Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon/Sion, Beaumaris

← Carmel, Amlwch

Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon gan William Williams (Cromwell)

Bethania, Llanddeusant →

SION,

BEAUMARIS.

CORFFOLWYD yr eglwys Gynulleidfaol yn y dref hon, yn nechreu y flwyddyn 1785. Gwnaed ymdrechiadau egniol i ddwyn pregethu i'r dref, ar wahanol amserau, yn flaenorol i'r cyfnod hwn, er mai nid llawer o lwyddiant a ddilynodd. Yr oedd yn berygl bywyd, fel y gellir barnu, i Ymneillduwr gynyg cyhoeddi "gair y bywyd" yn y De hwn gan mlynedd yn ol. Dyoddefodd y pregethwyr a ddeuent yma, rhwng y blyneddau 1750 a 1760, y triniaethau mwyaf ffiaidd a chreulawn, fel y mae yn syndod cu bod wedi gallu dianc heb eu lladd.

Mor ddiweddar a'r flwyddyn 1775, anturiodd un Owen Thomas Rolant i ddyfod yma i bregethu. Dywed ef ei hun am yr amgylchiad fel y canlyn:—"Aethum yno mewn llawer o ddigalondid, gyda 12eg neu ragor o'm cyfeillion; yr oedd yno yn ein disgwyl dyrfa fawr iawn o bobl, a minau yn disgwyl y byddai fy ymenydd ar y pared cyn pen y chwarter awr; cymaint oedd fy ofn wrth ddechreu fel na allwn ymaflyd yn y Bibl gan fel yr oedd fy nwylaw yn crynu; wrth i mi weddio, yr oedd yno y fath swn gan y murmur a'r terfysg oedd yn mhlith y bobl, fel nad oedd yn bosibl i neb glywed ond ychydig; ond wrth ddiweddu y weddi, mi ddywedais y pader; pan glywodd y bobl hyn, rhedodd rhai o ddrysau y tai, ac ochrau y cloddiau, a chan dynu eu hetiau, nesasant at y dorf; ar hyn, gwaeddodd Mr. John Parry, bragwr, ar y bobl ar fod i bawb wrandaw yn ddystaw, ac na wnai neb er ei berygl ddim aflonyddwch, ac na thaflai neb gymaint a phlisgyn ŵy, o herwydd, ebe efe, yr wyf fi wedi rhoddi cenad i'r gŵr sefyll ar fy nhir, ac mi edrychaf am chwareu teg iddo." Ac felly y bu, ni chafodd y pregethwr ei affonyddu y tro hwn. Ond tueddir ni i feddwl mai nid dylanwad Mr. Parry oedd yr unig achos pa ham na aflonyddwyd ar y pregethwr, ond yr oedd ei waith ef yn adrodd y pader ar ddiwedd ei weddi fel olew tywalltedig ar feddyliau cynhyrfus a choelgrefyddol y terfysgwyr. Yr oedd yma yn y cyfnod hwnw, fel ag mewn manau eraill, ddynion a gymerent arnynt wybod mwy na'r cyffredin, yn dysgu y werin i daenu cyhuddiadau anwireddus am yr Ymneillduwyr, ac hefyd yn creu rhagfarn yn meddyliau y boneddwyr yn eu herbyn. Dywedent fod yr Ymneillduwyr yn erbyn y llywodraeth a'r bendefigaeth, ac awgryment fod y cynlluniau mwyaf bradwrus, a'r pechodau mwyaf ysgeler yn cael eu cyflawni yn eu cyfarfodydd neillduol. Nid ydyw yr arferiad cableddus a rhagfarnllyd hwn, ysywaeth, wedi llwyr adael ein gwlad hyd heddyw. Nodwn un engraifft a gyhoeddir yn "Methodistiaeth Cymru," yr hon a ddengys mor niweidiol oedd dylanwad y cyfryw chwedlau disail ar feddyliau boneddwyr ein gwlad:-"Pan oedd Cymdeithasfa gyntaf y Methodistiaid Calfinaidd ar gael ei chynal yn Beaumaris, yr ydym yn cael fod yr hen Lord Bulkeley, Baron-hill, ger llaw y dref, mewn pryder mawr o'r achos; ac ar ddyfodiad goruchwyliwr iddo o'r enw Mr. Richard Jones, Trewyn, i'w wydd ryw ddiwrnod cyn y cyfarfod disgwyliedig, ymddangosai y pendefig yn dra chyffrous, a chyfarchodd Mr. Jones ef fel arferol—"Pa fodd yr ydych fy Arglwydd?" "Yr ydwyf yn dra digalon," ebe yntau, "o herwydd fod y penau-gryniaid yn myned i gadw cyfarfod yn Beaumaris, a'u harfer ydyw cynal y cyfryw gyfarfodydd i gynllunio rhyw ddrygau, megys codi terfysgoedd yn y wlad, ac ymosod ar y llywodraeth, ac nid oes un math o sicrwydd na fydd Baron-hill ar dân cyn yfory." "Na, fy Arglwydd," ebe Mr. Jones, "ni wna y bobl hyn ddrwg yn y byd, y bobl oreu yn y byd ydynt, y mae y cyfarfod yn llawer mwy diberygl na phe buasai ball yn cael ei chynal yn y dref." "Nid felly ychwaith," ebe yr hen bendefig, "pobl yr Eglwys ydyw y bobl oreu." "Ie," ebe Mr Jones, "ond y mae y bobl yma yn bur debyg i'r Eglwys, ac yn bur barchus o'i herthyglau a'i gweddiau, er y byddant weithiau yn dywedyd yn llym yn erbyn rhyw fath o weinidogion anheilwng sydd ynddi, y rhai sydd yn taenu chwedlau disail a chas am danynt. Goeliwch fi, fy Arglwydd, ni ddaw drwg yn y byd oddi wrth y cyfarfod." Cafodd yr hen Lord Bulkeley, weled mai gwir a ddywedai ei oruchwyliwr wrtho, ac mai disail a fuasai ei ofnau, ac anheilwng o gred oedd y chwedlau a fynegasid iddo; ar ol hyn fe fu y pendefig clodwiw hwn yn serchog tuag at grefyddwyr tra y bu fyw." Gan mai yr achos Annibynol oedd y cyntaf a sefydlwyd yma, profodd yn ei gychwyniad, ac am flyneddau wedi hyny, holl lymder y ffuri rag-grybwylledig o erledigaeth.

Dechreuwyd pregethu gyda'r Annibynwyr yn y dref hon gan y Parch. Benjamin Jones, yr hwn oedd yn gweinidogaethu y pryd hwnw yn Rhosymeirch. Daeth Mr. Jones yma trwy wahoddiad y rhagddywededig Mr. John Parry, bragwr, yr hwn a fu yn noddwr caredig i'r achos dros lawer o flyneddau. Arferai Mr. Jones bregethu yr amserau cyntaf y daeth yma ar yr heol, yn ymyl y White Lion, gyferbyn a'r hen garchardy. Dywedir iddo ddewis y lle hwn mewn cydsyniad â dymuniad amryw o'r carcharorion, y rhai a ganiateid i fyned i'r ffenestri i wrandaw arno. Yn mhen ysbaid ar ol hyn, ymgyfarfyddai yr ychydig dysgyblion yn rheolaidd mewn tŷ anedd bychan o'r enw Tanyrardd, yr hwn a safai y pryd hwnw yn nghwr uchaf Wrexham St.; ond a dynwyd i lawr yn fuan ar ol symudiad yr achos oddi yno. Yn y lle hwn y corfforwyd yr eglwys gan y Parch. Benjamin Jones, Chwefror 27, 1785. Yr aelodau a dderbyniwyd yn y cymundeb cyntaf oeddynt John Parry, bragwr, Richard Williams, Owen Jones, William Parry, William Owen, labourer; Hugh Jones, David Davies, a William Jones, gwehydd. Yn yr ail gymundeb, derbyniwyd John Roberts a'i wraig, Elizabeth Parry, a David Owen, Aeth y tŷ yn fuan yn rhy fychan i gynwys y gynulleidfa, a symudwyd i ystafell mwy eang a chyfleus, yn agos i'r man y saif yr addoldy presenol; math o "lofft allan" ydoedd, a grisiau i 'fyned iddi o'r heol. Gosodwyd meinciau ac areithfa ynddi, a buwyd yn addoli yn y lle hwn am tua thair blynedd. Deuai y Parch. Benjamin Jones a'i gynorthwywr Mr. William Jones, yma yn rheolaidd ar y Sabbath i bregethu, a chynyddodd yr eglwys a'r gynulleidfa i raddau dymunol iawn. Cyfarfu yr achos a llawer o wrthwynebiadau yr adeg hon. Anfonai y terfysgwyr rai gweithiau, ddynion meddwon i blith y gynulleidfa i geisio aflonyddu yr addoliad. Brydiau eraill, deuai perthynasau digrefydd y rhai a fynychent y lle i'w cyfarfod ar eu dyfodiad o'r addoliad, i'r dyben o'u difrio yn gyhoeddus. Coffeir hyd heddyw am ambell i wraig wir grefyddol a ammherchid yn fawr gan ei gwr anhywaeth, am ddilyn crefydd yr adeg hon. Er hyn oll, yr oedd arwyddion amlwg fod yr Arglwydd mewn modd neillduol yn bendithio llafur ei weision, ac anogai y gweinidogion a ymwelent â'r lle y cyfeillion i adeiladu addoldy teilwng o'r achos, ac o'r enwad yn y dref. Gan nad oedd tir i'w gael am unrhyw bris i adeiladu addoldy Ymneillduol arno, tueddwyd Mr. John Parry i brynu rhes o dai bychain, heb yngan gair ar y pryd wrth eu perchenog mewn perthynas i'r hyn a fwriadai wneyd a hwynt. Cyn hir, chwalwyd un o'r tai, a dechreuwyd adeiladu y capel yn ei le, yr hwn a orphenwyd yn y flwyddyn 1788. Mor gynted ac y daeth bwriad y cyfeillion i adeiladu yr addoldy yn hysbys, gwnaeth gelynion crefydd eu goreu i geisio atal y gwaith i fyned yn mlaen. Yr oedd boneddwr yn byw ar y pryd mewn tŷ yn ymyl, gardd pa un oedd yn terfynu ar y tir a brynwyd gan Mr. Parry, bygythiai hwn yn ddychrynllyd, a dywedai yr adeiladai efe dŷ i'w gŵn ar dalcen y capel os adeiledid ef. Hefyd, camddarluniwyd yr amcan yn mhresenoldeb y diweddar Lord Bulkeley, yr hwn a anfonodd am Mr. Parry i ymddangos o'i flaen. Dywedodd ei Arglwyddiaeth, "Yr ydwyf wedi clywed John Parry eich bod yn adeiladu tŷ drwg iawn, gyda'r bwriad o gynal cyfarfodydd dirgelaidd o natur amheus ynddo, ac y mae yn debyg o fod yn nuisance i fy nhenantiaid yn y gymydogaeth." Atebodd Mr. Parry, "Mai tŷ i addoli Duw ydoedd, ac nad oedd yn mwriad neb i'w ddefnyddio i un amcan arall." Pa fodd bynag, llwyddodd Mr. Parry i dawelu meddwl yr hen bendefig, yr hwn a ddymunodd iddo cyn ymadael bob llwyddiant gyda'r gwaith.

Rhoddwyd gwahoddiad gan yr eglwys a'r gynulleidfa i un Evan Jones, gŵr o'r Deheudir i ddyfod i weinidogaethu iddynt. Gellir barnu i Mr. Jones fod yma am beth amser yn pregethu, ond cydsyniodd drachefn â chais y cyfeillion crefyddol yn Amlwch, ac ymsefydlodd yn eu plith. Ei olynydd ef oedd y Parch. John Jones, mab y diweddar Barch. Jonathan Jones, Rhydybont, sir Gaerfyrddin. Wedi hyny bu y Parch. William Jones yma dros ychydig amser, a symudodd i Drawsfynydd, swydd Feirion, lle y treuliodd dymor lled faith yn ngwasanaeth ei Arglwydd. Ar ei ol ef, daeth y Parch. Thomas Jones, yr hwn a gadwai ysgol ddyddiol mewn cysylltiad â'r weinidogaeth; bu yma am tua 7 mlynedd. Yn y flwyddyn 1809, cymerwyd gofal yr eglwys gan y Parch. John Evans, yr hwn a fu yn gweinidogaethu yma dros ysbaid 32 o flyneddau. Yn ystod gweinidogaeth Mr. Evans yr adeiladwyd yr addoldy presenol. Yr oedd traul yr adeiladaeth yn £450, a thalwyd y cyfan yn mhen ychydig flyneddau trwy gyfraniadau cartrefol a chasgliadau o leoedd eraill. Bu Mr. Evans yn hynod ymroddgar gyda'r gorchwyl o ddileu y ddyled, a llafuriodd yn egniol yn ngwyneb llawer o rwystrau dros y tymor hirfaith a nodwyd. Ar ol rhoddi y weinidogaeth sefydlog i fynu, parhaodd i bregethu yn achlysurol hyd derfyn ei oes, yr hyn a gymerodd le Gorphenaf 28, 1862, yn 83 mlwydd oed. Bu yn y weinidogaeth dros y tymor maith o 60 mlynedd, Yma yr ordeiniwyd y Parch. John Griffith, yn awr o Buckley, i fod yn gydlafurwr â Mr. Evans, yr hwn a olygai y pryd hwnw dros yr achos yn Mhentraeth a Phenmynydd mewn cysylltiad â Beaumaris. Yn Awst 1844, dechreuodd y Parch. William Thomas, y gweinidog presenol ar ei weinidogaeth yn y dref hon. Cynyddodd yr eglwys a'r gynulleidfa yn fuan o dan ei weinidogaeth, a chyfranwyd bywyd adnewyddol i'r achos yn ei wahanol ranau. Profwyd rhai tymorau ireiddiol ac adfywiol yn yr eglwys. Derbyniodd Mr. Thomas nifer luosog i'r eglwys yn ystod y 18 mlynedd diweddaf; y mae llawer o honynt yn aros hyd y dydd hwn, eraill wedi cael eu symud gan angau, rhai wedi gwrthgilio, ac amryw wedi ymadael i ardaloedd eraill i ddilyn eu galwedigaethau. Derbyniodd yr eglwys raddau helaeth o ddylanwad daionus yr adfywiad diweddaf a ymwelodd a'r wlad, ac er fod rhai wedi troi yn anffyddlon, y mae eraill yn "dal eu ffordd, ac yn chwanegu cryfder." Nifer aelodau yr eglwys yn bresenol yw 150, ac y mae bywiogrwydd, heddwch, a gweithgarwch yn ffynu yn eu plith. Y mae yr Ysgol Sabbathol yn bur flodeuog, ac yn parhau i gyfranu yn haelionus at wahanol achosion; y mae ei deiliaid yn rhifo tua 150. Rhifedi y gynulleidfa ar nos Sabbath yw 250. Ychydig flyneddau yn ol gwnaed adgyweiriad trwyadl ar yr addoldy, ac o herwydd fod y gynulleidfa yn parhau i gynyddu, gwnaed amryw o eisteddleoedd newyddion ynddo; bu y draul yn agos i £80. Hefyd, treuliwyd £33 yn ddiweddar ar amryw welliantau oeddynt yn angenrheidiol, sef, paentio, lliwio, cael nwy (gas) i'r addoldy, &c.

Heblaw y ffyddloniaid a enwyd yn barod, fel yr aelodau cyntaf a berthynent i'r eglwys hon, bu yma amryw eraill ag y mae eu coffadwriaeth yn fendigedig hyd y dydd hwn. Megis, Hugh George (yr hwn a gyflawnai swydd diacon am dymmor hir) a'i briod, John George a'i briod, Richard Evans a'i briod, Margaret Parry, yr hon a letyar y pregethwyr am flyneddau; Mary Pritchard, Llandegfan, yr hon a fu farw y 107 mlwydd oed, ar ol proffesu crefydd am yu agos i 60 mlynedd; Mary Williams, Rhos-isaf, Llaniestyn; William Jones, (yr hwn oedd yn ddiacon gofalus) a'i briod; John Lewis, yr hwn oedd hefyd y ddiacon ffyddlon a chywir; Catherine Tyrer, a Catherine Williams, Wrexham St., y rhai fuont ffyddlon hyd angau; Owen Jones a'i briod; Elizabeth Jones, Pendre'; Mary Jones, priod Peter Jones, yr hwn oedd hefyd yn aelod. Anne Edwards, Brynteg, Llandegfan. Mrs. Catherine Evans, (priod y diweddar Barch. J. Evans) a'i mham, y rhai fuont yn bleidwyr selog i'r achos yn ei fabandod; yn nghyda llaweroedd eraill diweddarach o ran proffes. Credwn eu bod yn derbyn eu gwobr. Collodd yr eglwys wasanaeth dau o'i diaconia.d trwy angau, yn ystod tymor gweinidogaeth Mr. Thomas. Un oedd y brawd ffyddlon a chywir Mr. Richard Williams, yr hwn a fu farw yn orfoleddus, yn 29 mlwydd oed. Y llall oedd Mr. John Tyrer, yr hwn a ddangosai fod yr achos yn agos at ei feddwl, trwy ei ddiwydrwydd crefyddol, a'i ddiysgogrwydd o'i blaid, yn ngwyneb pob amgylchiad a'i cyfarfyddai. Y pregethwyr a godwyd yma ydynt, Mr. W. Williams, yr hwn sydd hefyd yn enill iddo ei hun "radd dda" fel diacon yn yr eglwys; Mr. T. Williams, a Mr. Zechariah Mathers,