., &c.

Wedi iddo ddechreu mynd o gylch, yr oedd yn boblogaidd dirfawr yn y De a'r Gogledd.

Fel arweinydd Eisteddfod efallai, yr oedd fwyaf yn ei elfen, a mwyaf poblogaidd. Credwn mai efe a wnaeth arweinydd Eisteddfod yn anhepgor. Yn y dyddiau gynt, gyda'r hen Eisteddfodau, y llywydd oedd yn gwneud hyn, y cadeirydd oedd yn gwneud trefn ar y cwrdd, ac yn arwain a siarad cymaint ag a fyddai eisiau. Yr oedd yr hen Gadeirwyr yn Gymry glân,—yn medru siarad â'r bobl yn iaith yr Eisteddfod, ond y mae cadeirwyr y dyddiau hyn fynychaf fel barnwyr ein llysoedd gwladol, rhaid cael cyfieithwyr rhyngddynt a'r bobl.

Y mae cadeirwyr, y dyddiau hyn, yn rhy ddysgedig i ddweyd Cymraeg; deuant yno gydag araith glasurol yn y boced, ac wedi gollwng honno at y cynulliad y maent yn dweyd wrth yr arweinydd, You go on now, a dim bŵ na be'n rhagor, nes returno thanks ar y diwedd!

Dyna sydd wedi gwneud arweinydd yn anhepgor, ac i lanw'r bwlch, nid ydym wedi gweled na chlywed neb yn debyg i Mynyddog.

Gyda ei fod ar ei draed yr oedd pawb yn ddistaw. Nid ydym yn cofio ei glywed yn gorfod gwaeddi 'gosteg' erioed, er mwyn cael trefn, na 'gosteg os byddwch gystal' er mwyn cael cynghanedd. Nid ydym yn sicr beth allasai wneud y dyddiau hyn pan yw'r cynulliad cenedlaethol wedi dyblu! Yr oedd yn llawn adnoddau. Y mae ambell arweinydd fel rhyw hen bop-gun, wedi loado bwledi papur yn barod, ac yn gollwng yr hen fwledi-gwneud yma at y gynulleidfa drwy gydol y dydd, hen jokes, hen straeon, a hen gynganeddion llwydion; a phob un o'r cyfryw yn cyrraedd ei farc, sef cyrraedd y rhai mwyaf penfeddal.

Ond yr oedd Mynyddog yn gallu ergydio ar y pryd, ac yn dibynnu am bylor a bwled ar y defnyddiau o'i flaen. Yr oedd yn cyrraedd pawb, ac yn ysgwyd pawb. Yr oedd yn gwneud i flaenoriaid y Methodistiaid chwerthin nes yn siglo,—am ei ben; a methu stopio o nos Sadwrn nes bo hi'n amser y cwrdd bore dydd Sul!

Yr ydym yn cofio yn dda mor barod oedd i gwrdd â'r amgylchiad o hyd. Mewn Eisteddfod yn Nhregaron, yr oedd railing coed cryf wedi ei godi rhwng yr ail a'r trydydd dosbarth. Gwaith garw fel gwaith gwlad, —ond gwaith cadarn er hynny. Gyda bod gwaith y dydd yn dechreu, dyma ryw lanc o'r trydydd dosbarth yn credu mai'r ail oedd ei le, ond ddim yn leicio talu am yr ail hefyd, gwell oedd ganddo na myned i mewn drwy y drws i'r gorlan honno, ddringo ffordd arall, a dyna fe'n cynnyg canolfur y gwahaniaeth, —ac yn wir yn lled ddeheuig, fel y medr bechgyn y third class wneud,—yr oedd yn bur gyflym, ond yr oedd llygad Mynyddog a'i dafod mor gyflym ag yntau, a phan oedd y bachgen ar ben y railing mae Mynyddog yn pwyntio ato ac yn gwaeddi, Holo, frawd, yr ym ni yn gwybod o'r goreu mae mwnci i chwi heb i chwi ddringad coed.' Aeth y dringhadwr yn ol i'w glass.

Yr oedd yna Eisteddfod yng Nghaernarfon un flwyddyn, a Mynyddog yn arweinydd, ac nid oedd hi yn digwydd bod yn dda rhwng canwyr Caernarfon a Bangor, y ddau le, y flwyddyn honno,—rhedeg ei gilydd i lawr oedd eu prif waith; ac yr oedd Mynyddog yn gwybod am y teimlad, ac yn gwybod lle oedd yn sefyll. Ymhlith pethau eraill, wrth arwain, daeth i'w ran i introducio rhyw Bencerdd,—nid ydym yn cofio pa un, y mae cynifer o honynt. Ac er mwyn ceisio gwneud i'r Saeson anwybodus ddeall, yr oedd Mynyddog yn gwneud hynny gydag illustrations, ac yn pwyntio allan un ac un ar ol y llall. Dyma Bencerdd Gwynedd, meddai, a dyma Bencerdd Gwalia, a dyma Bencerdd America, a phan ar ganol yr eglurhad—dyna asyn yn agor ei enau y tu allan i'r babell—fel y medr hwnnw wneud—a Mynyddog yn aros ar hanner ei waith iddo orffen, ac wedi iddo dewi, ebe Mynyddog gyda'i fys a'i lygad i gyfeiriad y llais, Dyna Bencerdd Bangor.' Dyna un i Mynyddog, a mwy nag un i wŷr Caernarfon.

Yr oedd ei ac Eos Morlais yn gyfeillion calon, a llawer joke graciodd ef ar gost yr Eos. Pan yn ei introducio y tro cyntaf yn y Gogledd, cerddai gydag ef i'r stage, a dywedai, Dyma fo i chwi! Tyfu ar hyd mae dynion yn arfer wneud yn y North, ond tyfu ar draws fynna nhw yn y South, a dyma fodel iawn i chwi o wŷr y South.' Bryd arall dywedai pan fyddent yn ymddangos gyda'i gilydd, 'dyma'r long and short of it i chwi. '

Gallem dreulio y nos tan y bore i roi atgofion o'r fath am dano, ond rhaid brysio ymlaen.

Fel Datganwr, am wn i, y deuai yn fwyaf poblogaidd gyda'r lliaws, yn nesaf at Arweinydd Eisteddfod,—fel Arweinydd Eisteddfod y gwelid ef ar hyd ac ar draws, chwedl yntau.

Y mae'r Western Mail yn ddiweddar wedi rhoi trwydded i mi feirniadu cerddorion a datganwyr, felly anturiaf ddweyd gair am dano fel datganwr.

Canwr yn ei eistedd oedd e', ond yn wir yr oedd yn fwy o ganwr yn ei eistedd na llawer un yn ei sefyll. Datganai gyda'r tannau—tannau'r piano, a chwareuai ei gyfeiliant ei hun, a chanai ei ganeuon ei hun, Yn wir, fe gynghorwn i rai o ddatganwyr Cymru i wneud yr un peth, oblegid ambell waith iawn y maent yn dweyd geiriau dyn arall yn iawn.

Yr wyf braidd yn sicr y gallech gynnyg swllt o wobr i ddatganwyr Cymru am ganu geiriau Hen Wlad fy Nhadau' yn gywir, a mynd gartref â'ch swllt yn eich poced wedi'r gystadleuaeth.

Yr wyf wedi clywed—wedi gweled beth bynnag—rai o'n canwyr yn trin y beirdd yn ddiweddar. Yn wir, os ydynt yn deall cyn lleied am y beirdd ag am y geiriau, nid rhyfedd eu bod yn eu camdrin. Cyn gallu deall bardd yn dda, fe ddylai dyn fod yn deall geiriau yn weddol—nid swn i gyd yw geiriau, cofiwn—mae synnwyr ynddynt.

Dyna lais rhyfedd i ganu oedd y llais llapre hwnnw! Nid ydym yn sicr o'i scale, pa mor uchel, na pha moi isel y gallai fyned, ond yr oedd yn gallu myned ymhell anarferol. Clywid pob brawddeg, pob gair, a phob sill a ganai Mynyddog, gan bob clust o fewn cynhulliad anferthol, a hynny mae'n debyg, nid yn gymaint am ei fod yn canu'r nodau, a'i fod yn dweyd y geiriau.

Yr oedd ei ganeuon, fel y dywedai dyn am yr A B C, i gyd yr un peth, a dim un yr un enw. Rhyw hen alawon yr oedd yn ganu fynychaf, a geiriau newydd spon o'i eiddo ei hun. Nid ydym yn sicr ei fod yn talu sylw mawr i'r nodau, ond yr oedd pob gair yn cael perffaith chware teg ganddo. Rhyw adrodd wrth notes oedd ef, a hynny y peth mwyaf naturiol a fu erioed, yn ddigon a gwneud i bob dyn oedd yn gwrando fwrw'r bai arno'i hun am na byddai yn gantwr.

Fel Beirniad, gwnaeth gryn dipyn o waith fel beirniad barddoniaeth ac adrodd—nid fel beirniad canu.

Yr oedd Mynyddog yn rhy gall o dipyn i farnu canu. Yr oedd yn ddigon drwg ganddo ef ddigio'r beirdd bob yn un, chwaethach digio'r canwyr bob yn gant neu gant a hanner. Hefyd, yr oedd yn gwybod fod y beirdd yn hawddach eu trin o'r hanner na'r cerddorion, ac yn gallach o'r hanner i wybod eu bod wedi colli.

Yr oedd yn un o'r beirniad goreu—fe enillais i bob tro y bum i'n cystadlu dano, a hynny yn eithaf teg hefyd!

Doedd e' ddim yn crach-feirniadu—yn rhyw grafu ar y wyneb.

Rhyw bilo ar y wyneb mae ambell feirniad, ac nid edrych i mewn i galon y gan. Ond yr oedd Mynyddog yn ei deall hi drwyddi ar darawiad, yn gweled y peth os byddai yno rywbeth i'w weled. Ei synnwyr cyffredin a'i ddawn naturiol oedd yn barnu, yr oedd yn gadael ei grach-ysgolheigdod gartref.

Fel bardd yr ysgrifennodd fwyaf, ac fel bardd y parha fwyaf gyda ni, efallai, a hynny am fod ei gynhyrchion barddonol gyda ni mewn llyfr—a goreu côf, côf llyfr. Diolch i Hughes, Gwrecsam, am gyhoeddi llyfrau barddonol—dyna ddechreuad y Deffroad Cenedlaethol, a Chymdeithas y Cymrodorion.

Y mae llawer o son, a siarad, ac ysgrifennu am, a barnu Beirdd Cymru. Gallem feddwl wrth wrando ambell un yn siarad, a gweled ysgrifau un arall, na fu shwd feirdd erioed a beirdd Cymru! Y mae pob un o honynt y bardd goreu yn y wlad! Nid ydym yn credu fod beirdd unrhyw wlad ar y cyfan wedi cael cymaint o'u camfarnu â beirdd Cymru, ac yr ydym yn ofni fod crach-feirniadaeth ar gynnydd yn ein dyddiau ni.

Wrth gwrs, dosbarth anwybodus a disynnwyr sydd yn cam-farnu mor ddiseremoni—ac y mae dau ddosbarth o'r crach-feirniaid hyn i'w cael—sef y Cymro nad yw yn gwybod dim ond Cymraeg, a'r Cymro nad yw yn gwybod fawr ond Saesneg, neu Saesneg a thipyn o glassics. Y mae'r Cymro uniaith heb fod yn gwybod am neb ond beirdd ei wlad,—a'r un arall yn gwybod mwy am feirdd gwledydd eraill nag am feirdd ei wlad ei hun,—ac y mae un yn ei dra-dyrchafu fel rheol, a'r llall fel rheol yn ei dra-darostwng. Y mae un heb fod yn gwybod digon am farddoniaeth yn gyffredinol, a'r llall heb fod yn gwybod digon am farddoniaeth Cymru,—fel rhwng y ddau, mai chware teg go gul gaiff y Bardd Cymreig.

Bardd rhyfedd iawn oedd Mynyddog. Yn wir, efallai y dywed ambell un nad oedd yn fardd o gwbl. Os mai cynnyg at yr aruchel a'r dychmygol, a rhoi i ni greadigaethau crebwyll, a lluniau darfelydd—nid llawer o fardd oedd Mynyddog.

Ond os yw dweyd gwirioneddau plaen mewn ffordd naturiol, os yw taro ergydion agos mewn modd effeithiol, os yw gwneud i ryddiaith ein bywyd bob dydd ganu yn ein clyw nes cyrraedd ein calon, yn farddoniaeth—yr oedd Mynyddog yn fardd.

Yr oedd Mynyddog yn rhy ymarferol, neu ynte yn rhy gall, i fod yn fardd yng ngwir ystyr y gair—yn yr ystyr aruchel felly.

Yr oedd yna ddyn unwaith—dyn call hefyd—wedi ceisio gwneud pennill, ac wedi ei roi i gyfaill o fardd i'w feirniadu. 'Wel,' meddai hwnnw, 'does dim llawer o farddoniaeth yn hwn.' 'Wel,' meddai'r awdur mewn atebiad, 'mae e'n wir, os nad yw yn farddoniaeth.'

Gellir dweyd yr un peth am benillion Mynyddog, mae nhw'n wir os nad ydynt yn farddoniaeth.' Efallai fod hynny yn gryn dipyn o gymeradwyaeth iddynt hefyd, oblegid y mae ambell ddyn ymarferol i'w gael, yn meddwl cymaint am wirionedd ag am farddoniaeth.

Y mae Mynyddog a Cheiriog yn cael eu dal y naill ar gyfer y llall, ac yn cael eu rhoi gyda'i gilydd yn aml. Yr oedd yn y ddau rywbeth ddigon tebyg, yr oedd y ddau yn deall beth oedd yn mynd. Credwn fod Ceiriog yn fwy o fardd, ag edrych arno o safon gyffredin beirniadaeth barddoriaeth, ond yr oedd Mynyddog yn fwy o ddyn. Y mae Ceiriog ambell dro wedi codi yn uwch, ond lawer tro wedi disgyn yn îs. Baban oedd Ceiriog lawer tro, ond wag oedd Mynyddog o hyd.

Cychwynnodd Mynyddog, fel Beirdd Cymru y rhan fwyaf—fel cystadleuwr. Cawn ei ganeuon cyntaf i gyd, braidd â nôd y program arnynt—canu i rywbeth wêl y program yn dda gynnyg gwobr am dano, a rhaid i mi ddweyd mai testynau programaidd dros ben ydynt. Rhaid darllen program fel darllen Hebraeg—o chwith!

Credwn mai colled beirdd Cymru yw edrych ar y program, ac nid edrych o'u cylch; ond chware teg iddynt, os mai dyna'u colled, dyna'u hennill hefyd.

O dan y drefn bresennol, fe all bardd Cymraeg gweddol lwyddiannus wneud ei ffortiwn yn gynt o'r hanner wrth gystadlu nag wrth werthu ei ganeuon i gyhoeddwr. Yn wir, nid oes gennym ni yn ein gwlad neb yn prynu ac yn talu tipyn amdano, ond Mr. Hughes, Gwrecsam. Y mae ein holl gylchgronnau yn cael eu cadw i fynd yn ol yr hen drefn,—rhad râs.

Dyna'r rheswm fod beirdd Cymru heb un genhadaeth neilltuol ganddynt, am mai dilyn y program y maent. Dylai holl bwyllgorau ein gwlad gyduno i gadw cenhadaeth y bardd yn y golwg o hyd. Os oes llais gan farddoniaeth, dylai'r llais hwnnw gael ei glywed yn dweyd yr hyn sydd eisiau ei ddweyd. Dylai cenhadaeth y bardd fod mor amlwg ac mor groyw a chenhadaeth y pregethwr, a dylai ein Heisteddfodau gadw hyn mewn golwg.

Yr oedd Mynyddog yn ddigon call i wybod fod ganddo genhadaeth at ei wlad—os oedd i fod yn llwyddiannus fel bardd. Trodd ei lygad oddiar y program, i edrych o gylch ar ragoriaethau a diffygion ei wlad a'i genedl, a throdd ei awen gartrefol i godi'r naill i fyny, ac i daro'r llall i lawr. Edrycher drwy ei ganeuon, dyma'r ddwy elfen fawr sydd yn cerdded drwyddynt—canmol yr hyn sydd dda, a difyr gnoi ffolineb. Dyma'r hyn a'i gwna yn boblogaidd fel datganwr—y bardd a'r cerddor wedi ymbriodi, ac ymgyflwyno i gario allan yr un genhadaeth. Y mae ei ganeuon i gyd braidd, wedi eu hysgrifennu i hen gerddoriaeth, neu er mwyn cerddoriaeth newydd.

Gallem ddyfynnu yn helaeth, pe byddai gofod, ond rhaid boddloni ar ychydig yma, ac ychydig acw, i ddangos mor agored oedd ei lygad, ac mor fyw oedd ei galon.

Yr oedd ganddo ganeuon i'r teulu, caneuon a wnai i ddyn deimlo'n falch o'i deulu, ac o'i gartref—megis Gweno fwyn Gweno.' I. 30.

Y mae ganddo ganeuon a wna i ddyn deimlo'n falch o'i wlad, rywfodd, heb fyned yn Gymro penboeth, megis 'Cymru i mi.' IV. 25.

Ceir ambell ddarlun byw iawn o ambell olygfa, ac ambell arferiad ganddo, megis, 'Pistyll y Llan.' II. 116.

Ond cuddiad ei gryfder oedd ergydio ar ffolinebau efallai—torri hen bethau fel hyn i lawr dan ganu, oedd ei waith, megis:—

'Llunio y gwadn,' &c. III. 82
'Gwr Hafod y Gâd' I. 83
'Dim ond modrwy' III. 126
'Gyda'r wawr' III. 96

Yr oedd colyn i bob cân, ac ergyd i dref yn dilyn pob pennill.

Y mae tarawiadau tyner, a chyffyrddiadau crefyddol, lawer yn ei ganeuon digon i ddangos teimlad calon guddiedig. Byddai yn dda gennym roddi ei gân "Llanbrynmair" i ddangos hyn (I. 123).

Bu farw'n rhy gynnar, wrth weithio'n rhy galed. Oes fer oedd ei oes, ond yr oedd o flaen y cyhoedd ddydd a nos. Peth peryglus yw dechreu gwasanaethu y cyhoedd,—os bydd y gwasanaeth wrth eu bodd, rhaid bod wrthi hyd farw.

Iechyd i galon gwlad oedd gweled ei wyneb doniol, a chlywed ei eiriau difyr, ac iechyd i galon cenedl oedd cael un i'w difyrru a'i dysgu mor ddidramgwydd, a diwenwyn, a diragfarn.

Coffa da a hir am enw Mynyddog, am ddysgu Cymru i fod yn synhwyrol—peidio â chredu gormod, na rhy fach.