Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon/Bethania, Llanddeusant

← Sion, Beaumaris

Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon gan William Williams (Cromwell)

Ebenezer, Llanfechell →

BETHANIA,

LLANDDEUSANT,

YMDDENGYS mai Mr. William Pritchard, o Glwch-dernog, a gychwynodd yr achos crefyddol yn yr ardal hon. Dywed y Parch. R. E. Williams (diweddar weinidog Llanddeusant), yn yr "hanes" a gyhoeddodd o'r eglwys uchod, mai y lle a neillduwyd ganddo yma oedd y Clwch-hir, tŷ bychan ar dir Clwch-dernog. Efallai y byddai yn ddyddorol gan y darllenydd gael gwybod am y modd yr arweiniwyd y gwr da uchod i'r ardal hon.

Llwyddodd yr erlidwyr yn eu hamcan i'w symud o Blâs Penmynydd, ac aeth ef a'i deulu mewn canlyniad i fyw am beth amser i Fodlewfawr, yn mhlwyf Llanddaniel. Aflonyddwyd arno drachefn yn y lle hwnw, a phenderfynodd ymadael unwaith yn rhagor. Ymddangosai llwybr Rhagluniaeth yn lled dywyll o'i flaen ar y pryd, a thra yr oedd yn petruso mewn perthynas i'r dyfodol, hysbyswyd iddo fod gan William Bulkeley, Ysw., o'r Bryndu, le yn rhydd. Aeth at y boneddwr i ddweyd ei gwyn. Gofynodd yntau beth oedd yr achos ei fod yn cael ei droi o'i dyddyn, a oedd efe yn methu a thalu am dano. "Nac oeddwn," meddai W. Pritchard, "ond yr achos o hyny yw fy mod yn ymneillduwr oddi wrth Eglwys Loegr." "Os nad oes rhywbeth heblaw hyny yn dy erbyn," ebe Mr. Bulkeley, "ti a gai ddigon o dir genyf fi." Ac felly y bu, rhoddodd lense iddo ar Glwch-dernog, a daeth yno i fyw yn y flwyddyn 1750. Nis gellir gwybod pwy oedd y pregethwyr cyntaf a ymwelsant a'r Clwch-hir. Yr oedd enw Mr. William Pritchard erbyn hyn wedi myned yn dra adnabyddus drwy Ogledd Cymru o leiaf, a gellir meddwl nad oedd yr un pregethwr yn dyfod i Fôn y pryd hwnw, heb dalu ymweliad âg ef. Ymddengys mai ambell i bregeth yn achlysurol a geid yn y Clwch-hir, ac arferai Mr. W. Pritchard fyned i Rhosymeirch drwy bob tywydd i addoli. Yr oedd yn coleddu meddwl parchus am ei fam-eglwys yn Mhwllheli, ac elai yno o Glwch-dernog yn fisol i gymundeb, tra y gallai. Nid rhyw lawer o lwyddiant fu ar grefydd yn Llanddeusant, yn ei oes ef. Ar ol ei farwolaeth, ymwelai amryw o weinidogion yr Annibynwyr â'r lle, a phregethent y pryd hwnw yn y Tynewydd, yn y Llan, lle y saif y siop newydd yn bresenol.

Tua'r flwyddyn 1793, daeth un Zaccheus Davies yma o'r Deheudir i bregethu a chadw ysgol. Dywedir am dano ei fod yn bregethwr cymeradwy, ac ar amserau yn bur daranllyd. Y gwr da hwn a lwyddodd i adeiladu y capel cyntaf yn Llanddeusant, yr hwn a orphenwyd yn y flwyddyn 1795. Bu Mr. Davies yn hynod o ymdrechgar i gasglu at y capel, oblegid dychwelodd adref ar ol bod ar daith i'r perwyl yn y Deheudir, a digon yn ei logell i dalu yr holl ddyled. Ar ol ei ymadawiad, bu yr achos am ryw yspaid yn lled isel. Deuai amryw yma i bregethu y cyfnod hwn. Yn mhlith eraill a ddeuent yn achlysurol, gellir enwi y Parch. Abraham Tibbot, Rhosymeirch; y Parch. John Jones, Ceirchiog; a'r Parch. Owen Thomas, Carrog. Bu yr olaf yn noddwr caredig i'r achos dros amryw flynyddau. Yn Hydref 1816, symudodd y Parch, David Beynon, o Lanerchymedd i Landdeusant, ac agorodd ysgol ddyddiol yn Bethania. Yr oedd yma ysgol ragorol ar y pryd yn cael ei chynal gan y Parch, Mr. Richards, Offeiriad y plwyf, yn y Llan; ond rhoddwyd cymhelliad i Mr. Beynon i godi ysgol yn y "capel bach," o herwydd fod y lle yn nês, ac yn fwy cyfleus i luaws o deuluoedd yn y gymydogaeth hono. Pregethai Mr. B. lawer yn y tai ar hyd y gymydogaeth, ac yr oedd llawer o gyrchu ar ei ol. Tra y bu yn aros yma, cynyddodd y gwrandawiad, ac ychwanegwyd llawer at yr eglwys. Ymwelai a'r ardal hon yn achlysurol am beth amser yn flaenorol i'w sefydliad yma. Dywed et ei hun, mai graddol iawn fu y cynydd yma hyd y flwyddyn 1814, pryd yr aeth y capel yn rhy fychan i gynwys y gwrandawyr yn gysurus. Coffeir ganddo am ddau amgylchiad nodedig a ddygwyddasant yn y cyfnod hwn, pa rai a deilyngant gael eu cofnodi yn hanes yr achos yn y lle. Dywed Mr. Beynon, " Yr oedd hen ŵr o'r enw Robert Rowland yn byw mewn tyddyn bychan gerllaw Bethania, sef, Pontysgynydd, Nid oeddwn gwedi ei weled yn y capel ar y Sabbath, a phan glywais am dano, synais beth at hyny, gan fod rhai o bob teulu o'r bron yn y gymydogaeth yn arfer dyfod yno. Un prydnawn Sadwrn, fel ag yr oeddwn trwy wahoddiad teulu caredig Clwchdernog, yn myned tuag yno i letya (yn Llanerchymedd yr oeddwn yn aros y pryd hwnw), ac yn myned heibio i dŷ yr hen ŵr, gwelwn ef yn eistedd ar gamfa, o flaen drws ei dŷ. Cyferchais ef, ac yntau finau. Dywedais wrtho nad oeddwn wedi cael yr hyfrydwch o'i weled ef yn y capel bach, fod bron bawb o'i gymydogion yn dyfod yno bob Sabbath, ac y carwn yn fawr ei weled ef a'i briod yn dyfod ambell dro. Atebodd, "Ni fum i yn gwrando ar 'sentar erioed, ond unwaith yn y Clwch, pan oedd rhyw bengrwn yno yn pregethu mewn cynhebrwn, a phe buaswn yn gwybod am dano cyn myn'd, ni elsai troed i mi yno byth-i'r Llan y bydda'i yn myn'd bob Sul." Dywedais wrtho, y gallai fyned i'r Llan yn ddigon prydlawn, wedi i'n cwrdd ni ddarfod, ac anogais ef yn daer i ddyfod. "I ba beth," meddai, "'d oes acw ddim lle i eistedd, ac nis gallaf sefyll; byddaf yn gweled oddi yma lawer yn sefyll allan oddeutu y drysau a'r ffenestri." Wel, deuwch chwi acw, meddwn inau, a chwi a gewch le yn seat y pwlpud, mewn man cyfleus a chysurus iawn, "Aië yn wir," ebe yr hen wr, "ai meddwl fy ngwneyd yn wawd yr ydych-fy ngosod yn y pwlpud aië? Wel, yr wyf yn awr dros 92 oed, ac ni fum i yn nghapel y 'sentars erioed, a beth feddyliai y bobl am danaf pe y gwelent hwy yr hen Robert o Bontysgynydd yn dyfod i'r capel bach hwy gredant fy mod wedi myn'd o nghô yn siwr, ac nid heb achos ychwaith." Wrth ymadael, anogais ef i ddyfod boreu dranoeth i'r addoliad. Boreu Sabbath a ddaeth, a chychwynais gyda rhai o'r teulu tua 'r capel, ac er fy syndod, gwelwn yr hen ŵr yn eistedd yn yr un man ag y gwelais ef y dydd o'r blaen, ond wedi ymdrwsio yn fwy trefnus nag oedd y pryd hwnw. Dywedai y sawl oedd gyda mi, ei fod yn arfer gwneyd hyny bob Sabbath i fyned i'r Llan. Aethum i fynu ato, ac wedi ei gyfarch, gofynais am ei gwmni gyda ni i Bethania, ond methais a llwyddo. Ond pan yn canu y waith gyntaf yn nechreu yr addoliad, gwelwn y bobl agosaf at y drws yn edrych allan mewn syndod, a chyn diweddu y gân, edrychais tua 'r drws, a gwelwn yr hen frawd o Bontysgynydd yn dyfod i mewn gan bwyso ar ei ddwy-ffon; aethum yn frysiog i'w gyfarfod, ac arweiniais ef i seat y pwlpud yn ol fy addewid iddo y dydd o'r blaen. Ni welwyd eisiau R. R. o Bontysgynydd yn y capel un Sabbath wedi hyny tra y bu efe byw, ac yn alluog i ddyfod yno. Yn lled fuan, daeth yr hen bererin a'i briod oedranus i'r gyfeillach grefyddol, a derbyniwyd y ddau yn aelodau eglwysig."Yn mhen rhyw yspaid ar ol hyn, symudodd Robert Rowland a'i deulu o Bontysgynydd, ac aethant i fyw i Gaerdeon, gerllaw Clwch-dernog. Arferai Mr. Beynon bregethu yn achlysurol yn y tai oddi amgylch, a gwahoddwyd ef gan yr hen frawd i ddyfod i bregethu ryw noswaith yn ei drigfa newydd ef Rhydd Mr. B. yr hanes canlynol am yr odfa hono a'i heffeithiau. "Aethum yno," meddai, "yn ol fy addewid, a chawsom odfa dda dros ben, yr Arglwydd yn rhoddi o lewyrch ei wyneb, a'r gwlith nefol yn disgyn yn rhwydd gyda'r dweyd anmherffaith, ond gonest. Eto, nid oeddwn wedi cael lle i feddwl y noson hono, fod dim wedi cael ei effeithio yn argyhoeddiadol ar neb o'r newydd yno. Ond yn y gyfeillach grefyddol gyntaf ar ol hyny, daeth amryw o'r ieuenctyd yn mlaen o'r newydd, ac yn eu plith John Jones o'r Muriaumawr, gerllaw Glanalaw, yr hwn fu, wedi hyny, mor gyhoeddus, fel y Parch. John Jones, Marton. dystiolaeth yn y gyfeillach oedd, mai y noson hono yn Nghaerdeon y cafodd y fraint o ddyfod i benderfyniad o ddewis crefydd Crist yn rhan dragywyddol iddo. Yr oedd Mr. Jones, yr adeg hono, yn cadw yr ysgol blwyfol yn Eglwys Llantrisant, a thrwy ddylanwad Mr. Beynon, cafodd fyned i ysgol barchus yn Nghaergybi dros ychydig amser, ac wedi hyny derbyniwyd ef i atrofa Llanfyllin. Wedi ymadael o'r athrofa, ymsefydlodd Mr. Jones yn Marton, sir Amwythig, lle y bu hyd derfyn ei oes ddefnyddiol yn gweinidogaethu, ac yn cadw ysgol i barotoi dynion ieuainc i waith pwysig y weinidogaeth.

Ar ol ymadawiad Mr. Beynon, deuai y Parch, Owen Jones, Llanerchymedd y pryd hwnw, yma dros dymor byr, hyd nes y cymerwyd gofal yr eglwys gan y Parch. Owen Thomas, Carrog. Parhaodd Mr. Thomas mewn cysylltiad a'r lle hyd ddiwedd ei oes, yn cael ei gynorthwyo gan ei fab, y Parch Thomas Owen. Yn y flwyddyn 1823, adgyweiriwyd ac helaethwyd ychydig ar yr hen gapel. Yn fuan ar ol marwolaeth Ꭹ Parch. Owen Thomas, daeth y Parch. David Davies, o sir Aberteifi i'r wlad hon, ac ymsefydlodd yn Llanddeusant. Yn mhen ychydig ar ol ei ddyfodiad i'r wlad, y dechreuodd yr adfywiad grymus a ymwelodd a'r rhan fwyaf o eglwysi Cymru tua 22 mlynedd yn ol. Cafodd yr eglwys yn Llanddeusant brawf o'r "addfed ffrwyth cyntaf." Aeth y fechan mewn cymhariaeth yn fil, a'r wael yn genedl gref; ac y mae yr Arglwydd wedi bod yn dirion wrthi o hyny hyd yn awr. Symudodd Mr. Davies oddiyma i Berea, yn y Sir hon; y mae yn awr yn Ceryg-cadarn, sir Frycheiniog. Yn y flwyddyn 1842, daeth y Parch, William Roberts yma o Rosymedre. Yn ei amser ef yr adeiladwyd yr addoldy presenol, sef, yn y flwyddyn 1844. Yr oedd y draul arianol yn £200. Yn nechreu y flwyddyn 1848, sefydlwyd y Parch. R. E. Williams, yn y lle hwn. Bu yn bur lwyddianus yma. Yn ystod ei weinidogaeth ef, y talwyd y gweddill o'r ddyled oedd yn aros ar yr addoldy. Llafuriodd yn egniol yn y rhan hon o'r winllan am yn agos i 12 mlynedd. Mewn perthynas i'r moddion a ddefnyddiwyd i ddileu y ddyled, dywed Mr. Williams fel y canlyn. "Daeth Mr. Thomas, Beaumaris yma am Sabbath. Dywedodd am lafur ysgol Sabbathol yno. Parodd hyny i rai yma feddwl y gallent hwythau wneyd ychydig. Yr oedd rhai yn bygwth, eraill yn ofni, ac eraill yn penderfynu treio; a threio a wnaed, heb un gobaith o wneyd mwy na £5 o bellaf yn y flwyddyn. Erbyn heddyw (1857) y mae yr oll o'r £107, mewn pedair blynedd a chwarter, wedi eu talu, gan ysgol Sabbathol 'dan 120 o average. Os cyfrifir y paentio, a'r adgyweiriad, nid oes lai na £150, beth bynag, wedi eu talu yn y 9 mlynedd ddiweddaf; heb son am y draul i wneyd mynwent hardd a chyfleus at wasanaeth y Gynulleidfa." Yn mhen tua blwyddyn a haner ar ol ymadawiad Mr. Williams, penderfynodd y cyfeillion yn Bethania a Siloh, i roddi galwad i'r Parch. T. T. Williams, eu gweinidog presenol, ordeiniwyd ef ar y 24ain a'r 25ain o Ebrill, 1861. Ychydig amser yn ol, aed i'r draul o wneuthur rhai gwelliantau oddi fewn i'r addoldy. Yr oedd rhai pethau ynddo yn anghyfleus, ac nid atebai yn mhob peth i amgylchiadau y lle, a'r oes. Bu y draul yn £50. Nifer yr eglwys ydyw 92, yr ysgol Sabbathol 120, y gynulleidfa 200. Breintiwyd yr achos hwn a llawer o noddwyr o'i ddechreuad hyd yn bresenol. Megis, William Pritchard, Owen Jones, a William Jones, Clwch-dernog; William Pritchard, a John Pritchard, Hen siop; David Roberts, Meiriogan; David Williams, y Siop; Thomas Jones, Melin Llwyndu; William Thomas, Glanalaw; Thomas Williams, Glanalaw; Robert Roberts, Mynydd Adda; Robert Jones, Tanylan.