Erthyglau Emrys ap Iwan Cyf I/Llythyr arall Alltud
| ← Llythyr Alltud | Erthyglau Emrys ap Iwan Cyf I |
O Elba i Waterloo → |
XI
LLYTHYR ARALL ALLTUD
(Na ddarllened neb hwn.—Y Cyf.)
O L——, YNG NGHYMRU,
y 9fed o Dachwedd, 1882.
FY ANNWYL DAD,
Dyma fi bellach yn anfon i Fflandrys y gweddill o'm sylwadau am Gymru, y Cymry, a'r Gymraeg.
Cyfeiriais at Fyddin Iachawdwriaeth. A glywaist ti sôn amdani? Defodwyr taeogaidd ydyw'r fyddin, yn rhyfela yn erbyn drygau ysbrydol ag arfau cnawdol, a hynny yn ôl rheolau cnawdol. Ni allasai'r cyfryw fyddin gyfodi ond mewn gwlad ag ynddi gymysgedd o anwybodaeth, o ffolineb, o afledneisrwydd, ac o ysbryd milwrol. Clywais fod adran ohoni newydd ymosod ar Baris. Beiddiaf broffwydo na lwydda'r cyfryw bobl ddim yno. Nid yw'r Ffrancod mor hogynaidd â'r Saeson; a pheth arall, ni wnaeth neb hyd yma nemor o dda nac o ddrwg yn Ffrainc oni byddai'n ddyn coeth. Cais yr aelodau ddychrynu'r diafol â ffyn a phedyll, a chanant i Grist fel pe canent i ymgeisydd seneddol. Fel hyn y diwedda un o'u hemynau, er mai teg addef na cheir mohono ymysg eu hemynau argraffedig: 'Hen fachgen braf yw'r Iesu (For he's a jolly good fellow '), &c. Dywed rhai eu bod yn gwneud lles nid ychydig yn Lloegr. Diau eu bod, canys pa ddyn, neu pa gymdeithas, ar wyneb daear a ddichon wneud drwg digymysg? Pe'u gwelit ti, yr wyf yn credu y'th argyhoeddid bod tuedd gyffredinol y moddion a arferant yn hytrach yn niweidiol nag yn llesol, ac felly y bydd y niwed a barant yn fwy parhaus na'r lles a achlysurant. Sut bynnag, y mae'n anodd gennyf synied am Apostol y Cenhedloedd yn ymostwng i fabwyso tactics y Cadlyw a'r Gadlywes Booth.
Er fy mod i, fel pob dyn coeth, yn condemnio 'moddion gras' Byddin Iachawdwriaeth, eto'r wyf yn addef bod eisiau cyfundeb crefyddol rhyddach a mwy gwerinol yn Lloegr ac yng Nghymru hefyd. Gan fod y cyfundeb gorau yn myned yn ddarostyngedig i hierarchaeth neu glwb swyddogol erbyn y byddo'n drigain neu ganmlwydd oed, odid na fyddai'n dda i ymgodiad, neu ynteu i ymneilltuad mawr ddigwydd unwaith ym mhob oes, o leiaf. Bydd cyfundeb crefyddol yn colli ei nerth ysbrydol pan elo'n beiriant dyrys, costus, a respectable, yn ystyr Saesneg y gair. Diau mai'r cyfundeb mwyaf ei beirianwaith a fydd yn llwyddo fwyaf yn allanol, ond gwyddost ti, sy'n gydnabyddus â'r haneswyr eglwysig mwyaf amhleidgar, fod yr hyn a ystyrir yn llwyddiant cyfundebol yn cydfyned yn gyffredin â dirywiad mewn crefydd bur a Christnogaeth seml. Yn feddyliol, syniad isel sydd gan y genedl Gymreig amdani ei hun. Hi a eddyf, Yn wir, yr ydwyf yn ffolach na neb, ac nid oes deall dyn gennyf.' Y mae'r syniad hwn yn ei hatal rhag dyfeisio dim, rhag cychwyn dim ohoni ei hun, rhag edrych ar ddim trwy ei llygaid ei hun, a rhag barnu dim trosti ei hun. Digon ganddi hi ddilyn y dyn nesaf ati, sef y Sais. Ef yw ei cholofn niwl y dydd, a'i cholofn dân y nos. Pan symudo ef, symuda hithau; pan safo ef, saif hithau. Y llo hwn yw ei heilun hi, a chan y gwyddost pa fath un ydyw'r eilun, gelli ddyfalu pa fath rai ydyw'r eilun-addolwyr.
Ond yn grefyddol, y mae hi, fel y genedl Seisnig, yn genhedlaeth lân yn ei golwg ei hun, er nas glanhawyd oddi wrth ei haflendid.' O bob ymffrost, ymffrost crefyddol yw'r gwrthunaf. Bydd fy nhrwyn a'm genau'n crychu pan glywaf weddïwr o Gymro yn diolch i Dduw nad yw ef a'i gyd-wladwyr 'fel dynion eraill y tu hwnt i'r môr. O! na buasent, meddaf i. Ni fynnwn dyngu nad oes mewn rhai parthau o Belg a Ffrainc gymaint o anfoesoldeb ag sydd yng Nghymru; ond yn sicr, y mae'r anfoesoldeb hwnnw'n llai amlwg, ac y mae cymaint sydd yn amlwg yn llai gwrthun. Y mae pob cenedl a welais i, oddieithr y Saeson, yn rhagori'n ddirfawr ar y Cymry mewn boneddigeiddrwydd, gonestrwydd, geirwiredd, a sobrwydd. Gellir gweld mwy o feddwon mewn pentref Cymreig ar un nos nag a welir yn hanner y Cyfandir mewn dwy flynedd. Y mae'n wir fod yma yn awr lai o lawer o feddwi cyhoeddus ar y Sabothau nag a fu, ond i atalfâu cyfreithiol ac nid i'w crefyddolder eu hunain y dylai'r Cymry ddiolch am hynny. Y mae'n rhyfedd gennyf i na all cenedl sydd yn ymffrostio cymaint yn ei Christnogaeth lywodraethu ei chwant am ddiodydd meddwol heb fyned ar ofyn y wladwriaeth.
Cydnebydd y Prydeinwyr tecaf a mwyaf cydnabyddus â'r Cyfandir fod Cyfandirwyr yn bucheddu'n fwy Cristnogaidd na Phrydeinwyr o fore dydd Llun hyd ganol nos Sadwrn, ond taerant fod Prydeinwyr yn bucheddu'n fwy Cristnogaidd na Chyfandirwyr ar ddydd Sul. Yn fwy Iddewaidd fe allai, ond nid yn fwy Cristnogaidd. Y maent yn wlad hon yn rhoi mwy o bwys ar hyd yr addoliad nag ar ei ddwyster a'i angerddoldeb. Y mae'r dyn a gysgo mewn dau wasanaeth yn fwy crefyddol yn ei olwg ei hun ac yng ngolwg eraill hefyd na'r dyn a fyddo'n effro mewn un yn unig. Darganfûm un ffaith bwysig, sef, nad yw'r rhan fwyaf o'r Prydeinwyr, er eu holl siarad am y Saboth, yn addoli'n gyhoeddus nemor fwy na ninnau, hyd yn oed o ran amser. Nid yw'n ddim gan wragedd Cymreig aros gartref, a chadw eu morynion gartref i ddarparu cinio. Nid yw'n ddim gan y gwŷr a'r gwragedd aros gartref i gysgu tan bwys y cinio hwnnw hyd amser te. Yng Nghymru, cyfrifir bolera, cysgu, neu ymgecru yn llai o drosedd Sabothol na myned allan o greadigaeth gyfyng y saer maen i rodio'n llon yn awyr a than heulwen Duw. Byddwn ni wedi gorffen ein gwasanaeth crefyddol cyntaf cyn i grefyddwyr Cymru droi yn eu gwelyau, a phaham gan hynny y beiant hwy arnom am ddewis treulio corff y dydd o faes yn hytrach nag o fewn? Onid yr heol a'r parc yw tŷ'r Cyfandirwr pan fyddo hi'n hindda?
Y mae gennyf achos i feddwl, pe peidiai llywod— raethau gwladol ag ymyrryd ar y Saboth, y cedwid ef yn rhyddach yn y wlad hon nag mewn un wlad arall. Y mae'r rhan fwyaf o'i chrefyddwyr mor ariangar fel na allont edrych ar blant y byd hwn yn masnachu heb fynnu cael rhyw esgus i fasnachu eu hunain. Oni fyddi'n meddwl weithiau, fy nhad, fod llywodraethau gwladol yn rhoi gormod o gyfleustra i grefyddwyr i ragrithio, a rhy ychydig iddynt i ymwadu ac i aberthu?
Y mae Ymneilltuwyr Cymru yn Brotestaniaid tra gwrth-Babyddol; er hynny, y mae'n anodd i ddyn ar ei dro fel myfi ganfod llawer o wahaniaeth rhyngddynt a'r Pabyddion; canys y mae llawer o'u swyddogion hwythau, os nad o'u haelodau cyffredin hefyd, yn rhoi mwy o fri yn weithredol ar fân drefniadau a seremonïau amheus nag ar egwyddorion cyffredinol a thragwyddol. Nid ymgrymant i'r Forwyn Fair, ond ymgrymant yn addolgar i greaduriaid gwaelach na hi o lawer. Gwadant anffaeledig— rwydd y Pab o Rufain, ond cydnabyddant anffaeledigrwydd plaid neilltuol, yn enwedig os bydd y blaid honno yn cyfansoddi mwyafrif. Er hynny, y maent yn beio ar y mwyafrif a gollfarnodd Grist am eu bod yn ystyried bod croeshoeliad yn ormod o gosb am alw brenin yn gadno, a phenaethiaid y bobl yn ffyliaid, &c. Ar air yn unig y maent yn cydnabod 'hawl pob dyn i farnu trosto ei hun '; ac yn wir, y mae'n amheus gennyf a allent gydnabod hynny'n wirioneddol heb ymwrthod â Chyffesion Ffydd, neu ynteu ymrannu'n. fân gyfundebau aneirif. Ymddengys imi ei bod yn rhaid i Brotestaniaeth gyson a llwyr ddiweddu mewn unigoliaeth. Gofynnaist yn dy lythyr diwethaf a oes rhywrai heblaw Henry Richard yn cynrychioli Cymru yn Nhŷ'r Cyffredin. Oes, liaws; eithr gan eu bod hwy oll yn perthyn i'r Hold-your-Peace Society, y maent yn ddynion rhy ymostyngar i'r chwip' weinidogaethol i wneud sôn amdanynt y tu hwnt i'r môr.
Byddit ti, weithiau, yn cyhuddo'r Belgiaid Ffrancaidd o ymddwyn yn anghyfiawn tuag at y Belgiaid Fflemig. Dyn a ystyrio wrthyt! Beth a ddywedit pe'n trinid ni, Fflemiaid, fel y trinir y Cymry gan y Saeson? Yng Nghymru y gelli weled anghyfiawnder yn ei nerth. Caiff Sais bob swydd yng Nghymru heb fedru dim Cymraeg, tra na chaiff Cymro un swydd werthfawr yn Lloegr heb fedru Saesneg. Pa beth a ddywedi yn erbyn y
Ffrancod yn awr? Nid addysgir iaith yr aelwyd a'r addoldy yn yr ysgolion gwladol, er bod y Cymry'n talu trethi fel y Saeson! Saesneg yw iaith y cyrtiau, y cynghorau, a'r gorsafoedd! Yn Saesneg y cyhoeddir pob hysbys— iad llywodraethol a chyfreithiol, er bod y Gymraeg yn gyfoethocach o dermau cyfreithiol na'r Saesneg. Yn Saesneg yn unig y mae'r rheolau a'r rhybuddion a geir yng ngherbydau'r trenau sy'n rhedeg trwy Gymru, tra ceir hwynt yn y Fflemeg, y Ffrangeg, a'r Isellmyneg yn y trenau sy'n tramwyo Belg. Eto y mae llai o angen am hyn ar y Fflandrysiaid nag sydd ar y Cymry, canys nid oes nemor ohonom ni heb fedru'r Ffrangeg.
Paham, meddi, y mae'r Cymry'n goddef y fath orthrwm afresymol yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg?—Am fod y rhan fwyaf ohonynt wedi myned yn rhy wasaidd i deimlo dim oddi wrtho. Clywir y rhai mwyaf penwan ohonynt hwy eu hunain yn gofyn yn ddigon digywilydd, naill ai o fregedd neu o ddifrif, Paham y gwneir ymdrech i gadw'r Gymraeg yn fyw?' Ni chlywais fod cwp! o lanciau erioed wedi trochi'r cyfryw rai er mwyn calleiddio tipyn arnynt.
Y mae'r ysbryd ymwahangar neu ddosbarthol sy'n llywodraethu pobl y wlad hon, ynghyd â'r ysbryd proselytiol sy'n corddi'r gwahanol gyfun— debau, yn eu cymell i adeiladu capelau costus gogyfer â Saeson, a Chymry Seisnigaidd. Pan ddelo Seisyn i ardal Gymreig, brysia'r cyfundeb hwn i godi capel iddo, yna cyfundeb arall, nes peri i ddyn dybied ddarfod cyflawni'r broffwydoliaeth sy'n dywedyd: "Yn y dydd hwnnw, saith o wragedd a ymaflant mewn un gŵr," &c. Gan na ddichon Sais, er cymaint dyn ydyw, lenwi tri neu bedwar o gapelau, bydd yn rhaid i'r achoswyr Seisnig arfer pob rhyw foddion i hudo Cymry o'r capelau Cym— raeg. Ni bydd yr hudo hwn yn myned yn gwbl ofer. Cyfrifir pob un o'r Cymry a hudir yn dri, neu bump, neu saith o Saeson, yn ôl syniad y cyfrifwr am werth cymharol Sais a Chymro. Wedi hynny, cyhoeddir y cyfanrif mewn llyfryn fel y gwelo pobl y wlad fod ' achos yr Arglwydd yn myned rhagddo yn aruthrol, er gwaethaf gwrthwynebiad Sanbalat a'i lu; ac fel yr argyhoedder pawb fod eglwys Saesneg yn gofyn cymaint o gymorth ariannol wedi myned ohoni'n gref a phan oedd hi'n wan! A elli di synied, fy nhad, am breswylwyr Fflandrys yn lladd eu hiaith trwy sefydlu achosion Ffrancaidd cyfatebol i'r achosion Seisnigaidd hyn? Ac eto y mae'r Gymraeg gymaint tlysach na'r Fflemeg ag ydyw Cymru na Fflandrys. Yn wir, nid oes gan y Cymry mwyach ddim y gallant ymffrostio ynddo'n arbennig heblaw eu hiaith; ac wele! y maent trwy ddirfawr draul a thrafferth yn cynorthwyo eu darostyngwyr i ddileu honno! O! y Fandaliaid di—chwaeth, ai tybed y gwyddant pa beth y maent yn ei wneuthur? Ys anodd dirnad paham yr ymddiriedodd Rhagluniaeth iaith mor farddonol ac mor athronyddol i bobl y mae cynifer ohonynt yn rhy bŵl i weled ei gwerth.
Bu gynt ymosod nid bychan ar ein mamiaith ninnau; ond magodd hynny benderfyniad yn y Fflemiaid i fynnu diwygiadau gwladol sydd wedi bod nid yn unig yn adfywiad i'w hiaith, ond hefyd yn fantais feddyliol a masnachol i'w meibion. Pan ddywedwyd wrthynt fod y Fflemeg yn marw, brysio i ymofyn am feddyginiaeth iddi a ddarfu iddynt hwy, ac nid canu cnul a chloddio bedd iddi. Pan gredasant ei bod yn glaf ac mewn enbydrwydd y teimlasant ac y dangosasant faint eu serch tuag ati. Wrth ei chlaf—wely y gwybuasant fod eu hoedl hwy ynglŷn wrth ei hoedl hithau, ac am hynny llefasant, Bydded byw y Fflemeg fel y byddo byw y Fflem— iaid!" Ai er y pryd hwnnw, fy nhad, y mae hen glychau Antwerp yn canu mor llon?
Yr wyf yn gobeithio, er mwyn yr hyn sydd hen a rhagorol, y bydd i ymgais boeth Seisgarwyr i orffen y Gymraeg gynhyrchu teimlad cryfach nag erioed o'i phlaid. Yn wir, yr ydys eisoes yn gweled arwyddion mai effaith holl ddadleuon Achoswyr Saesneg fydd llwyr argyhoeddi corff y genedl mai addysgu'r Gymraeg yn yr ysgolion beunyddiol, a hynny ar draul y wladwriaeth, ydyw'r feddyginiaeth fawr rhag unieithogrwydd, gorthrwm casglyddol, drwg-effeithiau'r Achosion Saesneg,' a dinistr cenhedlig. Pe bawn i'n Gymro, hyn a bregethwn yn barhaus: Rhodder cyfleustra i blant deg a thair sir Cymru i ddysgu iaith odidog eu tadau; os esgeulusa rhywrai'r cyfleustra hwnnw, boed iddynt ddarbod trostynt eu hunain, ac nid myned ar ofyn cynull— eidfaoedd Cymraeg am arian i godi capelau Saesneg, ac i gynnal bugeiliaid Saesneg. A adwaenost ti, fy nhad, ryw ddyn doeth a bregethai'n rhesymolach?
Rhag iti feddwl yn rhy wael am y Cymry, dylwn chwanegu bod ganddynt fwy o ddawn naturiol nag unrhyw genedl arall yng Ngogledd Ewrop, oddi-eithr y Ffrancod a'r Gwyddelod; ond o ddiffyg beiddgarwch a dyfalwch, nid yw eu dawn yn tycio dim iddynt. Nid oes ganddynt na gwyddoniaid na chelforion fel sydd gennym ni; er hynny, y mae cannwyll llygad gwyddon, a llun llygad celfor gan liaws ohonynt. Y mae ieuenctid Cymru yn dra chwannog i ymgymryd â'r pethau hynny y gellir, neu y tybir y gellir, llwyddo ynddynt yn fwyaf cyflym a didrafferth, sef pregethu, canu, a datganu. Rhaid addef nad oes raid i ddyn astudio nemor i wneud y tri pheth hyn yn gymeradwy ymhlith pobl y byddo'u barn a'u gwybodaeth yn brin. Er bod cyfnod y beirdd a chyfnod y pregethwyr, a chyfnod y cerddorion Cymreig yn cydymlapio, eto ac edrych o bell, gellir dweud bod cyfnod y beirdd wedi myned heibio, bod cyfnod y pregethwyr ar fyned heibio, a chyfnod y cerddorion yn agos i'w bwynt uchaf. Ymddengys i mi fod y pregethwyr yn gallach yn eu cenhedlaeth' na'r beirdd, canys y maent hwy [yn cofio'r adnod] . . "Na chau safn yr ŷch sydd yn dyrnu." Nid er mwyn ychen y maes nacychen Rhydychen' yn unig yr ysgrifennwyd hyn, ond er mwyn pob creadur sydd yn dyrnu—yn llafurio er mwyn eraill, pa un bynnag ai clerigwr, ai pregethwr, ai blaenor, ai athro, ai politegwr, ai cerddor, ai bardd. Am ddyrnu ac nid am fod yn ŷch y dylid gwobrwyo pob dyn, onid e, fy nhad?
Er mai ychydig o lenorion ac o ddiwygwyr cymdeithasol a gwladol sydd yng Nghymru, ac er eu bod o achos eu prinder yn fwy anhepgor na degau o bregethwyr, eto nid oes dim yn sicr iddynt hwy ond erledigaeth yng nghanol eu hoes, esgeulus— tra yn niwedd eu hoes, a chlod ar ôl marw.
Os mynn fy nghyfaill Egmont gael o hyd i wraig brydferth heb chwilio llawer, deued i Gymru. Yma y mae'r merched mwyaf croenlan a welais i. Ond dealled ef eu bod hwy, at ei gilydd, yn fwy an— wybodus na merched y Cyfandir, ac yn falchach o lawer iawn. Diau y byddai merched y Cyfandir cyn falched â hwythau pe megid hwy a'u haddysgu yn gyffelyb. Addysg fas a diwerth iawn a gaiff merched Cymreig gan athrawesau Seisnig mewn teulu ac mewn gwest-ysgol (pension). Pan ddelont o'r gyfryw ysgol, odid byth y bydd rhieni parchus' yn perffeithio'u haddysg trwy eu hanfon am flwyddyn neu ddwy i ffermdy neu westy i ddysgu gwaith tŷ; yn hytrach byddant yn eu cadw gartref i chwarae ar y piano, i ganu Beautiful Star, ac i frodio antimacassars.
Bydd rhai o'r cyfoethogion Cymreig yn cymryd arnynt fod yn Gymroaidd iawn ar lwyfan Eisteddfod (gwyddost pa beth yw Eisteddfod?), ond ni byddant yn cyflogi neb i addysgu eu plant yn iaith y brodorion. Ni chlywais addo ohonynt gynorthwyo un cyhoeddwr i argraffu ac i werthu'n rhad yr hen ysgrifau Cymraeg sy'n pydru mewn cistiau. Nid wyf chwaith yn meddwl iddynt godi cerflun na chofgolofn i Lywelyn nac i Ywain Glyn Dŵr, nac i un Cymro enwog arall. Diolched ysbryd Van Artwelde ac ysbryd Goswyn Verreyck nad yng Nghymru y'u ganwyd.
Y mae tai trefi Cymreig yn is ac yn fwy diaddurn hyd yn oed na thai trefi Seisnig. Nid oes un parc cyhoeddus ynglŷn â'r pentrefi. Ni welais mewn un parth goed ffrwythog rhwng y caeau, nac ar ochrau'r priffyrdd. Nid oes llwybr cyhoeddus trwy'r gerddi a'r perllannau. Yn wir, y maent wedi eu cau â gwaliau neu ynteu â gwrychoedd uchel. Gallwn i feddwl bod gwrychoedd a gwaliau mor angenrheidiol i gadw Prydeinwyr yn onest ag ydyw deddfau seneddol i'w cadw'n sobr.
Dylwn ddywedyd wrthyt fod yng Nghymru gymdeithasau dirwestol sy'n gwneud ymdrechion canmoladwy i sobri eu cydwladwyr. Gresyn hagen fod cynifer o'u haelodau yn eu niweidio eu hunain, a dirwest hefyd, trwy haeru pethau mor ddisail ac anniffynadwy. Nid digon ganddynt bregethu y dylai pawb yn wastadol ac ymhobman lwyr ymwrthod â phob diod feddwol. Diau y gallent brofi ei bod yn annichon i genhedloedd gwancus didoriad o fath y Prydeinwyr fod yn sobr heb fod yn llwyrymwrthodwyr; ac wedi profi hynny, gallent brofi ymhellach yn wyneb rheswm ac Ysgrythur ei bod yn angenrheidiol i bobl felly fod yn llwyrymwrthodwyr er mwyn bod yn sobr. Heblaw hynny, gallent brofi y dylai yfwr bychan beidio ag yfed dim pe gallent brofi y byddai hynny'n foddion i gadw eraill rhag yfed gormod. Ond ni fynn llawer o ddirwestwyr Cymru aros ar y tir diogel yna. Gwastraffant eu hamser a'u doniau i geisio profi bod y Beibl yn gorchymyn i bob dyn ymhobman edifarhau,' a llwyrymwrthod hefyd! Gwn i a thithau'n dda fod gwin cri yn troi'n feddwol ohono'i hun ymhen wyth neu naw diwrnod, ac eto, nid yw'r ffaith hon, na thystiolaethau hanesiol, yn atal rhai dirwestwyr Prydeinig rhag haeru na fyddai Crist a'i ddisgyblion ddim yn yfed gwin eplesedig. Yn ddiweddar dyfeisiodd masnachwyr rhyw ddiod a elwir yn rasol yn 'win anfeddwol' gogyfer â dirwestwyr eithafol Prydain Fawr; a hon a yfant mewn rhai mannau yn lle gwin gwirioneddol i gofio angau'r Gwaredwr. Dywedant mai diod debyg i hon oedd y gwin naturiol a'r gwin gwyrthiol a yfwyd yn y wledd briodasol yng Nghana Galilea. Yr wyf ar dir i ddywedyd wrthyt bod hynny cyn wired â bod yr adnod hon yn Efengyl Ioan: "Cato fi! Meistr Llywodraethwr-y-wledd, pa ddiod yw hon a osodaist ger fy mron i, a'm gwraig, a'm cyfeillion? Onid wyt yn ystyried mai mewn ystafell briodas yr ydym, ac nid mewn ystafell feddygol? A fynnit ti wneud yr holl wahoddedigion yn sâl? A fynnit ti ddwyn y pruddglwyf arnaf i a'm priod wrth ddechrau byw? Dos! brysia! pâr ddwyn gwin—y gwin sydd yn llawenhau; fel y tynner yr adflas oddi ar ein genau. Hai! gwydraid o ddwfr oer hefyd i'r cyfaill acw, i'w atal rhag llesmeirio. Hm! gwell gan bawb, a gwell i bawb, fuasai gwledda ar ddwfr glaw nag ar y sucan merfaidd hwn." Byddai'n annichon gennyt gredu ddarfod i'r Iesu ddifetha chwe llestraid o ddwfr glân trwy ei droi yn 'win anfeddwol,' pe gwyddit pa fath drwyth ydyw. Beth a fyddai iti anfon ychydig gostreleidiau o winoedd gorau'r Cyfandir fel y gallwyf ddangos i'm cyfeillion tra dirwestol nad yw peint o win meddwol, os bydd yn ddigymysg, nac yn fwy penddarol nac yn fwy temtiol na pheint o 'win anfeddwol.'
Yr ydys yn teimlo gorthrwm y Llywodraeth Seisnig yn ddirfawr nid yn unig yng Nghymru, ond hefyd yn yr ynys oll. Y mae'n anodd dyfalu pa fodd y mae'r amaethwyr a'r llafurwyr yn gallu byw; canys nid yw'n gyfleus iddynt hwy ysbeilio'r Eifftiaid a'r Indiaid yn enw gwareiddiad er mwyn chwanegu at ffrwyth llafur gonest. Gwyddost fod deddfau tirol y wlad hon yn wahanol i ddeddfau tirol pob gwlad arall. Y mae'n amheus gennyf a wyddost pa mor drymion a lluosog ydyw'r trethi a'r tollau. Gyda llaw, a elli di ddyfalu pa faint y mae'n rhaid i ddyn ei roi am sigâr a werthir yn Ffrainc a'r Almaen am ddimai? Dim llai na phedair ceiniog. Rhaid i'r llywodraeth gael dwy geiniog a dimai o bris pob wns o'r baco mwyaf cyffredin. Paham, tybed, y mae wystrys gymaint drutach ym Mhrydain nag ym Melg? Gwyddost y ceir yn y café harddaf ym Mrüssel ddeuddeg o wystrys, gwydraid o win, a bara ac ymenyn, am swllt a dimai. Ni chaut yn y bwyty mwyaf cyffredin yn Llundain ddeuddeg o wystrys yn unig, heb sôn am win, &c., am lai na deunaw ceiniog! Wystrys Belg! Goffi Ffrainc! Fara'r Almaen! Sigarau'r Yswisdir! —Gwae chwi pan ddychwelwyf i'r Cyfandir.
Cred fy mod yn ymdrechu bob amser ac ymhob— man i fucheddu'n deilwng o'm tad ac o'm cenedl. Er fy mod mewn gwlad ddieithr y mae anrhydedd Fflandrys megis rhactal rhwng fy llygaid.
Derbyn, fy nhad, gofion cynhesaf dy annwyl fab,
EMRIJ VAN JAN.
ALLAN O'R Faner, RHAGFYR 20, 1882.