Cymru Fu/Gwrtheyrn

← Cae'r Melwr

Cymru Fu Gwrtheyrn gan Isaac Foulkes Gwrtheyrn

Owen Glyndwr

GWRTHEYRN.

Un o gymeriadau anffodusaf hanesyddiaeth Brydeinig ydyw Gwrtheyrn Gwrtheneu. Efe oedd brenin y Prydeiniaid pan ymwelodd y Saeson gyntaf â'r ynys, ac i'w Iwfrdra a'i ynfydrwydd ef y priodolir sefydliad y genedl hono ar y dechreu yn Mhrydain. Gelwir ef yn y Trioedd yn un o "dri charnfeddwon Ynys Prydain," ami iddo yn ei feddwdod ynfydu ac ymwerthu i bob drygioni. Daeth i'r orsedd fel blaidd, teyrnasodd fel meddwyn, a diorsedd- wyd ef fel ffwl

Pan fu Cystenyn Fendigaid farw, gadawodd ar ei ol dri mab, sef Constans, Emrys Wledig, ac Uthr Pendragon. Y Cystenyn hwn a ddewiswyd gan y Prydeiniaid yn frenin arnynt ar ol ymadawiad y Rhufeiniaid â'r Ynys hon. Plant ieuainc iawn oedd y ddau olaf; a Chonstans, yr hynaf, a ddyrchafwyd i'r orsedd; a Gwrtheyrn, oherwydd ei ddylanwad a'i gyfoeth, a ddewiswyd i fod yn gynghorydd iddo. Ond yn lle cynghori, trodd Gwrtheyrn allan yn fradwr melldigedig — achlysurodd lofruddiad Constans,

a thrawsfeddianodd ei goron. Methodd gael gan nac esgob nac archesgob ei rhoddi ar ei ben, eithr rhwystr bychan oedd hwn ar ffordd bradwr, canys efe a'i coronodd ei hun. Teimlodd Emrys ac Uthr nad diogel iddynt hwythau aros o hyd cyrhaedd crafangau y trawsfeddianwr, a ffoisant i Lydaw, at eu hewythr Aldroed, brawd i'w tad, a brenin y wlad hono.

Anesmwyth iawn y gorweddai coron Gwrtheyrn ar ei ben. Pryderai o barth cadruthriadau y barbariaid Gogleddol, sef y Gwyddel Ffichti a'r Ysgotiaid, ar y naill law; ac ar y llaw arall, rhag ofn i Emrys ac Uthr ddyfod trosodd o Lydaw i hawlio eu cyfiawn goron a theyrnas.

Yn y cyfamser, glaniodd ysgraff" yn llawn o wyr arfog ar ororau Caint, o dan lywyddiaeth dau frawd o'r enw Hengist a Hors. Pan glybu y brenin am laniad lluaws o ddyeithriaid ar ei gyffiniau, archodd eu derbyu yn heddychol, a'u harwain i'w wyddfod. Gofynodd i'r ddau lywydd o ba wlad yr oeddynt, a pha beth oedd eu neges yn y wlad hon. Atebwyd ef, meddai Jeffrey o Fynwy, yn y geirian hyn: —

"Ardderchocaf frenin! mewn gwlad yn yr Almaen, a elwir Sacsoni, y ganwyd ni; a dyben ein dyfod yma oedd i gynyg ein gwasanaeth i ti neu rhyw dywysog arall. Canys gyrwyd ni allan o'n gwlad ein hunain, oherwydd fod ei chyfreithiau yn galw am hyny. Y mae yn arferiad yn ein mysg, pan orboblogir y wlad, fod i'n tywysogion gydgyfarfod, a gorchymyn i'r holl wyr ieuainc ddyfod ger eu bron; yna etholant trwy goelbren y rhai cryfaf a galluocaf o honynt i fyned at genedloedd estronol i enil eu bywoliaeth. Yn un o'r cyfarfodydd hyn, wedi bwrw coelbren, etholwyd y gwyr a weli o'th flaen, a gorfodwyd. Ni i ufuddhau i hen ddefodau ein cyndadau. Gwnaethant fy mrawd Horsa a minau yn llywyddion arnynt, o barch i'n hynafiaid, y rhai a dderbyniasant gyfryw anrhydedd. O ganlyniad, mewn ufudd-dod i hen ddefod, cychwynasom i'r môr, a than gyfarwyddyd y duw Mercher cyrhaeddasom dy deymas di."

Da oedd gan Wrtheyrn glywed hyn, ac efe yn uniongyrchol a'i cyflogodd i ymladd â'r Ffichtiaid, ac i amddiffyn y goron, os buasai angen, yn erbyn Emrys Wledig. Cydsyniodd Hengist yn rhwydd â'r telerau; a bu brwydrau gwaedlyd rhwng ei fyddinoedd ef a'r Gogleddwyr. Ond cafodd y penaeth Sacsonaidd yn fuan ffug-reswm tros ofyn caniatad y brenin i anfon am chwaneg o'i gydwladwyr i'r wlad hon i'w gynorthwyo i Iwyr orthrechu y Ffichtiaid, y rhai, meddai ef, oeddynt yn llawer lluosocach na'r Saeson. Y brenin yn ei wiriondeb a ganiataodd y dymuniad yn y fan. yr oedd amnaid yn ddigon i'r Almaeniaid newynog ac ysglyfaethus, a daethant trosodd yn llu mawr iawn. Erbyn hyn, yr oedd Hengist yn ymwybodol mai ganddo ef yr oedd y pen "ffyrfaf i'r ffon," a'i chwantau anniwall yn gwaeddi, " Melus, moes mwy." Dymunodd gael darn o dir digon o faint i adeiladu castell arno, fel y byddai cystal ei urddas ef a'r pendefigion Brutanaidd. Ar y cyntaf gomeddodd Gwrtheyrn hyn yn bendant, gan ddweyd y cynhyrfai hyny holl ddigllonedd ei benaethiaid yn ei erbyn; ond taerineb y penaeth a orfu feddaldod y brenin. "Caniata i mi gymaint o dir ag yr elai carai ledr o'i amgylch," meddai. Cais bach a dinod ydoedd hyn; ac nid oedd gan Gwrtheyrn ond ei ganiatau; ond cymerth Hengist groen eidion, ac a'i torodd yn un garai hir, a chyda hono amgylchodd fryn creigiog, wedi ei ddethol fel lle manteisiol i adeiladu caer, ac yno cododd y castell cadarnaf yn Mhrydain. Galwyd y castell hwnw "Caer- garai" yn Gymraeg; ac yn Saesneg, ''Thongcastle." Adwaenir y lle yn bresenol wrth yr enw Caistor; saif tuag ugain milldir i'r gogledd-dde o dref Lincoln. Yn mysg y giwdod ddiweddaf hon o'r Saeson, yr oedd Rhonwen, merch Hengist un o ferched tecaf ei hoes. Yn fuan wedi iddynt ddyfod trosodd, gwahoddodd y penaeth Gwrtheyrn i weled ei gaer a'i filwyr newyddion. Parotowyd gwledd rwysgfawr iddo; a phan ydoedd yn llawn o fedd a gwin tua therfyn y wledd, daeth Rhonwen i'r ystafell gan ddwyn yn ei llaw gwpan aur ysplenydd yn llawn o win. llanwyd y brenin trythyll o'i serch; ac nid oedd dim a'i boddiai ond ei chael yn wraig iddo. Ymgynghorodd Hengist â Hors o barth priodoldeb y fath undeb; a daeth y ddau frawd ariangar i'r penderfyniad i gydsynio, ar yr amod y caent hwythau diriogaeth Caint. Pan hysbyswyd Gwrtheyrn mai gwerth Rhonwen ydoedd gwlad Caint, cytunodd yn ebrwydd heb gymaint a chael cydsyniad Gorangan, llywodraethwr a gwir berchenog, y wlad hono. Creodd hyn deimladau digofus yn y penaethiaid Brutanaidd yn erbyn eu ffwlach brenin; a chwerwodd ei feibion Gwrthefyr, Cyndeyrn, a Pasgen, yn fawr tuag ato.

Yr oedd dylanwad Hengist ar y brenin mor fawr, fel y gallai wueud a fynai ag ef, a lleng ar ol lleng o'r Saeson yn parhaus ymfudo ac ymsefydlu yn Mhrydain, nes iddynt ddyfod mor gryfion a lluosog fel ag i beri i'r brodorion eu cyfiawn ofni. Deisebasant y brenin i atal rhagor o honynt wladychu, ond efe a wrthododd gydsynio. Ymgreulouasant yn ei erbyn, ac wedi ei ddiorseddu gosodasant Gwrthyfyr ei fab ar yr orsedd yn ei le. Ymladdwyd pedair gornest galed rhwng Gwrtheyrn a'i bleidwyr, a Hengist a'i fyddinoedd, ar y naill ochr; a Gwrthefyr a'i bleidwyr yntau ar y llall. Yu y rhfeloedd hyny syrthiodd Hors brawd Hengist, a Cyndeyrn brawd Gwrthefyr, y ddau mewn brwydr law-law. Cymerodd un o'r brwydrau hyn le ar y traeth gerllaw yr ynys Thanet, yn yr afon Tafwys, a phwysodd y Brutaniaid mor dost ar wynt eu gelynion nes eu gorfodi i ffoi i'w hysgraffau; a phan nad oeddynt yn alluog i oddef chwaneg o ymosodiadau, atolygasant gael dychwelyd yn heddychol i'w gwlad; a ffwrdd a hwy wedi cael digon gallesid tybied am byth ar ddewrder gwrhydrus ac yni dihafal yr hen Frutaniaid.

Naturiol i'r darllenydd ymholi paham yr oedd y genedl mor ddiymadferth a bod yn angenrheidiol iddynt gael estroniaid i ymladd eu brwydrau. Y mae yr ateb yn eglur. Yr oedd y Prydeiniaid wedi ymranu yn amrywiol bleidiau. Rhai o honynt yn glynu yn ffyddlon wrth deulu ciliedig Cystenyn Fendigaid, ac yn gobeithio dyfodiad Emrys Wledig, o Lydaw, i gyfiawn hawlio coron ei dad; eraill yn dysgwyl ail ddyfodiad y Rhufeiniaid, y rhai, er eu holl wendidau, oeddynt y gorthrechwyr ardderchocaf fu ar Brydain erioed; tra yr oedd y dull gwaedlyd trwy ba un yr esgynodd Gwrtheyrn i'r orsedd, a'i ymddygiadau ffôl a gorthrymus ynddi, yn peri iddo fod yn hollol annghariadus gan gorff mawr y genedl. Nis gallasai gadw ei goron ond am amser byr oni buasai iddo hurio y Saeson i ymladd trosto. Buasai yn well gan y rhan luosocaf o'i ddeiliaid dynu eu cleddyfau yn ei erbyn nac o'i blaid.

Wedi i Wrthefyr, fel y dywedasom, gael llwyr oruchafiaeth, dechreuodd adfer i'w pobl eu hiawnderau, a daeth yn wrthddrych edmygedd ei holl ddeiliaid. Ond yr oedd marwor brad a gelyniaeth yn dirgel losgi yn mynwesau y gweddillion Sacsonaidd a adawodd Hengist ar ei ol yn ei ffoedigaeth waradwyddus. Gwrthefyr, o barch i'w deimladau mabaidd ei hun, nid alltudiodd Gwrtheyrn gyda'i gynghreiriaid, fel y dylasai, mae yn ddiau; ac o barch i'w dad, goddefodd i Rhonwen aros yn Mhrydain; ond cafodd allan yn fuan na wnai tosturi at sarff, er iddi fod yn sarff brydferth, ddim cyfnewid ei natur. llogodd Rhonwen rhyw hurwas bawaidd am bris mawr i wenwyno Gwrthefyr. llwyddodd y frad, a bu Gwrthefyr farw yn nghanol dagrau a galar ei bobl. Anerchodd ei filwyr mewn dull tra effeithiol yn ei frwydrau olaf. Tyngedodd hwynt i barhau yn wrol tros ryddid ac iawnderau eu gwlad: parodd iddynt godi trostan bres yn y porthladd yr arferai y Saeson lanio, a rhoddi ei arch ar ben y trostan, fel y dychrynid y barbariaid wrth yr olwg arni. Ond, fel y mae chwithaf adrodd, esgeuluswyd ei orchymyn, a chladdwyd ef yn Nghaerludd.

Codwyd Gwrtheyrn eilwaith i'r orsedd; ac ar ddymuniad Rhonwen nid aeth llawer o amser heibio cyn iddo anfon am Hengist, gan ei hysbysu, fel cymhelliad, fod ei elyn Gwrthefyr yn y bedd. Pa fodd bynag, rhoddodd orchymyn caeth arno na ddygai ond gwarchlu bychan gyd- ag ef, rhag cynhyrfu eiddigedd y Prydeiniaid. Ond pan glybu y bradwr llwynogaidd am farwolaeth ei orchfygydd, a bod iddo eto fantais i gyrhaedd awdurdod a goruchafiaeth yn y wlad hon, efe a ddarparodd fyddin fawr iawn, yn cynwys, yn ol rhai haneswyr, tua tri chan mil o wŷr. Pan glybu Gwrtheyrn fod y fath lu afrifed wedi glanio yn Nghaint, digllonodd yn ddirfawr, ac wedi ymgynghori â'i bendefigion, penderfynwyd ymladd at farw gyda'r giwaid digywiiydd. Daeth eu bwriad yn hysbys i Hengist, a thrwy fod brwydrau Gwrtheyn heb eu llwyr ddileu oddiar ei gof, tybiodd mai y dull doethaf iddo gyrhaedd ei amcau oedd ffugio heddwch, na thrwy frwydr onest ar faes agored. Danfonodd genadau at y brenin i'w hysbysu nad ei ddyben wrth ddyfod â'r fath lu mawr ydoedd ei niweidio nac anrheithio ei deyrnas; ond i ymladd â therfysgwyr a'r gelynion Gogleddol. Yr oedd yn barod i gyflwyno ei gleddyf a'i wŷr at wasanaeth y llywodraeth; neu, os mwy dymunol ganddynt, gallent ddethol rhyw nifer o'i fyddin a'u cadw yn Mhrydain at eu gwasanaeth, tra y dychwelai yntau gyda'r gweddill yn ol i'w wlad.

Llwyr orchfygodd y tiriondeb annisgwyliedig hwn holl elyniaeth y Brutaniaid calon-onest. syrthiasant i'r fagl. Yr oedd eu didwylledd eu hunain yn rhwystr iddynt weled twyll yn neb arall. Tybient fod yn anmhosibl i frad lechu dan y fath gochl dêg o gymwynasgarwch! Derbyniasant y Saeson gyda breichiau agored, — nid oedd yr un croesaw yn ormod iddynt, — ac yr oedd yn well gan lawer Prydeiniwr, yn enwedig Gwrtheyrn ei hun, am y Saeson, nag am ei genedl ei hunan.

Er mwyn selio y cyfeillgarwch, ar gynygiad Hengist, penderfynwyd cynal gwledd fawr o tua thri chant o'r swyddogion Sacsonaidd, a'r un nifer, os nad chwaneg, o bendefigion Brutanaidd. Dewiswyd gwastadedd Caer Caradawc [Stonhenge] fel man cyfleus i gynal y wledd; ac yno, yn ymyl yr hen gromlechau mawrion, allorau cysegredig y Derwyddon gynt, yn ngwydd haul dydd Calanmai, y cyflawnwyd y frad erchyllaf, dduaf, a mwyaf dieflig, sydd ar lechres hanesyddiaeth. Er mwyn arddangos llwyr ymddiried y ddwyblaid yn eu gilydd, yr oeddynt i gyfarfod yn anarfog, ac i eistedd bob yn ail oddeutu y bwrdd. Eithr Hengist a orchymynodd i bob un o'i wŷr ddyfod a chyllell yn ei lawes. " Ac," ebai ef, "pan waeddaf, Nemet eour Saxes [Cymerwch eich cyllill], tyned pob un o honoch ei gyllell, a thrywaned y Britwn nesaf ato, ond arbedwch y brenin, er mwyn fy merch, a bydd ei fywyd yn werthfawrocach i mi na'i angau."

Ar y dydd penodedig, ymgynullodd y gwahoddedigion, a'r Brutaniaid, yn hollol ddiofal a dibryder, a ddechreuasant ymgymysgu gyda'r Saeson; a phan oeddynt oll yn nghanol eu hafiaeth, a'r gwin, a'r medd, wedi rhedeg ar y rhwyddaf, yn enwedig yn mhlith ein hynafiaid ni, neidiodd y penaeth bradwrus ar ei draed, a gwaeddodd yn groch, Neinet eour Saxes, ac ar y gair, wele bob giwedyn mileinig yn cwhwfan y llafn hir, ac yn ei gladdu yn nghnawd y Prydeiniad agosaf. Galanastra a chelanedd ofnadwy oedd y canlyniad; trowyd y llawenydd yn angau, y gân yn ysgrech farwol. Ymladdodd y Brutaniaid yn ddewrion; ond pa fantais sydd i ŵr anarfog ac anwyliadwrus wrth ymladd âg adyn arfog a maleisus? Llawer ymdrech glodadwy a wnaed gyda dyrnau moelion, ond yr oedd y llafn hir yn cyrhaedd y galon, ac yn dwyn y bywyd oddiyno ar ei blaen. Dau yn unig a ddiangasant rhag y bawdd, sef y brenin anffodus, ac Eidiol, iarll Caerloew. Gŵr dewr, cryf, ac ymladdgar, oedd Eidiol. Gafaelodd mewn darn o bren a ddigwyddai fod dan ei draed — medodd y bradwyr yn ddidosturi âg ef, a chan chwilfriwio eu haelodau, a phwyo eu hymenyddiau, nid attegodd hyd oni wnaeth ddeg a thriugain ohonynt yn gelaneddau meirwon wrth ei draed. Un o'r darnau mwyaf cynhyrfus yn ngwaith Iorwerth Glan Aled ydyw ei ddisgrifiad o'r frad annynol hon: —

BRITWN.
O laddfa erchyll! cuddied haul ei hun
Mewn cwmwl dudew yn y glwyfus nen

Byth na phelydred ar druenus lun
Y lanerch hon. Yn iach i Brydaian wen.

HENGIST.
Ffyrnigwch eto — sicrhewch y nod;
A'ch Cyllill Hirion cerfiwch yma glod
Eich enwau, ddewrion;
A minau floeddiaf nes bo'r bryniau draw
Yn gwyro'u penau dan ddylanwad braw,
Byw fyddo'r Saeson

EIDIOL
Nid felly'n hollol! tra bo"r trosol hwn
Yn nwylaw Eidiol!.symud beth o'r pwn
Esgorodd brad.
Taw! Hengist! taw! mae dewrder yn fy mryd,
A chryfder yn fy mraich, gwnaf laddfa ddrud
O blaid fy ngwlad!
Gwel hwn! gwel fi! mae gwaed gwrolion lu
Yn chwyddo'm mynwes,— Denwch yma'n hy',
Ysbrydion arwyr f y nhirionaf wlad,
Rhowch nerth i'm braich i ddial ar y brad!
Dyrnodiaf rai o dan fy nerthol draed;
Er nad oes genyf gleddyf llym,
Ca'r Saeson deimlo hwn a'i rym,
A threngu yn eu gwaed!
Gwel, Hengist, brawf yn eu celeiniau gwael
Fod nerth a dewrder gan y Britwn hael."

SAESON AR LAWR.
O! frodyr! rhoddwch help! mae'n hesgyrn ni
Yn ddrylliau man! gwrandewch ein marwol gri,
A lleddwch Eidiol!"

HENGIST
Rhowch frath i Eidiol, sydd fel ellyll braw
Yn angau corphol yn y fangre draw; ::Prysurwch, ddewrion,
Ah! mae'n gynt
Na'r ffrochus wynt
Ar ffo yr awrhon."

Y mae llawer o wadu wedi bod ar y frad hon. Dywed Mr. Stephens, o Ferthyr, mai chwedl ydyw a ddyfeisiodd y Brutaniaid i guddio gwaradwydd brwydr Cattraeth, yn mha un, yn ol y Gododin, y syrthiodd tri chant a thri a thriugain o'r pendefigion Brutanaidd mewn brwydr gyda'r Seison. "Woodward, yr hwn sydd yn edrych trwy ddrychau pur Seisnig ar bobpeth Cymreig, yn ei History of Wales, a hwtia yr hanes fel ffugiaeth anhygoel. O'r ochr arall y mae Carnhuauawc yn adrodd y peth fel ffaith yn ei Hanes y Cymry, a chronichr ef gan Nennius, yr hwn a ysgrifenodd yn yr wythfed ganrif; a chyfieithwyd ef o Frut Tysilio i'r Lladin yn y ddeuddegfed ganrif, gan Gryffydd ab Arthur, alias Jeffrey o Fynmy, yr hwn ydoedd esgob Llanelwy ar y pryd. Nid oes odid un o'r haneswyr Seisnig diweddaraf yn crybwyll gair yn ei gylch; a rheswm da pa'm, canys y mae y fath weithred ddiellig yn ddigon i anurddo y genedl ddysgleiriaf ei chymeriad yn y byd. Ond dylai cyfiawnder a gwirionedd bob amser gael y lle uwchaf gyda'r hanesydd; onidê nid yw ei hanes yn werth ei losgi. Y mae yn chwerthinllyd darllen gwaith ambell i hanesydd Seisnig ar bynciau Cymreig, ymddengys fel pe tyngedasid ef i gamarwain, llurgynio, a gwadu, ac y mae yn gwneyd hyny mor ddoniol a phe byddai yn hollwybod- aeth wedi ymgnawdoli.

Ond i ddychwelyd at linyn ein hanes. Bygythiwyd gwneyd pen ar yr hen Wrtheyrn yn niffyg na throsglwyddai ei ddinasoedd caerog a'i gastellydd trosodd i'r Seison; ac yn ei fraw roddodd iddynt Gaerefrog, Caer Lincoln, a Llundain.

Ar ol cneifio yr hen deyrn gollyngasant ef yn rhydd i fyned fel hwrdd gwyllt i'r man y mynai; ac yntau er mwyn ei ddiogelwch rhag y fath fleiddiaid a ymneillduodd i un gymoedd Eryri. Wedi i blant y fall fel hyn ddistiywio y bendefigaeth Brydeinig, ymosodasant ar y werin bobl, a gwnaethant laddfa fawr.

Gwrtheyrn a gynullodd ato ei ddewiniaid a'i ddoethion, gan ymofyn â hwynt pa beth a wnelai. Hwythau a'i cynghorasant i adeiladu amgaerfa mewn lle a elwir yn awr Nant Gwrtheyrn, fel y byddai yn amddiffynfa iddo rhag ei elynion. Cynullwyd seiri coed a maen, a dech reuwyd ar y gwaith yn ddioedi; ond pa faint bynag a adeiledid y dydd a ddiflanai y nos ddilynol. Wrth ganfod hyn, galwodd Gwrtheyrn am y doethion eilwaith, a holodd hwynt o barth achos y fath ddiflaniad cyfrin. Hwythau, er mwyn cuddio eu hanwybodaeth, a ddywedasant fod yn rhaid iddo gael gwaed mab heb dad i'w daenellu hyd y meini a'r calch. a thrwy hyny y safai yr adeilad. Pe dywedasent fod gan y ddaear gorn gwddwf a cholyddion, fel anifail, ac fod ei safn yn dygwydd sefyll islaw y fan y codid y castell, diameu y buasai Gwrtheyrn ofergoelus yn eu credu. Pa fodd bynag, yn ddiymaros, danfonwyd cenadau i bob cwr o'r ynys i ymofyn y cywrain-beth o fab heb dad. Gallesid tybied mai llafur ofer fuasai y fath ymchwiliad; ond fel yr oedd y cenadau un noson, yn agoshau at borth Caer Fyrddin, gwelent nifer o ŵyr ieuainc yn chwareu. Cododd ymryson rhwng dau o'r gwŷr ieuainc hyn, sef eu gelwid, Annfab y llian a Dunawd. Ebai Dunawd, " Boneddig wyrf fi, a chenyf dad a mam, ac nid oes genyt ti dad." Pan glybu'r cenadau y geiriau hyn, ymholasant yn mhlith y chwareuwyr ai gwir y dywediad. " Digon gwir," ebynt hwythau, " mynaches fucheddol yn eglwys Pedr, Caer Fyrddin ydyw ei fam." Yna aeth y cenadau at lywydd y ddinas a'r castell, a hawliasant Annfab a'i fam yn enw y brenin. Ufuddhaodd y llywydd yn uniongyrchol, a danfonwyd y ddau i Eryri.

Pan gymerwyd hwynt gerbron Gwrtheyrn efe a'u derbyniodd mewn dull parchus a moesgar, oblegyd bonedd y fam, yr hon ydoedd ferch i frenin Dyfed. Gofynodd iddi pa fodd y cenedlwyd Annfab. Hithau a atebodd, "Fy arglwydd frenin, ar fywyd fy enaid, cyffesaf it' yr holl wirionedd. Unig ferch oeddwn i frenin Dyfed, a dodwyd fi yn fynaches yn Nghaer Fyrddin; ac fel yr oeddwn un noson yn cysgu rhwng fy chwiorydd, gwelwn trwy fy hun lanc ieuanc teg yn dyfod ataf ac yn roddi i mi fynych gusanau. Deffroais, ac nid oedd yno ond fy chwiorydd a minau. Beichiogais, a rhoddais enedigaeth i'r llanc. hwn, ac yr wyf yn tystio na bu i mi gymdeithas â gŵr erioed ond hyny. Rhyfeddai Gwrtheyrn yn fawr at y chwedl hon, a galwodd ato Meugant Ddewin, gan ei holi a allai y fath beth fod yn -wir. Atebodd Meugant, "Ceir yn llyfrau y doethion, ac mewn hanesyddiaeth, fod lluaws o ddynion gynt o haniad cyffelyb. Dywed Apelius, yn ei Iyfr ar Ellyll Socrates, fod math o ysbrydion yn preswylio rhwng y ddaear a'r lleuad, allent ymrithio yn wŷr neu yn wragedd pryd y mynent. Gelwid hwynt yn 'Ddieifl Gogwyddedig,' a rhan ohonynt sydd o naturiaeth ddynol, a'r rhan arall sydd angylaidd. Diamheu mai un o'r bodau lledchwith hyny ydyw tad y plentyn hwn."

Yr oedd Annfab yn dyfal wrando ar yr oll a ddywedid; ac wedi i'r dewin draethu ei len, efe a anerchodd y brenin fel hyn: — " I ba ddyben y dygasoch fy mam a minau ger dy fron?" Ebai Gwrtheyrn, "Fy newiniaid a'm cynghor- asant i geisio gwaed gŵr heb dad iddo i daenellu y ceryg a'r calch, modd y safai fy nghastell." " Arch i'th ddewin- iaid," ebai Ànnfab, " ddyfod ger dy fron, a mi a brofaf eu bod yn dychymygu celwydd." Rhyfeddodd y brenin wrth yr ymadrodd hwn, ond o ran chwilfrydedd parodd i'r dewiniaid ddyfod gerbron. Anerchodd y llanc hwynt a dywedodd, " Am nas gwyddoch pa beth ydoedd tan sylfaen y castell yn llesteiriaw i'r gwaith sefyll, anogasoch. y brenin fy rhoddi i farwolaeth, er mwyn cymysgu fy ngwaed gwirion gyda'r defnyddiau, fel pe gwnaethasai hyny ryw les. Dywedwch wrthyf, os medrwch, pa beth sydd dan y sylfaen; canys diameu fod yno rywbeth annghyffredinol."Dechreuodd y dewiniaid ofni, ac nid atebasant air. Ebai y llanc, " Arglwydd frenin, pâr gloddio dan y sylfaen, a thi a gei lyn mawr yn y ddaear, a hyny ydyw yr achos na saif yr adeilad." Wedi cloddio, cafwyd y llyn fel y rhagddywedwyd. Yna gofynodd Annfab eilwaith i'r dewiniaid, "Chwi, dwyllwyr euog, pa beth sydd tan y llyn hwn?" Ond nid atebasant air. Ebai Annfab wrth y brenin, " Gorchymyn i'r llyn gael ei ddyhyspyddu, ac yn ei waelod ceir dau faen gau (hollow stones), ac oddifewn iddynt y mae dwy ddraig yn cysgu." Wedi gweled gwirio rhagddywediad y llanc am y llyn, credodd ei eiriau am y dreigiau hefyd. Dyhyspyddwyd y dwfr, a chafwyd pobpeth fel y rhagddywedasai y llanc. Enillodd hyn iddo ffafr fawr gyda'r brenin, ac edmygodd ei holl osgorddion a phawb oddigerth y dewiniaid. Annfab y llian y gelwid ef cyn hyn, eithr o hyny allan gelwid ef Myrddin, am ei gael gerllaw Caer Fyrddin, a chwanegwyd at yr enw yna Emrys. Myrddin Emrys y Dewin ydyw yr enw wrth ba un yr adwaenir ef yn bresenol.

Fel yr oedd Gwrtheyrn un diwrnod yn eistedd wrth ochr y llyn dyhyspyddedig, daeth i fyny o hono y ddwy ddraig — un yn goch, a'r llall yn wen, a chan ddynesu at eu gilydd, dechreuasant frwydr wir frawychus. Poerent dân, ac ysgydwent eu cynffonau anferth. Ymlidiodd y ddraig wen yr un goch i ganol y llyn; ond gan ymgreuloni, trôdd yr un goch ar ei herlynes, a gorfododd hithau i ffoi. Wedi i'r frwydr ddreigiol hon fyned trosodd, archodd y brenin i Fyrddin ddeongli ei hystyr, a'r Dewin a dorodd i wylo yn chwerw dost, a thraddododd y broffwydoliaeth hon: —

PROFFWYDOLIAETH MYRDDIN EMRYS Y DEWIN.

"Gwae y ddraig goch, canys dynesa dydd ei halltudiaeth. Meddianir ei chuddfanau gan y ddraig wen, yr hon a arwyddocâ y Seison, a wahoddaist ti i Brydain; ond y ddraig goch a arwyddocâ y genedl Frytanaidd, yr hon a ormesir gan y ddraig wen. Oherwydd hyn y mynyddoedd a wneir yn gydwastad a'r glynau, ac afon- ydd y dyffrynoedd a lithiant o waed. Pwyll Cristionogol a ddileir, a'r eglwysi a wneir yn anrhaith. Yn y diwedd, y gorthrymedig a Iwydda, ac a wrthwyneba greulondeb estroniaid. Canys baedd Cernyw a rydd gymhorthwy, ac a fathra eu gyddfau dan ei draed. Ynysoedd yr eigion a ddarostyngir, a gwlad Ffrainc a feddianir ganddo. Gwvr Rhufain a barant i bobl ei anrhydeddu, a'i weithredoedd a fyddant fwyd i'r sawl a'u dadûanant. Chwech o'i epil a lawiant deyrnwialen, ac yna cyfyd pryf Germania. Y môr-flaidd a drecha hwnw, gyda pha un y bydd coedwigoedd Affrig. Crefydd a ddileir eilwaith, a'r archesgobaethau a symudir. Mawredd Llundain a addurna Caergaint, a bugail Caerefrog a fynycha Llydaw. Mynwy a wisgir o fantell Caerllion, a phregethwyr Iwerddon a fyddant fud oherwydd y mab sydd yn tyfu yn y groth. Cawod o waed a ddisgyna, a phoenir plant dynion gan newyn tost. Pan ddel y pethau hyn, y doluria y ddraig goch; eithr pan fyddo ei llafur trosodd, hi a dyf yn gryf eilwaith. Yna y prysura anffoddion y ddraig wen, ac adeiladau ei erddi a dynir i lawr. Saith dygiedydd teyrnwialen a leddir, un o ba rai a fydd sant. Gwragedd beichiogion a rwygir, a bydd trallod dwys ar ddynion, fel yr adferir y brodorion. Yr hwn a wnel hyn a esyd am dano wisg gŵr efyddawl (brazen), ac ar farch efyddawl y gwarchaea efe byrth Llundain. Wedi hyn y dychwel y ddraig goch i'w chynefinol ffyrdd, ac y try ei dialedd arni ei hun. Yn mhob maes y siomir yr amaethwr, ac wrth hyny y daw dial ar y cyfoethog. Marwolaeth a gribddeilia y bobl, a chenedloedd a ddiffrwytha efe, eithr y gweddill o honynt a adawant eu gwlad, ac a heuant hâd mewn tir estronol. Brenin bendigaid a ddarpar lynges; ac yn mhlith y deuddeg gwynfydedigion ei rhifir. Y deyrnas a adewir yn annghyfanedd, a'r ydlanau a ymfoelant yn anffrwythlawn. Cyfyd y ddraig wen, a' merch Germania a wahoddir trosodd. Eilwaith llenwir ein gerddi ni âg estronol hâd, a'r ddraig goch a ddihoena yn nghwr eithaf y llyn. Terfyn gosodedig sydd iddi, yr hwn nis gall fyned trosto. Deng mlynedd a deugain a' chant fydd cyfnod ei darostyngiad, a thri chan mlynedd y gorphwys hi mewn tawelwch. Yna cyfyd gogledd-wynt yn ei herbyn, yr hwn a gribddeifia y blodau a gynyrchodd y dwyrein-wynt. Eurir y temlau, a dadweinir y cleddyfau. Yna y coronir pryf Germania, ac y cleddir y tywysawg efyddawl. O'r braidd y gall draig Germania gyrhaedd ei ffau, canys dial ei frad a'i goddiwedda. Degwm Fflandras a'i llesteiria, canys pobl a ddaw yn ei erbyn mewn gwisgoedd o bren a haiarn, ac a ddialant ei anwiredd. Hwy a adferant y trigolion i'w trigfanau ac estroniaid a ddyfethir. Hâd y ddraig wen a ysgubir o'r gerddi, a gweddill ei genedlaeth a ddegymir. Dygant iau caethiwed, a'u mam a anafant gyda cheibiau ac erydr. Yna dynesa y ddwy ddraig, y naill a leddir gan golyn cenfigen, eithr y llall a ddychwel dan gochl ei henw. Ar ei hol hwynt y daw llew gwirionedd, wrth ru yr hwn y cryn tyrau Ff'rainc, ac y brawycha dreigiau yr ynys. Yn y dyddiau hyny y cesglir ŷd oddiar ddanadl, ac arian a lithra o garnau gwartheg brefedig. Y praidd a wisgant amrywiol gnu, a'r wisg allanol a arwyddocâ y fewnol. Traed cyfarthiaid a dorir ymaith; bwystfilod rheibus a fwynhânt heddwch; dynolryw a ofidir wrth eu poenedigaeth; ffurf masnach a renir, a'r haner a fydd yn grwn. Rheibusrwydd y barcut a ddyfethir, a danedd bleiddiau a ddifinir. Cenawon llewod a gyfnewidir yn bysgod môr; ac eryr a adeilada ei nyth ar fynydd Arafia. Gwynedd a gochir gan waed mamau; a thŷ Corineus a laddant chwe' brawd. yr ynys a fydd wlyb gan ddagrau, a phawb a gynhyrfir i bobpeth. Gwae tydi, Neustria, canys tywelltir arnat ymenydd y llew; ac efe a alltudir gydag aelodau maluriedig o'i wlad gynwynol. Y gwir a anafa y sawl a geir trwy anwiredd, hyd oni roddo am dano ei Dad; gan hyny, yn arfogedig gyda dant baedd coed, efe a esgyn goruwch y mynyddoedd, a chysgod yr hwn a wisga helm. Llidiaw a wna yr Alban, a chan ymgynghori â'i chymydogion. hi a dywallt waed. Rhoddir ffrwyn yn ei phen a wnaed yn arffed Llydaw. Eryr-tor-y-Cynghrair a eura hyny. Cenawon rhuadwy a wyliant, a chan adael y coed, cyniweiriant rhwng muriau y ddinas. Ac nid bychan eu galanas ar y sawl a'u gwrthwynebo, a thorant ymaith dafodau teirw. llwythant yddfau llewod rhuadwy â chadwynau, ac adnewyddant amser eu hynafiaid. Yna o'r cyntaf i'r pedwerydd, o'r pedwerydd i'r trydydd, o'r trydydd i'r ail y trôir y fawd yn yr olew. Y chweched a ddadwreiddia furiau yr Iwerddon, a'r anialwch a dry efe yn wastadedd. Efe a ddarostwng amryw ddosbarthiadau yn un, a choronir ef gyda phen llew. Ei ddechreuad fydd agored i ansefydlogrwydd, ond ei ddiwedd a'i harwain at y gwynfydus. Canys efe a adnewydda eisteddfanau y saint yn eu gwledydd, ac a sefydla fugeiliaid mewn lleoedd gweddus. Dwy gaer a wisg efe â dwy fantell, a rhoddion gwyryfol a rydd efe i wyryfon. Am hyn y derbyn ganmoliaeth yr holl gyfoethogion, a dodir ef yn mhlith y saint. O hono y cerdda hur [lynx, yn yr argraffiad Seisnig gan Giles, Bohn's Library], yr hwn a gyniwairia bob peth, a thuedda at ddistrywio ei genedl ei hun; canys trwyddo ef y cyll Flandras ei dwy ynys, ac o'i hanrhydedd ei hysbeilir. Yna dychwel y trigolion yn ol i'r ynys; canys bydd ymryson rhwng estron genedloedd. Hefyd hen ŵr penwyn, yn eistedd ar farch gwelw a dry wely yr afon Peryddon, ac â gwialen wen a fesura felin arni. Cadwaladr a eilw Cynan, ac a gymer yr Alban yn gynghreiriad. Yna y bydd lladdfa fawr ar estroniaid, yr afonydd a lifant gan waed, ac y llawenhâ mynyddoedd Llydaw. Teyrnwialen a dyf yn mhlith y Brutaniaid; llenwir Cymru â llawenydd, a derw Cernyw a ireiddir. Gelwir yr ynys ar enw Brutus, ac arni estroniaid a ballant. Gynan y cerdda baedd ymladdgar, yr hwn a ddefnyddia ei ys- gythrddanedd (tusks) ar goed Ffrainc; canys efe a dyr i lawr yr holl dderw cryfaf, ac a fydd nawdd i'r rhai gwanaf. Gwŷr Arabia ac Affrig a'i hofnant, canys parhâ ei ruthr hyd eithafoedd Yspaen. Yna dynesa llwch y Castell Serchawl, ac iddo farf arian a chyrn aur, yr hwn a chwytha gwmwl o'i ffroenau nes tywyllu gwyneb yr holl ynys. Heddwch a fydd yn ei amser ef, ac o ffrwythlonder y dywarchen y bydd digonedd o ŷd. Gwragedd a fyddant nadroedd yn eu gwisgiad, a'u holl ymddygiadau fyddant lawn o falchder, yna yr adnewyddir lluestai godineb. Ffynonell yr afon a droir yn waed, a dau frenin a ymladdant ornest am lewes yn Rhyd y Fagl. Gloddest a orchuddia yr holl dir, a dynoliaeth ni phaid a godineb. Hyn oll a wêl tair oes, hyd oni adgyfyd brenin- oedd claddedig yn Nghaer Lundain. Newyu a marwolaeth a ddychwelant, a'r trigolion a alarant oherwydd dinystr dinasoedd. Yna y daw baedd a Gyfnewid. yr hwn a eilw y praidd gwasgaredig yn ol i'r porfeydd a gollasant. Ei fron fydd fwyd i'r newynog, a'i dafod yn ddiod i'r rhai sychedig. Yna y tyf ar dŵr Llundain bren ac arno ond tair cainc, a chan led ei ddail gorchuddia yr holl ynys. Yn ei erbyn y cyfyd gwynt dwyrain, a chyda'i anadl lem crina y drydydd gainc; eithr y ddwy arall a gymerant ei lle hi hyd oni ddinystriant y naill y llall gan amlder eu dail, ac yna y cymer efe le y ddwy hyny, ac y rhydd gynaliaeth i adar pob cenedl Peryglus a fydd efe i adar yr ynys, canys ni fedrant hwy hedeg yn rhwydd yn ei gysgod. Ar ol hyny, y dynesa asyn anwiredd, chwim yn erbyn y gofaint aur, ond araf yn erbyn cribddeil bleiddiau. Yn y dyddiau hyny y llosgir y derw yn y coed, ac y tyf mês ar y Iwyfanen (teitree). Môr Hafren a ymarllwys yn saith cainc, a'r afon Wysg fydd ar dân am saith. mis. Gan y gwres, ei physg a fyddant meirw; ac o honynt hwy y cenedlir seirff'. Yna yr oera dyfroedd Baddon, a'u ffrydiau iachus a fagant angau. Llundain a alara ar farwolaeth ugain mil, a throir yr afon Tafwys yn waed. Gorfodir mynachod i briodi, a chlywir eu dolefau ar fynyddoedd yr Alpau.

Tair ffynnon a gyfyd o Gaer Ŵynt; ffrydiau y rhai hyny a holltant yr ynys yn dair rhan. Y sawl a yf o'r gyntaf o honynt a fwynhâ hir oes, ac ni orthrymir ef âg afiechyd; yr hwn a yf o'r ail. a fydd marw o newyn, a gwelwder a braw a eisteddant ar ei bryd; yr hwn a yf o'r drydedd afon a gymerir ymaith gan angau disyfyd, ac ni chleddir ei gorff. Y sawl a ddeisyfant ysgoi y fath alar, ymdrechant ei guddio âg amryw orchuddiadau, ond. pa beth bynag a roddir arno a drawsffurfir yn rhyw sylwedd arall. Canys y ddaear a droir yn geryg; ceryg yn ddwfr; coed yn lludw; lludw yn ddwfr; os gorchuddir ef gyda hwynt. Eithr cyfyd morwyn o'r Llwyn Llwyd i roddi meddyginiaeth o hyny, ac wedi iddi hi dreulio ei holl ddyfais, hi a sych y ffynonau afiach âg anadl ei genau. Wedi iddi ymadloni gyda'r dyfroedd iachedig, hi a ddwg yn ei llaw ddeau goed Celyddon, ac yn yr aswy, furiau Llundain. Mwg brwmstanawl a ddyrch yn ol 'ei throed, pa ffordd bynag y cerdda, yr hwn fwg a fydd ddauddyblyg. Y mwg hwnw a gyffiry wŷr Rodwm, ac a fydd fwyd i'r rhai yn y dwfn. Hi a dywallta ddagrau edifeuriol, a llenwir yr ynys gan ei gwaedd ddiaspad. lleddir hi gan garw deg cainc, pedwar o ba rai a ar- wisgant goronau aur; y chwech ereill a droir yn gym ych gwyllt (buffalo), a'i hysgymun sain a gyffroant dair ynys Prydain. Yna y sychir llwyn Danet, ac â dynawl lef, llefa: — "Dynesa, I Gymru, a gwasga Cernyw wrth dy ystlys; a dywed wrth Gaer Wynt, 'llynced y ddaear dydi.' Symud eisteddfa dy fugail i borthladd llongau, a'r gweddill a'i dilynant. Canys prysura dydd tranc dy drigolion oherwydd eu hanudoniaeth. Gwynder y gwlan a'th neweidia, â'i eiliw amrywiol. Gwae y genedl anudonol, canys y gaer ardderchog a syrth o'i hachos. Y llongau a orfoleddant, ac un a wneir o ddwy. Draenen droir yn afallen, a hono a ddeilia o'r newydd, ac at ei haroglau, amrywiol adar a ymgasglant. Efe a chwanega ati lys mawr, ac â chwe' chan tŵr ei cadarnheir. Wrthi yr eiddigedda Llundain, a'i muriau a chwanega yn dri dyblyg. yr afon Tafwys a'i cylchyna, a chwedlau y weithred a gerddant tros yr Alpau. Ynddi y cudd y Draenawc ei afalau, a gwneir ffyrdd dan ei daear. Y pryd hwnw ceryg a lefarant, a môr Ffrainc a gyfyngir. Gall gŵr oddiar un lan glywed gŵr ar yr lan arall, a chadernid yr ynys a fwynheir. Dirgelion y dyfnder a ddadguddir, a Llydaw a gryna gan ofn. Ar ol hyn y daw aderyn o Iwyn Caledyr (Calaterium), yr hwn a hed oddeutu yr ynys am ddwy flynedd yn olynol. A gwaedd nosawl y casgl hi yr adar, a phob perchen aden a ymgynull ati. Rhuthrant ar lafur yr amaethwr, a grawn yr ŷd a lyncant. O hyn y daw newyn ar y bobl, ac angau gyda'r newyn. Pan elo hyn trosodd, aderyn ysgymun a ddaw i'r glyn Galabes, ac a'i cyfyd yn fynydd mawr, ar gopa yr hwn hi a blana bren, ac yn ei gangau y nytha hi. Dodwya dri ŵy yn y nyth, o ba rai y daw llwynoges, blaidd, ac arth! Y llwynoges a ladd ei man, ac a ymddyg ar ben asen. Yn y dull angenfilaidd hwn y dychryna hi ei brodyr, ac y gwna iddynt ffoi hyd yn Fflandras. Eithr cynhyrfir y baedd ysgythrant i ymosod ar y llwynoges, a chan ddychwelyd yn llynges, ymosodant arni; ac yna hi a ffugia fod yn farw, nes deffro cydymdeimlad y baedd. Efe a ddynesa at ei chelain, a chan sefyll uwch ei phen, anadla gna ei gwyneb a'i llygaid. Hithau, mewn cyfrwysdra maleisus, a afaela yn ei droed, ac a'i tyn oddi wrth y corph. Yna hi a ruthra arno, ac a gipia ymaith ei glust ddeau a'i losgwrn, ac yn ogofau y mynydd yr ymddirgela. Yna y baedd twylledig a gais gan y blaidd a'r arth adferyd iddo ei aelodau colledig, y rhai wedi peth dadleu a addawant ddau droed, llosgwrn achlust y llwyn- oges iddo, ac o'r rhai hyny gwnaed iddo aelodau hwch. Boddlonir ef ar hyn, gan ddisgwyl yr ad-daliad. Yn y cyfamser, y llwynoges a ddychwel o'r mynydd ac a ymrithia yn fleiddast; a than yr esgus o gynal cynadledd gyda'r baedd, hi a ddel ato, ac a'i llwyr ddinystria. Yna hi a ymrithia yn faedd, a chan ffugio bod yn fyr- o rai o'i haelodau, dysgwylia am ei brodyr; ac yna rhuthro arnynt a'u lladd gyda'i hysgyrthrddant; a choronir hi gyda phen llew. Yn ei dyddiau hi y' dygir sarff allan a fydd yn ddinystr i'r hil ddynol. A'i hyd y cylchyna Lundain, a'r hyn a êl heibio iddi hi a'i llwnc. Yr ych mynyddig a gornir ac efe a wna ei ddanedd yn yr Hafren. Efe a gynull ato ddiadellau yr Alban a Chymru, y rhai a yfant yr afon Tafwys yn sych. Yr asen a eilw y bwch. a'r farf hir, ac a fenthycia ei ffurf. yr ych mynyddig a fydd ddigofus -wrth hyn, a chan alw y blaidd try yn darw corniog yn ei herbyn. Yn ei greulondeb, efe a lwnc eu cnawd a'u hesgyrn, ac yntau a losgir ar gopa Arian. Ei ludw a droir yn eleirch, y rhai allant nofio cystal ar dir sych ag ar ddwfr. Hwy a lyncant bysg mewn pysg, a dynion mewn dynion. Eithr yn eu henaint hwy a droir yn fôrfleidd, ac a weithredant dwyll yn yr eigion. Suddant longau, a chasglant arian lawer. Y Tafwys a red eilwaith, a chan gasglu dyfroedd, gorlifa tros ei glanau. Gorchuddia y dinasoedd cyfagos, a'r mynyddoedd ar ei ffordd. a ddistrywia. Wrth hyny, rhoddir ffynon iddo yn llawn o frad ac anwiredd, a chynhyrfir y Gwyneddwyr i frwydrau ac ymladdau. Deri y llwyni a gydgyfarfyddant ac â chreigiau y Deheuwyr yr ymladdant. Y brain a'r barcutanod a larpiant gelaneddau y meirwon. Dallhuan a adeilada nyth ar furiau Caerloew, ac yn y nyth ymddygir asyn. Hwnw a fâg sarff Malfarn, a dysgir iddo lawer o gastiau drygionus. Efe a esgyn i'r goruchelder, ac yn ei law bydd teyrnwialen, a'r wlad a ddychryna wrth ei lais cras. Yn ei ddyddiau ef y mynyddoedd a grynant, a'r glynau a ysbeilir o'u coed. Canys daw pryf ac iddo anadl tanllyd, a chyda ei chwythiad y llysg efe y coed. O hono y daw saith llew ac iddynt benau geifr. Ag anadl ddrewedig eu geneuau y llygrant wragedd, ac yr achosant i wragedd priod droi yn buteiniaid. Y tad nid adnebydd ei blentyn, canys byddant o duedd anifeilaidd a llygredig. Yna y daw cawr anwiredd, ac a ddychryna bawb gyda llymder ei lygaid. Yn ei erbyn y cyfyd draig Caer Wrangon, ond yn y frwydr y ddraig a ga'r gwaetha', ac efe a orthrymir gan anwiredd y gorchfygydd. Canys y cawr a esgyn ar gefn y ddraig, a chan ymddiosg, efe a eistedd arno yn noeth. Y ddraig a dyf, ac a'i cyfyd i fyny i'r uchder, ac a gura ei orchfygydd noeth gyda'i chynffon. Ar hyny y cawr a gasgl ei holl nerth, a chyda'i gleddyf tyr esgyrn ei ên. O'r diwedd, y ddraig a ymblyg o dan ei llosgwrn, ac a fydd farw o wenwyn. Ar ol hwnw y daw baedd Tytneis (Totness), ac a greulawn orthryma y bobl. A denfyn Caerloew allan lew, yr hwn a aflonydda ar ei orthrymder mewn amryw ymladdau. Efe a'i sathr dan ei draed, ac a'i brawycha gyda'i safn agored. Yn y diwedd y llew a ymrysona gyda'r pendefigion, a daw tarw yn mlaen, ac a'i tery ef gyda'i droed deau. Efe a'i hymlid trwy holl westtai y deyrnas, eithr efe a dyr ei gyrn yn erbyn muriau Rhydychain. Llwynoges Caer Dubal ddiala ar y llew, ac a'i dinystria yn llwyr â'i danedd. Neidr Caer Lincol a'i hamgylcha, yr hon mewn chwys brawychus a rybuddia ddreigiau o'i phresenoldeb. A'r dreigiau a ymladdant, ac a dynant eu gilydd yn ddarnau. yr adeiniog a ormesa ar y diaden, ac a blana eu hewinedd yn y gruddiau gwenwynig. Ereill ddeuant i'r frwydr, ac a laddant y naill y llall. Pumed olynydd y rhai a laddwyd, trwy frad a ddinystriodd y gweddill. Efe gyda'i gleddyf a esgyn ar gefn un, ac a dyr ei ben oddi .wrth ei gorff. A phan ymddiosg, efe a esgyn ar gefn un arall. ac a rydd ei ddeau a'i aswy law ar ei gynffon, ac yn noeth efe a'i gorchfyga ef, pryd nas gallai wneuthur hyny yn wisgedig. Y lleill a boena efe yn eu ffoedigaeth, ac a'u hymlid oddeutu y deyrnas. Yna daw llew rhuadwy, dychrynllyd oherwydd ei angenfilaidd greulonder. Pumtheg rhan a wna efe yn un, ac efe yn unig a rydd arglwydd y bobl. Y cawr claerwyn a ymdywyna, nes peri i'r bobl wynion lwyddo. Pleser a ddarostynga y tywysogion, a hwy a drawsffurfir yn fwystfilod. Yn eu mysg cyfyd llew chwyddedig gan waed dynol. Dan hwnw rhoddir medelwr mewn ŷd, yr hwn tra yn medi a ormesir ganddo. Cerbydydd o Gaerefrog a'u heddycha; ac wedi iddo ladd ei arglwydd, efe a esgyn i'w gerbyd. Gyda chleddyf y bygythia efe y Dwyrain, a llenwir ôl ei olwynion gan waed. Yna efe a ymrithia yn bysgodyn y môr ac yn cael ei gynhyrfu gan chwythiad neidr, efe a genedla gydag ef. O hyn y cynyrchir tri tharw taranllyd, y rhai wedi iddynt Iwyr-fwyta eu porfeydd a drawsffurfir yn brenau. Y cyntaf a gluda fflangell o wiberod, ac a dry ei gefn ar y nesaf ato. Hwnw a amcana gipio y fflangell, eithr cymerir hi gan yr olaf. Troant eu hwynebau oddiwrth eu gilydd hyd oni thaflant ymaith y gwpan wenwyn. Dilynir hwn gan amaethion yr Alban, wrth gefn yr hwn y bydd sarff. Efe a aredig y tir fel y byddo wyn y wlad gan ŷd. Amcana y sarff fwrw ei gwenwyn, a thrwy hyny ddyfetha y cnydau. Gan bla marwol yr ysgubir y bobl ymaith, a muriau y ddinas a fyddant annghyfanedd. Caerloew a roddir yn feddyginiaeth, yr hon a fydd yn gyfrwng gan ferch maeth y sawl a ffrewylla. Canys hi a ddwg y cyffyriau, a'r ynys ar fyrder a adnewyddir. Yna dau a lawiant deyrnwialen, ar ba rai y gwasanaetha y ddraig gorniog. Un a ddaw mewn arfwisg, ac a ferchyg y sarff hedegog. Efe a eistedd ar ei chefn noeth, ac a afaela gyda'i law ddeau yn ei llosgwrn. Wrth ei ddolefau cynhyrfir y moroedd, gan hyny yr ail a frawychir. Yr ail a wna gyfamod gyda'r llew; ond ymrafael yn dygwydd rhyngddynt, hwy a ymladdant â'u gilydd. Doluriant y naill y llall, ond y bwystfil a fydd fuddugol. Yna daw un gyda thympan a thelyn, ac a larieiddia ddywalder y llew. Cenedloedd y deyrnas gan hyny a heddychir, a'r llew ar fantawl ei galwant. Yn ei eisteddfa efe a wnel bwysau cyfiawn, a'i law a estyn efe ar yr Alban. Wrth hyny cymydau y gogledd a dristânt, a drysau eu temlau a agorant. Y blaidd serenog a arwain ei fyddinoedd, a chyda'i losgwrn a amgylcha wlad Cernyw. Gwrthwynebir ef gan filwr mewn cerbyd, yr hwn a drawsffurfia y bobl hyny yn faedd. Y baedd gan hyny a anrheithia y cymydau, ac yn Hafren y cuddia efe ei ben. Gŵr a' gofleidia lew, a dysglaerder aur a ddalla y sawl a edrychont. Arian a wynha yn y cylch, ac a flina y gwinweisg. Dynion a feddwant ar win, ac yn ddibris o nefoedd, byddant brysur a helbulus ar y ddaear. yry y ser eu gwynebau oddiwrthynt, a dyrysir eu cylchdroadau. Yr ydau a grinant wrth eu hagr weddau; ac ni syrth gwlith o'r nef. Y gwraidd a'r cangau a gyfnewidiant leoedd, a newydd-der y weithred a gyffelybir i wyrth. Tanbeidrwydd Mercurius a wanhâ, a'r sawl a edrychont arni a frawychir. Stalbon a symud darian Arcadio, penfestyn Mars a eilw ar Fenus. O benfestyn Mars y gwneir gwasgawd,a chynddaredd Mercurius a gyrhaedd ei derfyn- au eithaf. Orion haiarnawl a symud ei gleddyf, y môr a flina y wyby, Jupiter a edy ei llwybrau cyfreithlon, a Fenus a gyrch oddiar ei llinell. Addfwynder Sadwrn seren a ddygpwyd, ac o rym cryman y lladd hi ddynol- ryw. Deuddeg tu y seren a alarant ymgyrchiadau afreolaidd eu lletywyr; a'r Gremini a omeddant ymgofleid- io, — galwant y celwrn i'r fi'ynonau. Mantol y Punt (Libra) a orwedd yn gam hyd oni roddo'r Maharen (Aries) ei gyrn ceimion o tano. Llosgwrn y Sarff (Scorpio) a gynyrch fellt, a'r Cranc (Cancer) a ymrafaelia gyda'r Haul. Y Wyryf (Virgo) a esgyn gefn y Scythyd (Saggitarius), ac a dywylla ei blodau gwyryfol. Cerbyd y lloer a ddyrysa y Zodiacum, ac ymdora Pleiades allan i wylo. Ni ddychwel neb i wasanaeth Janus, ond ei ddorau cauedig a ymguddiant yn ogofau Ariadne. Ar darawiad paladr y moroedd gyfodant. a lludw yr hynafiaid a adnewyddir. Y gwyntoedd a ymfrwydrant gyda swn brawychus, ar swn a rwyga'r ser."

Yn ddiau, dyma y dernyn hynotaf a mwyaf dyeithr a chywrain o holl gasgliad hynod ddyeithr a chywraia Gruffydd ab Arthur. Amcanodd llawer hynafiaethydd at esbonio a chysoni dygwyddiadau mewn hanesyddiaeth Brydeinig gydag ymadroddion y broffwydoliaeth hon, ond ychydig fu eu llwyddiant. Gwell ydyw ei gadael lle y mae yn engraifft o ddarfelydd wyllt yr hen Ddewin, canys wrth graffu llawer mewn tywyllwch yr ydym yn dueddol i fyned yn ofergoelus, ac i ffol ddychymygu, fel teithiwr yn y nos.

Y mae Brut y Breninoedd hefyd yn croniclo proffwydoliaeth arall o eiddo yr un oracl. Ymddengys fod Gwrtheyrn yn credu pob gair a ddeuai tros wefusau y proffwyd, a'i fod yn ymgynghori âg ef ar bob pwnc o bwys. Gofynodd iddo unwaith pa beth fyddai ei ddiwedd, ac atebodd Myrddin fod dwy farwolaeth yn ei fygwth — y naill, ei ladd gan y Seison; y llall, ei losgi yn ei gastell gan Emrys Wledig. Dranoeth glaniodd Emrys ac Uthr Bendragon ei frawd, a chyda hwynt ddeng mil o wŷr. Prysurai yr holl Frythoniaid i ymuno dan eu baner, a gwnaethant Emrys yn frenin arnynt. Y weithred gyntaf o eiddo Emrys oedd dial gwaed ei dad a'i frawd. Arweiniodd ei fyddinoedd tua Chymru, gwersyllodd o flaen castell y brenin Gwrtheyrn; ac yn ddioedi gosododd ei beirianau ar waith i ddryllio y muriau. Eithr wedi methu darnio y gaer yn mhob cyfryw ffordd, rhoddasant y lle ar dân hyd oni losgodd y tŵr, a Gwrtheyrn Fradwr ynddo. Dyna oes a diwedd truenus un o dri "Charnfradwyr ynys Prydain."