Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon/Capelnewydd, Llanerchymedd
| ← Capel Mawr | Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon gan William Williams (Cromwell) |
Carmel, Amlwch → |
CAPEL NEWYDD,
LLANERCHYMEDD.
TYBIR fod yr Annibynwyr yn pregethu yn y lle hwn er's yn agos gan mlynedd. Ymddengys mai mewn tŷ anedd (yr hwn oedd yn wag ar y pryd), mewn lle a elwir yn bresenol y "Walk," y dechreuwyd pregethu. Wedi hyny cymerwyd tŷ arall heb fod yn mhell o'r un gymydogaeth, yr hwn a fuasai unwaith yn dŷ tafarn, a elwid y "White Horse;" rhoddwyd meinciau ac areithfa ynddo, a buwyd yn addoli yn y lle hwn nes yr adeiladwyd capel Peniel, yn y flwyddyn 1811.
Yn agos i 80 mlynedd yn ol, symudodd un o'r enw John James i'r ardal hon; daeth yma o gymydogaeth Pwllheli. Adroddir aml chwedl ddyddorol am dano mewn cysylltiad a'r ddiweddar Mrs. Edwards, o Nanhoran. Yr oedd yn feddianol ar synwyr cryf, a dawn parod i draethu ei feddwl. Bu ei symudiad yma yn dra bendithiol i'r achos gwan; dangosodd trwy ei ffyddlondeb a'i haelioni fod yr achos yn agos at ei feddwl. Hefyd, yr oedd yma un Richard Price a'i briod, y rhai oeddynt yn hynod o gymwynasgar i'r achos yr adeg hono; yr oeddynt mewn amgylchiadau cysurus, ac yn cadw tafarn, a dywedir iddynt roddi ymborth a lletty yn rhad i'r holl bregethwyr a ddeuent yma, dros lawer o flyneddau. Teimlai y pregethwyr eu hunain gartref pan gyda theulu caredig Richard Price, ac yn hollol ddyogel rhag rhuthriadau y terfysgwyr pan o dan arwydd y "Liver." Amlhaodd cyfeillion yr achos yn raddol; ni ddiffoddwyd y llin yn mygu, ac ni thorwyd y gorsen ysig. Ymunodd un Edward Roberts a'r achos, a pharhaodd yn aelod dichlynaidd am dros 60 mlynedd. Yr oedd hwn yn grefyddwr bywiog a chywir, a chredir fod marw yn elw iddo. Ar ei ol ef, daeth Mr. Hughes, Tymawr (taid yr un presenol) i "ymwasgu a'r disgyblion;" a bu yntau yn bleidiwr gwresog i'r achos, gan gyfranu yn haelionus tuag at ei angenrheidiau. Yr oedd yn anmhosibl y pryd hwnw i gael tir yn y Llan i adeiladu addoldy ymneillduol, ond bu Mr. Hughes mor garedig a rhoddi darn o dir i'r perwyl, am 99 o flyneddau, yn y man mwyaf cyfleus ar ei estate, am bum swllt o ardreth blynyddol. Parhaodd yn noddwr caredig i'r achos hyd ei fedd. Y mae amryw o'i hiliogaeth yn dilyn ei esiampl deilwng hyd y dydd hwn. Adeiladwyd capel Peniel a thŷ mewn cysylltiad ag ef yn y flwyddyn 1811. Saif ychydig yn y wlad ar ochr y ffordd sydd yn arwain o Lanerchymedd i Langefni. Dyma lle y buwyd yn addoli hyd nes yr adeiladwyd capel yn y Llan, Pregethir yma eto yn achlysurol, a chynelir ysgol Sabbothol yn rheolaidd.
Y Parch Abraham Tibbot oedd y gweinidog sefydlog cyntaf a fu yma. Dywedir iddo fod am beth amser yn cadw ysgol ddyddiol yn yr hen adeilad yr arferid pregethu ynddi yn y Llan, sef y "White Horse." Yr oedd Eglwys Rhosymeirch o dan ei ofal gweinidogaethol yr un pryd. Tueddir ni i feddwl mai am dymmor lled fyr y bu Mr. Tibbot yma. Y gweinidog sefydlog nesafoedd y Parch David Beynon yn bresenol o Nantgarw, sir Forganwg. Yr oedd Mr. Beynon wedi bod ar daith trwy Fon, gyda'r diweddar Barch. G. Hughes, Groeswen, yn y flwyddyn 1811, a gwahoddwyd ef gan eglwys Peniel yn mhen dwy flynedd ar ol hyny i Gymanfa Mon, yr hon a gynelid yr hâf hwnw yn Llanerchymedd, Cydsyniodd yntau a'r cais. "Am ddau o'r gloch y prydnawn Sabbath cyntaf ar ol cyraedd Llanerchy medd," medd Mr. Beynon, "pregethais yn Peniel; ac am chwech yn yr hwyr o flaen y diweddar Barch. John Elias, yn yr awyr agored, gerllaw tŷ y diweddar Mr. D. Roberts, Currier, yn y Llan. Yr ydwyf yn cofio un peth yn neillduol a ddygwyddodd ar y pryd. Wedi imi esgyn i'r man yr oeddym i sefyll arno i lefaru, darllenais bennod, a phan yn rhoddi yr emyn hwnw allan i'w ganu,—
"Ddiffygiai ddim er cy'd fy nhaith,
Tra paro gras y Nef." &c.,
Gwelwn ar fy nghyfer un o'r merched mwyaf ei maintioli a welswn erioed, yn ymwthio trwy y dorf; ac a'i breichiau mawrion cilgwthiai y bobl ar dde ac ar aswy, hyd oni ddaeth o fewn ychydig i'r man y safwn arno. Brawychwyd fi yn ddirfawr, gan ei dull penderfynol yn ymwthio mor ddi-ildio drwy y dyrfa, oblegid ofnais ei bod wedi dyfod i godi terfysg yn yr addoliad, neu efallai i fy nymchwelyd oddiar fy safle. Ond dygwyddodd yn groes i fy ofnau, oblegid bu yr hen fam deimladwy, yn gymhorth mawr trwy ei hysbryd bywiog i'r bachgenyn egwan a dieithr, i anerch y gynulleidfa. Deallais wedi hyny, mai un Catherine Jones ydoedd, neu yn ol yr enw yr adnabyddid hi yn fwyaf cyffredin, "Cadi Rondol;" yr oedd yn un o deulu y gorfoledd oedd mor gyffredin yn y wlad yr adeg hono." Arhosodd Mr. B. yn y gymmydogaeth am oddeutu mis ar ol y Gymanfa, pryd y dychwelodd i Ferthyr, ac ni bu yno yn hir cyn derbyn galwad unfrydol oddiwrth eglwys Peniel i'w bugeilio yn yr Arglwydd. Nifer yr aelodau ar y pryd (1813) oedd 25. Cynaliwyd cyfarfod urddiad Mr. B. yn fuan ar ol y Sulgwyn 1814. Dewiswyd y Parch. Jonathan Powell, Rhosymeirch, i draddodi y siars i'r eglwys. Yn mhlith pethau eraill, cynghorodd Mr. Powell aelodau yr eglwys i ofalu am gynhaliaeth gysurus i'w gweinidog; a chan droi yn sydyn at y gweinidog ieuangc, dywedodd, "ïe frawd ieuanc, beth bynag fydd ar ol i chwi, chwi gewch ddigon o waith i'ch tafod, ond ni wn i beth am eich dannedd."
Yr oedd yr Ysgol Sabbathol yn Peniel yn bur lewyrchus yr adeg hon. Dangoswyd llawer o ffyddlondeb a sêl o'i phlaid gan amryw yn y gymmydogaeth; megis Mr. Hughes, Tymawr a'i deulu; W. Williams, Sarnfadog; W. Jones, Gwehydd, Coedana; E. Williams, Tyhen; Lewis Jones, Crydd; Owen Jones, a'i chwaer; teuluoedd ieuainc David a William Aubrey, Richard Owen, Cefn-roger a'i deulu William Jones, Bettws, &c., Yn y flwyddyn 1814, cynyddodd rhifedi y gwrandawyr i raddau mawr, a chyn hir aeth y capel yn llawer rhy fychan i'w cynwys. Yna codwyd oriel (gallery) ar yr ochr ddwyreiniol i'r capel, ac er y cynwysai hon rai ugeiniau yn ychwanegol, yr oedd y capel yn cael ei lenwi bob Sabbath. Yn mhen tua thair blynedd symudodd Mr. Beynon i Landdeusant. Ar ei ol ef, bu y Parch. Owen Jones yma am dymor byr. Wedi hyny, cydsyniodd y Parch. W. C. Williams, (Caledfryn) â dymuniad taer y cyfeillion i aros yn eu plith i'w gwasanaethu yn yr Arglwydd. Yma yr ordeiniwyd ef. Bu Mr. Williams yn ymdrechgar a llwyddianus iawn. Gwnaeth lawer o ddaioni yn ystod tymor ei weinidogaeth. Bu yn foddion i dderchafu chwaeth y trigolion, i ddiwyllio eu meddyliau, a phlanu ynddynt egwyddorion teilwng. Canfyddir ei ol ef yma hyd y dydd hwn. Wedi treulio rhai blyneddau mewn llafur egniol, symunodd Mr. Williams i Gaernarfon. Ei olynydd ef oedd y Parch. Evan Davies, (Eta Delta.) Yn ystod gweinidogaeth Mr. Davies, yr adeiladwyd capel y Llan, yr hwn a alwyd ar ei enw "Capel Evan." Adeiladwyd yr addoldy yn y flwyddyn 1838, y draul yn £400. Bu Mr. Davies yn hynod o ymdrechgar i gasglu ato, ond yr oedd yn aros hyd yn ddiweddar £100 o ddyled rhwng y Llan a Peniel; talwyd y cyfan trwy ffyddlondeb ac ymdrch yr Ysgol Sabbathol yn y Ar ol ymadawiad Mr. Davies, daeth y Parch. John Roberts, y gweinidog presenol yma, yr hwn sydd wedi bod yn llafurio yn llwyddianus yn y rhan hon o'r winllan am 18 mlynedd. Yn ddiweddar, o herwydd fod yr eglwys a'r gynulleidfa yn parhau i gynyddu, bu yn angenrheidiol ail-adeiladu capel y Llan, a'i helaethu ryw gymaint. Yr oedd y draul uwch law '£500. Y mae yn addoldy hardd, helaeth, a chyfleus, ac yn feddiant i'r enwad, yn nghyd a'r tir a berthyn iddo, tra bo Mon uwch law y weilgi. Trwy roddion cartrefol, a chyfraniadau y cyfeillion crefyddol yn y sir, nid ydyw y ddyled yn bresenol ond tua £300. Y mae golwg lewyrchus a chynyddol ar yr achos yn y lle hwn; rhifedi yr eglwys ydyw 200, y gynulleidfa 300, yr Ysgol Sabbathol yn y Llan 110, yn Peniel yr un adeg 60. Y pregethwyr a godwyd yma ar wahanol amserau ydynt, y Parch. R. Parry (Gwalchmai), Llandudno; y Parch. R. Roberts, yn bresenol yn y Deheudir; Mr. W. Hughes, Dwyrain. Mon; a Mr. W. Williams, yr hwn a fu farw ar ei ddychweliad o'r athrofa,
