Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon/Sardis, Bodffordd
| ← Ebenezer, Llanfechell | Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon gan William Williams (Cromwell) |
Hermon, Llangadwaladr → |
EBENEZER.
PENTRAETH.
MEWN tŷ anedd o'r enw Ty'nylôn, Cefn-hir, y dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr yn y gymydogaeth hon. Yn mhen rhyw gymaint o amser, agorodd drysau eraill yn yr ardal, sef, Penylon, a Thycroes, lle y pregethid yn achlysurol, ond y prif le oedd Ty'nylon. Prif noddwyr yr achos y pryd hwnw, oeddynt John Roberts, Ty'nylôn; William Rowland, Bodwgan; James Pritchard, Tycroes; Robert Jones, Melin Pentraeth; a Thomas Hughes, Pen y lôn. Dywedir i'r blaenaf a enwyd, ddwyn holl dreuliau yr achos nes y daeth y personau eraill yn mlaen i'w gynorthwyo. Ychydig oedd y treuliau mae yn wir, ond yr oedd yr ychydig hyny yn llawer i ddyn tlawd i'w gyflawni. Yr oedd yr olaf a enwyd yn arddwr yn ngwasanaeth boneddwr yn y gymydogaeth; daeth ei feistr ato un dydd Sadwrn, ac a ddywedodd, Thomas, y mae arnaf eisiau i chwi fyned ar neges i mi yfory; "atebodd yntau, "Yr ydwyf yn ewyllysgar Syr, i wneyd pob peth a allaf i'ch boddloni, ond nis meiddiaf dori y Sabbath." Oherwydd ei onestrwydd a'i gywirdeb, daeth Thomas yn fwy parchus yn ngolwg ei feistr, ac ni cheisiwyd ganddo wneyd dim gwaith ar y Sabbath mwyach, Yr oedd yma hefyd rai chwiorydd gwir ymroddgar gyd a'r achos yn ei gychwyniad, sef, Catherine Parry, Clai; Ellen Jones, Tanygraig; Ellen Jones, Lôn-lwyd; ac Ellen Jones, Ty'nyllan. Cyn hir, symudwyd yr Arch o dŷ John Roberts, i dŷ gwag a gymerwyd i'r perwyl yn y Llan, Pentraeth. Nid oedd y lle hwn yn ol tystiolaeth y rhai sydd yn ei gofio, yn un o'r lleoedd mwyaf cysurus i addoli ynddo. Tŷ a thô gwellt iddo ydoedd, a llawr y pwlpud o bridd, ac ystyllen wedi ei gosod ar ei draws i ddal y Beibl, a'r gwlaw yn disgyn yn rhwydd drwy y tô, ar dywydd gwlyb. Yr oedd yr achos yn y tŷ hwn, yn benaf, o dan ofal y Parch. D. Evans, Bangor, a'r Parch. W. Jones, Beaumaris. Deuai eraill yma i bregethu yn achlysurol. Dywedir iddynt gael cyfarfodydd gwresog a llwyddianus iawn yn yr hen dŷ, a'r canlyniad fu i'r gynulleidfa gynyddu, nes eu gosod dan yr angenrheidrwydd i helaethu lle y babell. Prynwyd darn o dir i'r perwyl gan Mr. Owen Jones, Hensiop, am £40; ac adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1803. Adeilad pur gyffredin ydoedd hon drachefn; yr holl ddodrefn a gynwysai oedd pwlpud ac ychydig o feinciau. Yn ystod gweinidogaeth y Parch. John Evans, Beaumaris yma, gwnaed eisteddleoedd ac oriel yn yr addoldy, yr hyn oedd yn welliant mawr. Ail adeiladwyd, ac helaethwyd y capel yn y flwyddyn 1856,-y draul yn agos i £300; er fod y gost yn fawr ac ystyried amgylchiadau y lle, llwyddwyd trwy gyd weithrediad ffyddlon y gynulleidfa, ac ewyllys da y gymydogaeth, i ddileu y ddyled yn mhen tua thair blynedd. Cynaliwyd cyfarfod Jubilee yn 1859, pryd y gwelwyd fod digon o arian yn ngweddill i ail baentio y capel, yr hyn a wnaed yn ddioed. Mae yr addoldy hwn yn wir deilwng o'r enwad; mae yr eglwys a'r gynulleidfa wedi gweithio yn ganmoladwy iawn. Credwn mai diffyg cynlluniau priodol, a chydweithrediad ffyddlon, yn fwy na thlodi cynulleidfaoedd, ydyw yr achos fod dyled yn aros ar lawer addoldy: mae y ddyled yn aros, am nad oes un ymdrech effeithiol yn cael ei wneyd i'w symud ymaith, "Yn mhob llafur y mae elw;" bu yr ymdrech gyda'r ail-adeiladu, a thalu y ddyled, yn ddechreuad cyfnod newydd ar yr achos yma, bendithiwyd yr eglwys â graddau helaeth o'r adfywiad yn 1859-60, fel y teimlodd llaweroedd eu bod wedi cael eu talu yn dda am eu llafur a'u pryder gyda'r achos, mewn bendithion i'w heneidiau yn y capel newydd. Mae yn dda genym allu cofnodi fod y rhan fwyaf o blant y diwygiad diweddar, yn y lle hwn, yn parhau yn ffyddlon, trwy gymhorth gras, hyd yn bresenol. Rhifedi aelodau yr eglwys ydyw 86, yr ysgol Sabbathol yn 80, y gynulleidfa tua 100.
Y gweinidogion fu yma ar wahanol amserau yn gofalu am yr achos, oeddynt, y diweddar Barch. John Evans, Beaumaris; y Parch. John Griffith, Buckley; y Parch. Thomas Davies, Bodffordd; y Parch. Henry Rees, Penuel, Hope. Dechreuodd y gweinidog presenol, y Parch, David Williams, ar ei weinidogaeth yma, yn Mawrth, 1855. Hefyd, yma yr erys ein brawd Mr. Owen Jones, yr hwn sydd yn bregethwr llafurus, ffyddlon, a chymeradwy gartref ac oddi cartref. Dywed Mr. Williams, "Wrth gymharu yr hyn yw yr achos crefyddol yn ein plith, â'r hyn ydoedd 60 mlynedd yn ol, y mae genym achos i gymeryd cysur a bod yn ddiolchgar; gan barhau mewn gweddiau am lwyddiant ychwanegol arno."
