Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon/Ebenezer, Rhosymeirch
| ← Rhagdraeth | Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon gan William Williams (Cromwell) |
Capel Mawr → |
HANES
DECHREUAD A CHYNYDD
YR EGLWYSI ANNIBYNOL
YN MON.
EBENEZER,
RHOSYMEIRCH.
EBENEZER! Y mae swyn yn yr enw. Gellir meddwl fod yr hen bererinion a fuont yn offerynol i godi yr addoldy hwn yn ngwyneb rhwystrau anghyffredin, yn dewis iddo fod yn goffadwriaethol o waredigaethau aml, a gofal neillduol yr Arglwydd am danynt, yn yr amserau helbulus hyny. I'r lle hwn y dygasant Arch yr Arglwydd, ac a adeiladasant Dŷ i'w enw, gan ddatgan yn weithredol "hyd yma y cynnorthwyodd yr Arglwydd nyni."
Ychydig a wyddom am ddechreuad yr achos Santaidd yn y lle hwn. Dywed y Parch David James, gweinidog presenol y lle, mai yr eglwys a gyfarfyddai yn nhy un John Owen, Caeaumon, oedd yn gofalu yn benaf dros adeiladu yr addoldy cyntaf. Cymerodd hyny le yn y flwyddyn 1748. Ar ol gorphen yr addoldy, symudodd yr eglwys fechan o Caeaumon, i'r lle hwn. Y rhai mwyaf cyhoeddus gyda'r achos y pryd hyny, oeddynt John Hughes, Rhydyspardyn; John Roberts, Dafarn-newydd; William Pritchard, Bodlewfawr (gynt o Plas Penmynydd); a John Owen, Caeaumon. Prynodd y Parch Jenkyn Morgan (gweinidog cyntaf yr eglwys hon) dyddyn bychan o'r enw Tynyreithnen, lle yr adeiladwyd yr addoldy. Gwnaeth yr erlidwyr eu goreu yn yr adeg hono, i geisio rhwystro y gwaith i fyned rhagddo, trwy dynu i lawr yn ystod y nos yr hyn a adeiledid gan y bobl y dydd, ond mewn canlyniad i ffyddlondeb a diwydrwydd yr ychydig gyfeillion yn y lle, llwyddasant o'r diwedd i orphen yr adeilad. Yma y cafodd y Methodistiaid Calfinaidd a'r Bedyddwyr, nodded ac ymgeledd dros lawer o flynyddau, cyn iddynt adeiladu capeli iddynt eu hunain, Yr oedd Addoldy Rhosymeirch yn agored i bregethwyr y gwahanol enwadau, pa rai yn fynych a ymwelant a Môn yr adeg hono; a derbynid y cyfryw gan yr eglwys a'r gynulleidfa gyda'r sirioldeb mwyaf. Yr oeddynt yn barod i groesawu pawb oedd 66 yn caru ein Harglwydd Iesu Grist mewn purdeb." Dywedir i'r Parchn John Wesley a George Whitfield, ymweled a Rhosymeirch rai gweithiau ar eu ffordd i'r Iwerddon, a lletyant yr adegau hyny yn Rhydyspardyn. Nis gallwn ddyweyd faint oedd traul adeiladu yr Addoldy cyntaf na'r un presenol, ond gallwn gyhoeddi yr hyn sydd yn llawer mwy pwysig yn ein tyb ni, sef, nad oes dim dyled yn bresenol.
Y gweinidog sefydlog cyntaf fu yma oedd y Parch Jenkyn Morgan, Daeth i'r wlad hon trwy ddylanwad Mr. William Pritchard. Yr oedd Mr. Morgan ar un adeg yn cadw un o ysgolion rhad y Parch Griffith Jones, Llanddowror, mewn man gerllaw y Bala. Ar ymweliad y Parch Lewis Rees a Phwlleli un tro, bu i Mr. W. Pritchard (y pryd hwnw o Glasfrynmawr) a'i gyfeillion, gwyno wrtho ei bod yn isel ac yn ddigalon arnynt hwy, neb o'r newydd yn dyfod atynt, a'r gwrandawyr yn lleihau. Cynghorodd yntau hwy i anfon am Jenkyn Morgan, i gadw ysgol yn yr ardal, ac i gynghori ar hyd y cymmydogaethau. Ac felly y bu. Daeth Mr. Morgan i'r Glasfrynmawr, a bu yn ddiwyd iawn dros dymor fel ysgol feistr, a phregethai yn achlysurol. Ar ol ymadawiad Mr. W. Pritchard i'r wlad hon, deuai Mr. Morgan yn fynych i ymweled ag ef, ac mewn undeb a'r eglwys fechan yn Caeaumon, anturiodd ar y gwaith o adeiladu capel Rhosymeirch, lle y bu yn llafurio yn llwyddianus am ynghylch 20 mlynedd. Symudodd oddiyma i'r Deheudir, lle y gorphenodd ei yrfa. Ar ei ol ef, bu bugeiliaeth yr eglwys am ryw yspaid o dan ofal y personau canlynol Y Parch Zaccheus Davies, yr hwn a gyfrifid yn ysgolhaig gwych ac yn bregethwr da. Y Parch William Jones, yr hwn a symudodd oddi yma i Fachynlleth, a dywedir i angeu roddi terfyn ar ei oes ddefnyddiol, yn mhen tua dwy flynedd ar ol ei ymadawiad. Yn y flwyddyn 1784. daeth y Parch. Benjamin Jones, o Bencader, Sir Gaerfyrddin, i'r ardal hon. Bu yma yn gweinidogaethu am saith mlynedd. Cynyddodd yr eglwys yn fawr o dan ei weinidogaeth. Llafuriodd hefyd yn llwyddianus mewn ardaloedd eraill yn yr ynys. Efe a ddechreuodd yr achos yn Beaumaris, y Talwrn, a Phentraeth. Bu hefyd yn offeryn defnyddiol iawn yn nghychwyniad yr achos yn Ceirchiog, Caergybi, a'r Groeslon. Yr oedd yr Anibynwyr yn y cyfnod hwn yn llawer mwy lluosog na'r un enwad arall yn Mon. Yn y flwyddyn 1791, symudodd Mr. Jones i Bwllheli, lle y treuliodd weddill ei oes. Dywedai tua diwedd ei oes, ei fod yn amheus a ydoedd wedi gwneyd yn ei le i ymadael o Fon, lle yr oedd mor gymeradwy a llwyddianus. Y gweinidog nesaf oedd y Parch Abraham Tibbot, yr oedd yn nai i'r hybarch Richard Tibbot o Lanbrynmair. Yr oedd Mr. Tibbot yn bregethwr galluog a phoblogaidd. Ar ol gweinidogaethu yn y lle hwn am dymor lled fyr, rhoddodd angau derfyn disymwth ar ei fywyd. Pan yn myned at ei gyhoeddiad un boreu Sabbath i Landdeusant, syrthiodd oddiar ei farch mewn llewyg, a bu farw rhwng Bodffordd a Llanerchymedd. Yn y flwyddyn 1798, cymerwyd gofal yr eglwys gan y Parch Jonathan Powell, o Rhaiadr-wy. Bu yma yn llafurio am 23 o flynyddau. Yn mis Hydref 1821, gorfodwyd ef gan afiechyd i roddi ei weinidogaeth i fynu. Bu farw, Gorphenaf, 1823. Yr oedd Mr. Powell yn bregethwr effeithiol iawn, ac yn llawn o arabedd (wit) yn ei ymddiddanion. Un tro pan yn cychwyn i daith, ac yn myned heibio i dŷ a elwir y Cytiau, digwyddodd fod y wraig, Margaret Evans, wrth y drws ar y pryd; a dywedodd wrtho, "Wel, yr ydych yn myned heddyw eto Mr. Powell," "Ydwyf," ebe yntau, "yn myned ar ol gofid, A welsoch chwi ef yn myned heibio, Marged fach ?" "Naddo yn siwr Mr. Powell," ebe hithau, "fydd o byth yn myned heibio heb alw i mewn." Un boreu Sabbath, pan oedd Mr. Powell yn myned at ei gyhoeddiad i Rhos y meirch, digwyddodd fod y Parch. Christmas Evans yn bedyddio yn afon y Pandy, gerllaw Llangefni. Ymddengys fod Mr. Evans mewn hwyl anghyffredin ar y pryd. Cyfeiriodd Mr. Powell at yr amgylchiad yn ei bregeth y boreu hwnw, ebe efe, "Pan yn teithio tuag yma heddyw, clywais un yn gwaeddi, Yn mlaen yr elo yr ail-fedydd;' dywedaf finau, Yn mlaen yr elo yr ail-eni." Ar un adeg, mewn Cymdeithasfa a gynhelid gan y Methodistiaid Calfinaidd yn Llangefni, diolchai yr hybarch Robert Roberts, Clynnog, am "fod gwyneb Môn ac Arfon arnynt hwy yr hen Fethodistiaid." Yr oedd Mr. Powell yn pregethu y Sabbath canlynol yn Rhosymeirch, a dywedai, "Clywais ddiolch yn ddiweddar am wyneb gwlad, ond edrychwn ar Eglwys Dduw yn yr Aipht, ac yn Babilon; ai gwynebau yr Aiphtiaid a'r Babiloniaid oedd arni? nage: eu cefnau, ond yr oedd gwyneb Duw arni. Y mae yn beth anrhaethol mwy gwerthfawr i ni, garedigion, gael gwyneb Duw arnom na gwyneb gwlad." Ar ol Mr. Powell, daeth y Parch. David James yma. Dechreuodd ar ei weinidogaeth yn Rhosymeirch, Capelmawr, a Sardis, Hydref 13eg, 1822; ac wedi cael help gan Dduw, y mae yn aros hyd y dydd hwn. Y mae Mr. James wedi gwasanaethu yr eglwysi uchod yn ffyddlon a gofalus, am y tymor hilfaith o 40 mlynedd.
Bu gwahanol dymorau ar yr eglwys hon; gwelwyd yr achos yn lled isel rai prydiau, yn enwedig, ar ymadawiad rhai o'r aelodau i sefydlu achosion newyddion mewn ardaloedd eraill. Gangenau o eglwys Ebenezer ydynt y Capelmawr, Sardis, Rhosfawr, Penmynydd, a manau eraill. Y mae yr eglwys hon wedi bod yn hynod o heddychol o'i sefydliad cyntaf hyd yn bresenol. Efallai y dylem grybwyll am ddwy ddadl a gyfododd yn yr eglwys yn amser y Parch. Benjamin Jones. Testyn y ddadl gyntaf ydoedd "Personau y Drindod." Ysgrifenodd Mr. Jones lyfr bychan ar y pwnc, yr hwn a fu yn foddion i ddwyn y ddadl i derfyniad buan. Yn mhen enyd, drachefn, cyfododd dadl arall ar fater mwy athronyddol, sef, "Fod dyn yn gyfansoddedig o dair rhan, corff, enaid, ac ysbryd." Terfynwyd y ddadl hon hefyd yn heddychol trwy ddoethineb a mwyneidd-dra eu gweinidog. Deallwn fod y dadleuon hyn yn cael eu dwyn yn mlaen mewn ysbryd efengylaidd, ac nad oedd dim ynddynt yn tueddu i archolli teimladau neb o'r frawdoliaeth, nac i aflonyddu heddwch yr eglwys. Codwyd amryw o bregethwyr yn yr eglwys hon; un oedd Mr. Hugh Thomas, gynt o Dreforllwyn, a thaid i'r presenol Mr. O. Thomas, Caergybi. Derbyniodd Mr. Thomas addysg ragorol yn moreu ei oes, ac anfonwyd ef gan ei rieni i Gaer, gyda'r bwriad o'i ddwyn i fynu yn feddyg. Ar ol dychwelyd i gymydogaeth Rhosymeirch, cyflawnai y swydd o oruchwyliwr dros ei feistr tir, a gweithredai fel meddyg yn achlysurol. Dywedir ei fod yn Gristion didwyll, ac yn nodedig o ffraeth fel pregethwr. Teithiodd lawer i bregethu yr efengyl, a derbynid ef yn groesawgar pa le bynag yr elai. Coffeir am dano yn cadw ŵylnos mewn tŷ yn nghymydogaeth Gwalchmai, lle yr oedd pedwar yn feirw ar y pryd. Yr oedd hyny yn adeg y "pigyn mawr" yn Mon. Bu Mr. Thomas yn pregethu am ysbaid 15eg mlynedd, a bu farw o'r ddarfodedigaeth yn y flwyddyn 1800, yn 42 mlwydd oed. Gadawodd weddw a 12eg o blant i alaru ar ei ol; o barch i'w goffawdwriaeth, claddwyd ef yn nghapel Rhosymeirch. Yma hefyd y codwyd y Parchn. Robert Hughes, yr hwn sydd yn gweinidogaethu yn Saron a'r Bontnewydd, Arfon; a Hugh Parry (Cefni Mon), yr hwn sydd yn bresenol yn weinidog gyda'r Bedyddwyr yn Nhalybont, sir Aberteifi. Rhifedi presenol yr aelodau yw 70, yr Ysgol Sabbathol 80, y gynulleidfa 130.
Yn y gladdfa henafol a berthyn i'r addoldy hwn, y gorwedd gweddillion marwol lluaws o ffyddloniaid Sïon. Y mae llawer o lwch aur y rhai fu yn cychwyn yr achos Ymneillduol yn Mon yn gorwedd yn y llanerch gysegredig hon. Yma y claddwyd yr anghydmarol William Pritchard, Clwchdernog, ar ol treulio oes lafurus yn ngwinllan ei Arglwydd. Yma y gorphwys y Parch. Abraham Tibbot, a'r Parch. Jonathan Powell, y rhai a fuont yn ffyddlon yn eu tymor dros Dduw a'i waith. Yma y claddwyd yr hen bererinion Thomas Jones, Llanddaniel (Methodist), a Thomas Jones, Penmynydd. Yma y gorwedd y Parch. William Roberts, Groeslon, yr hwn a fu farw yn nghanol ei ddefnyddioldeb, yn 38 mlwydd oed. Yma hefyd y gorphwys ein serchog frawd y Parch. Llewelyn Samuel, Bethesda, Arfon; a Mr. John Evans, mab y diweddar Barch. John Evans, Amlwch, yr hwn oedd yn ddyn ieuanc doniol a gobeithiol iawn. Buasem yn hoffi gallu cofnodi enwau yr hen ddiaconiaid, a'r aelodau crefyddol sydd wedi eu claddu yn y lle hwn, ond nid ydynt wrth law genym; credwn eu bod oll yn ysgrifenedig yn Llyfr Bywyd yr Oen: "Gwyn eu byd y meirw, y rhai sydd yn marw yn yr Arglwydd, o hyn allan, medd yr Ysbryd, fel y gorphwysont oddi wrth eu llafur, a'u gweithredoedd sydd yn eu canlyn hwynt."
