Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon/Tabernacle, Caergybi
| ← Teman, Groeslon | Crynodeb o Hanes Dechreuad a Chynydd yr Eglwysi Annibynol yn Mon gan William Williams (Cromwell) |
Cana, Llanddaniel → |
TABERNACLE
CAERGYBI.
YSGRIFENWYD sylwedd yr hyn a ganlyn o hanes yr achos Annibynol yn Nghaergybi, o'i ddechreuad hyd y flwyddyn 1822, gan un John Davies, yr hwn a symudodd i'r dref hon i fyw, Mawrth 21, 1817. Yr oedd cyn hyny, yn aelod o eglwys y Parch. Benjamin Jones, Pwllheli. Dywed Mr. Davies, "yn nechreu Mehefin 1817, daeth y Parch. Owen Thomas, Carrog, a'r Parch. David Beynon, dau o weinidogion y sir i ymweled a Chaergybi ar neges bersonol. Canfyddais hwy yn myned ar hyd yr heol, ac aethum atynt, a gwahoddais hwy i fy nhŷ. Yn y man cymhellais hwy i bregethu i'r bobl cyn ymadael o'r dref. Addawsant wneyd, a chafwyd benthyg addoldy y Bedyddwyr i'r perwyl. Taenwyd y gair drwy y dref, fod dau o weinidogion yr Annibynwyr i bregethu yno nos dranoeth, a chafwyd cynulleidfa liosog i wrandaw. Y dydd canlynol, cyn ymadael gwnaethom gynygiad i geisio ffurfio achos yn y dref. Anogwyd fi gan y brodyr i ymofyn am le cyfleus i bregethu ynddo. Cyn hir, cefais hanes lle felly, ystafell ydoedd yn mesur 29 o droedfeddi wrth 20, yr hon a fuasai yn chwareudy, ac yn ysgoldy, ond yn awr yn wag. Gelwid hi "y parlyrau," am mai dau barlwr wedi eu gwneud yn un oedd. Anfonais lythyr at y Parch. Owen Thomas, i'w hysbysu o'r peth. Yn y cyfamser cynelid cyfarfod misol yn yr ynys, ac aeth Mr. Thomas i'r cyfarfod a'r llythyr gydag ef. Gwnaeth ei gynwysiad yn hysbys i'r brodyr oeddynt yn bresenol, ac wedi ystyried yr achos, penderfynwyd ar fod y Parch. D. Beynon i ddyfod i edrych y lle. Gwelodd Mr, Beynon fod yr adeilad yn hynod o adfeiliedig. "Yr oedd darnau o waelod y drws (meddai) wedi syrthio yn bydredig ymaith, yr holl ffenestri yn ddrylliedig, a'r tô mor dyllog fel na buasai yn bosibl aros yn yr adeilad ar gawod o wlaw. Er y cyfan, wrth weled y fath shell gref, ac eang, meddyliais y gallesid ei wneud yn lle cyfleus am dymor o leiaf. Aethum at yr hen foneddiges a'i perchenogai, ac wedi bir siarad, cydsyniodd a'm cais, a gorchymynodd y forwyn i estyn agoriad y "theatre" i mi. Taflodd ef ar y bwrdd, a theflais inau fy swllt yn ernes iddi, a'm calon yn bur lawen am i'r Arglwydd ei thueddu i roddi i ni ein dymuniad. Trefn y cymeriad oedd, fod i ni fyned i'r draul o adgyweirio yr adeilad, a thalu £5 o ardreth blynyddol am dani. Aethum a hysbysrwydd o hyn i'r cyfarfod misol cyntaf ar ol gwneyd y cytundeb, ac amlygodd pawb eu cymeradwyaeth o'r hyn a wnaed."
Yn fuan ar ol hyny, daeth y Parch. Robert Roberts, Treban, i'r dref, a rhoddodd seiri coed a cheryg ar waith i adgyweirio y lle, yr hyn a gostiodd £8. Bu y Parch. D. Roberts, Bangor, (wedi hyny o Ddinbych) mor garedig a dyfod yma, a chasglodd yr arian a enwyd yn y gymydogaeth mewn ychydig amser. Erbyn hyn, cafwyd cymdeithas amryw gyfeillion oeddynt wedi bod gyda'r achos mewn lleoedd eraill, Mr. Owen Lewis, o eglwys Beaumaris, yr hwn wedi hyny a adeiladodd ein Tabernacle. Gwelwyd llawer o'i ffyddlondeb ef tuag at yr achos gwan. Un arall o'r enw Thomas Williams, yr hwn oedd wedi bod yn aelod yn Bodedeyrn yn amser y Parch. John Jones, Ceirchiog, oddeutu 19 o flyneddau cyn hyn; a ail-ymunodd a ni, a bu yn aelod flyddlon a diacon gofalus hyd ei ddiwedd, a gellir argraffu ar garreg ei fedd, "yr hyn a allodd hwn efe a'i gwnaeth." Gorphenodd ei yrfa Awst 8, 1830. Yr oedd un arall o'r enw Robert Hughes o eglwys y Parch. Jonathan Powell wedi dyfod yma ddwy flynedd cyn hyn, ymunodd yntau a'r achos, a bu am yspaid yn gymorth mawr gyda'r canu &c. hefyd, yr oedd hen aelod arall o eglwys y Parch. J. Griffith, Caernarfon, wedi symud yma er's tua phum mlynedd gyda ei phriod Mr. David Roberts, barcer; yr oedd hwn yn ŵr didwyll yn ei alwedigaeth, fel yr hen frawd ffyddlon a chywir William Griffith, ei olynydd. Y rhagddywededig Mr. Roberts, oedd y cyntaf a dderbyniwyd yn "y parlyrau," ac erys byth yn ysgub y blaenffrwyth o eglwys yr Annibynwyr yn Nghaergybi.
Yn niwedd y flwyddyn 1817, cawsom gyfarfod pregethu, pryd yr ymwelwyd â ni gan amryw o weinidogion yr ynys. Cawsom lawer o anogaethau ganddynt i fyned yn mlaen, ac addewid y byddai iddynt. hwythau wneud a allent i'n cynorthwyo. Bu y cyfarfod hwn yn foddion i dynu sylw llaweroedd o'r newydd at yr achos, a'u henill i wrandaw. Er mor wael oeddym, dangoswyd caredigrwydd mawr ar y pryd i'r Cenhadau, yn enwedig gan Mr. John Ellis, swyddog perthynol i'r Dollfa, yr hwn a fu yn gyfaill calon, a chyn ei ddiwedd yn aelod ffyddlon gyda'r achos, fel y mae ei weddw, a'i blant, a'i ŵyrion eto ar ei ol. Ar ei fwrdd ef y ciniawodd yr holl bregethwyr ar ddiwrnod y cyfarfod cyntaf hwnw. Buom yn lled aniben yn cael cyfleustra i weinyddu yr Ordinhadau. Ond cawsom hyny hefyd mewn amser. Y Parch. Owen Thomas, Carrog, oedd y cyntaf a weinyddodd swper yr Arglwydd yn ein plith. Wedi hyny cafwyd y fraint hon yn lled gyson, a derbyniwyd ambell un i gymundeb, ond yn lled anaml. Yn y flwyddyn 1819, daeth William Parry a Margaret ei wraig yma i fyw, y rhai oeddynt aelodau yn Llanerchymedd; a buont yn ffyddlon iawn fel y mae eu hiliogaeth hyd heddyw. Erbyn hyn, yr oeddym yn alluog i gynal cyfarfodydd gweddi pan ein siomid am bregethwr, ac ar amserau eraill. Yn y flwyddyn 1821, daeth Rowland Jones a Margaret ei wraig yma i fyw. Yr oeddynt yn aelodau o'r blaen yn Llangadwaladr, a bu eu dyfodiad yn llawer o gysur a chalondid i ni. Fel hyn, rhwng dieithriaid a rhai wedi eu derbyn yn y lle, yr oeddym yn rhifo tua 12 o aelodau.
O herwydd fod prinder llefarwyr yn y wlad, byddem weithiau heb neb i lenwi y Sabbathau. Parai hyny lawer o ddigalondid i ni, ac. anturiasom feddwl am gael bugail i ofalu am danom. Buom yn ymddiddan a dau frawd ieuainc, un o Athrofa Llanfyllin, a'r llall o Athrofa Caerfyrddin. Cawsom addewid gan y ddau y deuent yma, ond fe'n siomwyd gan y naill a'r llall o honynt. Pan mewn iselder meddwl o'r herwydd, cawsom newydd da rhagorol gan y Parch. R. Roberts, Treban, sef fod Mr, William Griffith, Caernarfon, a'i frawd yn athrofa Caerfyrddin, ac os gallem gael ganddo addaw dyfod atom, y byddai yn debyg o fod o fendith i'r achos a'r gymydogaeth. Addawodd wneyd a allai tuag at hyny, ac felly y gwnaeth, Yn nechreu Awst, 1821, daeth cyhoeddiad John a William Griffith i fod yn pregethu yn Nghaergybi un o'r Sabbathau canlynol. Wedi i ni gael y cyhoeddiad, penderfynasom ofyn benthyg capel ein brodyr y Bedyddwyr, a chaniatwyd ef yn rhwydd iawn. Wedi i Mr. W. Griffith ddyfod, darfu i rai o honom ddefnyddio y cyfleusdra i ymddyddan âg ef ar y mater, ond ni roddodd un addewid, ac ni ddangosodd unrhyw wrthwynebiad ychwaith; addawodd ymweled â ni drachefu cyn dychwelyd i'r athrofa, ac ar ei ddyfodiad y tro hwnw, cawsom fwy o hamdden i ymddyddan, a chawsom beth cysur ganddo cyn ymadael. Pan ddaeth Mr. Roberts, Treban i'r dref, tywalltasom ein calonau iddo ar yr achos, a deallasom ei fod yntau ac eraill yn cydweithredu o'n plaid; er ein bod yn cael ein diystyru gan rai, fel ychydig o bobl dlodion, dim ond 13 o aelodau, heb na chapel na chynulleidfa ond un fechan iawn, eto, yn meddwl cael dyn ieuanc dysgedig a pharchus i ddyfod i'n plith. Yr oeddym wedi meddwl am wneyd cais at eglwysi y sir i'n cynorthwyo i gael gweinidog am flwyddyn neu ddwy, a chrybwyllwyd hyny hefyd gan rai o'r gweinidogion mewn cyfarfod misol; ond dywedodd Mr. Griffith os byddai i Dduw dueddu ei feddwl i ddyfod i Gaergybi, yr ymddiriedai ef yn y Duw hwnw am gynaliaeth heb gymhorth neb o'r eglwysi eraill. Felly y bu, ac y mae eglwys y Tabernacl yn ddigon parod i uno yn nghyd i alw cyfarfod o ddiolchgarwch i Dduw o herwydd ei ddyfodiad i'w plith. Cyn diwedd y flwyddyn 1821, cytunasom a'n gilydd i roddi galwad i Mr. Griffith i fod yn weinidog arnom, ac amlygasom ein penderfyniad i'n pleidiwr serchog Mr. Roberts, Treban. Gyda'r parodrwydd mwyaf, cefnogodd yntau ein bwriad, ac addawodd ysgrifenu yr alwad, ac y caem ninau y tro nesaf y deuai i'r dref, gyfleustra i'w llawnodi. Yn mhen tua mis ar ol hyn, daeth Mr. Roberts yma i bregethu, ac ar ddiwedd yr oedfa, bore Sabbath, galwodd y cyfeillion yn nghyd; yna amlygodd y dyben, sef i lawnodi galwad i Mr. W. Griffith, Caernarfon, yr hwn oedd ar y pryd yn Nghaerfyrddin, i ddyfod i'w bugeilio yn yr Arglwydd. Wedi deall hyn, yr oedd pawb am y cyntaf i ddyfod yn mlaen. Disgwyliasom yn bryderus am atebiad, ac ni a'i cawsom er ein llawenydd; dywedai Mr. Griffith y byddai yn debyg o fod gyda ni y mis Gorphenaf canlynol; ac ar yr 16eg o'r mis hwnw, yn y flwyddyn 1822, cyfarfuasom mewn llawenydd mawr dros ben. Y Sabbath canlynol, sef yr 21ain, pregethodd Mr. Griffith oddi ar Act. xviii. 910." Y mae cofnodion Mr. Davies yn terfynu yma. Dilynir yr hanes hyd yn bresenol gan y Parch. W, Griffith,
Dywed Mr. Griffith, "Y mae dilyniad yr hanes uchod wedi ei adael i mi o 1822, hyd 1862, deugain mlynedd o daith yr anialwch; ond er fod yr amser yn faith, bydd yr adroddiad o hono yn fyr. Daeth yr alwad y cyfeirir ati yn y llinellau blaenorol i'm llaw Chwefror 16, 1822; ac ar ol ystyriaeth ddwys, a gweddi daer, tueddwyd fi i gydsynio â hi. Barnai fy athraw, y Parch. D. Peter, nad oeddwn yn gwneyd yn iawn, gan y gallaswn yn hawdd gael maes mwy manteisiol i lafurio. Dau beth a barodd i mi benderfynu. Un peth oedd bywyd yr achos yn Nghaergybi; sicrhai gweinidogion yr ynys y byddai raid iddynt ei roddi i fynu, os nad awn yno: nis gallwn oddef y meddwl o fod ei waed ar fy nwylaw. Peth arall oedd gradd o hyder yn addewid fy Nuw, na byddai arnaf eisiau dim daioni. Meddyliais pe buasai Syr John Thomas Stanley, oedd yn byw yn y gymydogaeth, yn addaw felly, y buaswn yn galonog; a theimlais mai gormod o sarhad fuasai amheu y Digelwyddog! er hyny yr oedd fy ffydd yn eg wan. Gyda bod y llythyr, yr hwn oedd yn cynwys atebiad cadarnhaol i'r alwad, wedi ei ollwng i'r llythyrgell, dywedais wrth fy nghyd fyfyriwr hoff, y Parch. Caleb Morris, yr hwn oedd gyda mi ar y pryd, y buasai yn dda genyf ei gael yn ol; ond yr oedd hyny yn anmhosibl, "yr hyn a ysgrifenwyd a ysgrifenwyd." Pan ddaethum yma, 6 o frodyr, a 7 o chwiorydd oedd yn gwneyd i fynu yr holl eglwys; y gwrandawyr yn nghylch 40. Enwau yr aelodau ydoedd, Robert Jones, Thomas Williams, William Parry, Rowland Jones, William Williams, John Davies, Margaret Jones, Catherine Jones, Jane Evans, Margaret Parry, Elizabeth Roberts, Mary Lloyd, a Margaret Griffith. Rhyfyg a fuasai iddynt addaw fy nghynal, ac o herwydd hyny agorais ysgol. Cefais nawdd y gymydogaeth a'r wlad, ac yn fuan ysgrifenodd y Dr. Abraham Rees, o Lundain ataf, i'm hysbysu fod ysgol y Dr. Daniel Williams i gael ei symud o'r man lle yr oedd. Gan fy mod o Goleg Caerfyrddin, a'r Dr. yn hen gyfaill i fy nhad, dywedai y carai fy nghefnogi trwy osod yr ysgol o dan fy ngofal. Bu hyny yn grya fantais i'r achos gwan, ac i minau. Pe gallaswn fyw heb yr ysgol, credwyf mai gwell ar y pryd oedd i mi ei chadw; yr oedd yn fy nwyn i gydnabyddiaeth, ac yn rhoddi i mi beth dylanwad er daioni ar y plant a'u rhieni. Urddwyd fi i gyflawn waith y weinidogaeth Medi 25ain a'r 26ain, yn y flwyddyn 1822. Gan nad oedd genym gapel eto o'r eiddom ein hunain, cynaliwyd y cyfarfod yn addoldy y Bedyddwyr. Nos Fercher, dechreuodd y Parch. J. Evans, Amlwch, a phregethodd y Parch. W. Cooper, Dublin, oddi ar Ioan i. 29; a'r Parch. D. Jones, Treffynon, yn Gymraeg, oddi ar 1 Tim. i. 15. Boreu dydd lau, am haner awr wedi 6, dechreuodd y Parch. D. Morgan, Machynlleth, a phregethodd y Parch. T. Lewis, Pwllheli, oddi ar Ioan v. 25. Am 9, dechreuodd y Parch. J. Rees, Manchester, a thraddodwyd y gynaraeth gan y Parch. W. Jones, Caernarfon, oddi ar 1 Cor. i. 2; gofynwyd yr holiadau gan y Parch, R. Roberts, Treban; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan y Parch. D. Jones, Treffynon, gydag arddodiad dwylaw; a phregethodd y Parch, W. Cooper, ar ddyledswydd y gweinidog, oddi ar 1 Tim. iv. 12—16; a'r Parch. D. Roberts, Bangor, ar ddyledswydd yr eglwys, oddi ar 1 Thess. ii. 20. Am 2, dechreuodd y Parch. Owen Thomas, Llanfechell, a phregethodd y Parch. D. Morgan, Machynlleth, oddi ar Heb. xii. 4; a'r Parch. J. Breese, Llynlleifiad, oddi ar Can. vi. 9. Am 6, dechreuodd y Parch. J. Evans, Beaumaris, a phregethodd y Parch W. Cooper, oddi ar Salm lxxxix. 15; a'r Parch, Daniel Griffith (wedi hyny o Gastellnedd) oddi ar Ezec. xxxvii. 9. Y nos ganlynol, pregethodd y Parch, J. Rees, Manchester, a'r Parch, J, Griffith, Beaumaris, yn awr o Buckley, oddi ar Dat. xiv, 10, 11; a Iago i, 5, Pregethais inau y Sabbath canlynol oddi ar Eph, iii, 8,
Yr oedd yn beth anfantais y blyneddau cyntaf, fy mod y gweinidog sefydlog cyntaf erioed yn y dref; er fod yr enwadau eraill wedi hir ymsefydlu yma, byddent yn cael eu gwasanaethu gan amrywiaeth doniau o'r wlad bob Sabbath. Felly hefyd y gwasanaethid cynulleidfa "y parlyrau" am y 5 mlynedd cyntaf, a lletyai y brodyr yn fynych yn Crecristfawr gyda Mr. Griffith Roberts, ewyllysiwr da i'r achos y pryd hyny, ac aelod diwyd wedi hyny hyd derfyn ei oes, er fod ganddo dair milltir o ffordd i ddyfod atom. Da genym gael cyfleustra i groniclo ei enw teilwng; y mae rhai o'i hiliogaeth yn dilyn ei siampl yn Llynlleifiad, a Bryngwran, Môn. Trefn y gwasanaeth Sabbathol o 1822, hyd 1831, ydoedd cyfarfod gweddi am 7, oedfa Gymraeg am 10, ysgol am 2, ac oedfa Saesonaeg am 6. Gan fod y Llan y pryd hyny yn gauad y nos, byddai y Saeson elai yno y prydnawn, bron i gyd yn dyfod atom ninau yn yr hwyr. Gwelwyd fod hyn yn niweidio yr achos Cymraeg, ac o herwydd hyny peidiwyd â'r Saesonaeg; profodd y canlyniadau yn fuan mai iawn y gwnaethom. Ein gorchwyl mawr nesaf oedd adeiladu; cafwyd y safle mwyaf dewisol Maintioli y capel oedd 45 o droedfeddi wrth 39, ac oriel o'i amgylch yr oedd traul yr adeiladaeth yn £800. Yr adeiladydd oedd y rhagddywededig Mr. Owen Lewis, yn awr o Langefni. Yr oedd yr anturiaeth yn fawr, ond safodd y cyfeillion, Mr. Roberts, Treban; Mr. Ellis, Marchog; a Mr. Roberts, Tynygroes, o dan bwys y ddyled gyda mi. Y mae parch yn ddyledus i'w henwau teilwng oddi wrth aelodau y Tabernacle, o oes i oes. Pregethwyd ynddo gyntaf ar foreu Sabbath, Chwefror 22, 1824; y testyn y boreu hwnw oedd Neh. x. 39. Yn y flwyddyn 1845, helaethwyd y capel trwy ychwanegu vestry helaeth ato, ac ail-drefnu y llawr. Helaethwyd ef drachefn yn y flwyddyn 1856, trwy estyn saith llath at ei hyd, fel y cynwysai rhwng dau a thri chant yn fwy nag o'r blaen; costiodd yr helaethiad hwn £650, heb law £100 am y tir oedd o'r blaen yn edringol, ond yn awr sydd yn feddiant tragwyddol. Y mae yr Ysgol Sabbathol wedi gweithio yn orchestol i ddileu y ddyled, a disgwylir y bydd eleni (1862) wedi gorphen y gwaith. Y mae yma ysgoldy a thŷ anedd mewn cysylltiad a'r capel. Cynydd graddol a pharhaus sydd wedi bod ar yr achos yma. Cafwyd ychwanegiadau anghyffredin at yr eglwys, y fath ag a elwir yn ddiwygiadau." Cymerodd y blaenaf le yn yr haner blwyddyn gyntaf o fy ngweinidogaeth. Ymwelodd yr Arglwydd yn rasol iawn a ni y pryd hwnw. Derbyniwyd lliaws o aelodau, ac yn eu plith o benau teuluoedd, yn wyr a gwragedd gyda'u gilydd, y rhai fuont yn dra defnyddiol. Bu hyn yn foddion i'n calonogi yn fawr, fel arwydd er daioni. Cafwyd ymweliadau cyffelyb yn 1832 ac 1840. Hefyd, un arall grymus iawn yn 1848. Ond y mwyaf effeithiol o'r cyfan oedd, yr adfywiad nerthol yn 1859-60. Breintiwyd ni a thangnefedd heddychol o'r dechreu hyd yn bresenol. Unwaith y bygythiwyd yr eglwys ag ymraniad, pan yn ei phlentynrwydd dechreuol. Pwnc y ddadl oedd, pa un ai canwyllau dip, ai ynte canwyllau mold, a ddylesid ddefnyddio yn y "parlyrau," Yr oedd y naill blaid am ddangos yr achos allan yn anrhydeddus, a'r blaid arall am "ddarparu pethau onest yn ngolwg pob dyn," ac yn ofni y buasai y fold uwchlaw eu gallu hwy. Ond yr ydym ni eu holynwyr wedi myned uwchlaw y fold a'r dip, yn gymaint a bod y nwy (gas) ysplenydd wedi eu hymlid hwynt oll ymaith.
Mae y gynulleidfa gyda y blaenaf mewn ffyddlondeb yn ei chyfraniadau, at yr achos yn gartrefol ac yn gyffredinol. Breintiwyd ni hefyd a diaconiaid ffyddlon. Y mae 5 a fu yn gwasanaethu y swydd wedi myned i orphwys oddiwrth eu llafur, ar ol enill iddynt eu hunain "radd dda," sef Thomas Williams, David Hughes, Rowland Jones, Hugh Rowlands, a Robert Roberts, gynt o'r Bank. Mae y 9 sydd yn aros o gyffelyb feddwl, ac yn gwir ofalu. Nifer yr aelodau eglwysig ydyw 600, yr ysgol Sabbatbol 450, y gynulleidfa 950. Nid oes yn aros yn yr eglwys yn bresenol, ond un o'r 13 oedd gyda mi ar y cyntaf, sef, ein hanwyl chwaer bedwar ugain mlwydd, Catherine Jones. Trwy diriondeb trugaredd ein Duw, gallaf ddweyd bellach, "yn nghanol fy mhobl yr ydwyf fi yn trigo," ac yn eu canol yr ydwyf yn debyg o noswylio. Cefais gymhelliadau i'w gadael am Dreffynon, Caerfyrddin, Llynlleifiad, Caernarvon, a Llundain; ond methais a gweled fy ngalwad oddi yma mor amlwg o Dduw, ag yr ymddangosai fy nyfodiad yma." Y pregethwyr a godwyd yn yr eglwys hon, ydynt y Parchn. D. Rowlands, B. A., Llanbrynmair, ac E, Jones, Llanhaiarn, Arfon.
