Erthyglau Emrys ap Iwan Cyf I/Wele dy Dduwiau, O Walia!
| ← Paham Gorfu'r Undebwyr | Erthyglau Emrys ap Iwan Cyf I |
Y Llo Arall → |
IV
WELE DY DDUWIAU, O WALIA!
Cyfod dy galon a'th ael, ddarllenydd: nid ydyw dy wlad cyn waethed ag y dywedir ei bod. Y mae'n myned yn llai eilunaddolgar bob oes. Yn y dyddiau gynt, yr oedd rhifedi ei duwiau hi yn ôl ei dinasoedd; ond ni cheir ynddi bellach ond pump neu chwech, o'r mwyaf. Bu llawer ohonynt farw o wendid a hendid. Eraill, o eisiau amgenach croeso, a giliasant i wledydd dieithr, a'r lleill a alltudiwyd o achos y niwed a barent i'r wladwriaeth.
Gwelwyd bod Adramelech yn rhy hoff o gig plant—am hynny rhoddwyd ef i genedl fwy epilgar. Ni allai Rimmon a Baalpeor gydweithio; am hynny gorchmynnwyd i Rimmon, druan, fyned i chwilio am genedl nad ofnai olau dydd. Gwrthryfelodd y Cymry'n fore yn erbyn Baalzebub, duw'r gwybed; a'u dadl oedd hyn—dywedent nad teg oedd eu gorfodi i gynnal brenin rhwysgfawr dros flynydd— oedd crynion tra nad oedd raid wrtho ond am fisoedd yr haf; a haerent fod ganddynt ddigon o allu moesol a naturiol i ladd pob rhyw bryf a'u cosai hwynt yn ystod y misoedd oerion heb gymorth un duw. Yntau, gan ryfeddu'n aruthr wrth hanghrediniaeth, a gyflogodd i fyned i'r Eidal lle y mae'n cael ei wala o waith trwy gydol y flwyddyn. Cafwyd nad oedd y duwiesau Melpomene ac Urania yn gweddu yma, gan fod y naill yn ymdrin â phethau rhy uchel, a'r llall â phethau rhy ddyfnion; am hynny, gyrrwyd hwy'n anrheg i'r Germaniaid. Bellach, y mae'r rhan fwyaf o eilunaddoliaeth y genedl yn rhedeg mewn dwy sianel—Ariangarwch a Saisaddoliaeth! Yn lle rhannu eu calon fel cynt rhwng duwiau lawer, y mae'r Cymry yn awr wedi crynhoi eu holl serch ar ddau lo—y llo aur a'r llo Seisnig. Rhaid addef na ddangosant fawr o ragfarn yn eu heilunaddoliaeth, canys y maent yn parchu'r hen a'r diweddar. Y mae'r llo aur wedi bod yn dduw llawer oes a llawer gwlad. Gwnaethpwyd ef ond odid yng ngefail Tubal Cain, ond, ac addef y gwir, corrach o dduw go ddiweddar ydyw'r llo Seisnig. Ni all hawlio dim parch ar gyfrif ei oedran.
Un ydyw na wybu Israel ddim amdano. Ni chafodd erioed yr anrhydedd o eistedd yn ystafell y duwiau yn Rhufain. Erioed ni chodwyd allor iddo yn Athen. Ond os nad ydyw ei ddyddiau'n ymestyn i'r cynfyd, os nad aeth y sôn amdano hyd eithafoedd daear, y mae er hynny yn dduw gwir genedlaethol. Y Cymro a'i dyfeisiodd, y Cymro a'i toddodd, y Cymro a'i lluniodd, a'r Cymry yw'r unig genedl ar y ddaear sydd yn ei theimlo'n fraint i gael ei addoli. Ond gadewch i ni aros y tro hwn gyda'r un aur. Duw yw hwn na ddiystyrir mono gan un genedl ar y ddaear, ond nid oes ond Cymry, y Saeson a'r Americaniaid yn ei garu ef â'u holl nerth ac â'u holl feddwl. Y dyn ariannog ydyw'r homme comme il faut ym Mhrydain. Nid yw felly mewn gwledydd mwy gwâr. Ped ymholai'r Swediad ynghylch rhywun, gofynnai "Pa fodd y mae'n ymddwyn? Gofynnai'r Helvetiad, y Germaniad a'r Isdiriad, "Pa faint o wybodaeth sydd ganddo?" Gofynnai'r Ffrancwr, "Pa faint o ddawn—o esprit, sydd ganddo? Ond y Sais a ofynnai, "Pa faint o arian sydd ganddo?" Yn fyr, Sut droed sydd ganddo, medd y Swediad. Sut dafod sydd ganddo, medd y Ffrancwr. Sut ben sydd ganddo, ebe'r lleill; ond sut logell sydd ganddo, medd y Sais!
Achwynir yn fynych ddarfod i gyndadau ein cyfoethogion etifeddol gael eu tir a'u golud trwy drais. Addefaf hynny, ond eto y mae'n well gennyf i'r cyfoethogion boneddol hyn na'r cyfoethogion difonedd; y maent yn fwy hynaws, yn fwy difalch ac yn fwy diddichell. Yn wir, caech eu bod yn fwy o ddynion na hwy ymhob modd, pe peidiech ag edrych arnynt trwy offeiriaid. Geilw rhai'r dyn a bentyrrodd olud mewn byr amser yn self-made-man. Self-unmade-man y galwaf i bob corrach. A welsoch chwi ddyn a roes ei fryd ar ennill cyfoeth yn ymboeni i ddatblygu ei ddynoliaeth ryw dro? Beth, atolwg, yw'ch syniad chwi am ddyn? Os mynnwch eich annynoli'ch hun, penderfynwch fyned yn gyfoethog. Dyma'r ffordd frenhinol i grebachu'r enaid. Ond tebygaf eich clywed yn dadlau y gall dyn fyned yn ariannog heb fod yn ariangar. Addefaf y gall, trwy ddirfawr ffawd, ond dal yr wyf fod yr amserau hyn y fath fel na all dyn, fel rheol, bentyrru arian yn gyflym heb garu arian, heb hefyd esgeuluso'i ddyletswyddau tuag ato'i hun, at ei gymydog, ac at ei Dduw. Nid wyf yn tybied bod y grediniaeth hon mor ddieithr i chwi, fel y bo'n rhaid colli amser i ddangos y rhesymau y mae'n gorffwys arnynt. Ofnaf mai ychydig sydd yn rhedeg yn chwyrn i El Dorado—i wlad yr aur—heb wneud yr hyn sydd yn annheilwng o Gristion, os nad o ddyn. Gynifer sy'n dyfod i olud trwy fath o hapchwarae. Y naill o wir ddamwain a lwydda yn ei anturiaeth, ac a ddaw felly i anrhydedd, a'r llall, druan, a fetha, ac yna a fwrir allan o'r synagog—a hynny, cofier, nid o achos ei gamwedd, ond o achos ei anffawd. Yng ngolwg rhai dynion, y mae llwyddiant yn gosod sêl o gyfreithlondeb ar bob camwri. Gwir yw'r gair sy'n dywedyd nad gloew mo'r afon honno y mae ei dyfroedd yn chwyddo'n sydyn. "Llaw y diwyd a gyfoethoga"; ond ymgyfoethogi'n arafaidd naturiol y mae ef, ac os bydd yn dduwiol yn gystal ag yn ddiwyd, ni wna Duw byth ei felltithio â chymaint o gyfoeth ag a fo'n fagl iddo.
Mawr yw gallu'r llo aur! Trwy ei gymorth ef gall dyn gael bron unrhyw swydd a chwenycha, ond ysywaeth nid oes neb mor anghymwys â'r corrach i lenwi'r swyddau a gaffo; canys dyn yw ef na chymerodd hamdden erioed i drwsio'i ymennydd, ac i ysgubo'i galon.
Rhaid addef bod llawer, hyd yn oed o'r corachod hyn, yn rhoddi'n helaeth o'u gormodedd. Y mae eu rhoddion wrth eu barnu arnynt eu hunain yn werthfawr a chymeradwy; ond a ydynt hwy drwy'r cyfraniadau hyn yn gwneuthur iawn am y dylet— swyddau a esgeulusant, am y dull a gymerasant, a'r amser a dreuliasant i gasglu corff eu cyfoeth. Atebed eu cydwybod!
Clywais rai eglwysi gweiniaid yn gwynfydu na buasai ganddynt deuluoedd cyfoethog yn perthyn iddynt. Diolchwch lawer, meddaf i, am eich bod hebddynt. Byddech yn wannach nag ydych pe cyflawnid eich dymuniad. Ni ellwch ddychmygu creaduriaid mor gostus ydynt i'w cadw. Os ydynt yn rhoi llawer, y maent yn gofyn mwy. Llusgant yr eglwysi i ddyled ddianghenraid gan na bydd gan y cyffredin na llais na llaw yn yr hyn a wneir ganddynt y mae ysbryd gweithio ac ysbryd cyfrannu yn cael ei lethu. Pan fo llawer o gyfoethogion yn yr un eglwys y maent yn hollol ddiniwed, gan fod y naill yn disodli'r llall. Nid wyf yn meddwl eich bod chwi, Mr. Gol., wrth draethu ar ddirywiad yr eglwysi wedi gosod digon o bwys ar ddylanwad yr aelodau hynny a gamenwir yn bobl fawr. Y mae'r eglwysi, fel y gwyddoch, wedi dyfod i weled mai'r unig ffordd i gadw'r bobl hyn gyda'r Methodistiaid ydyw trwy eu gwneuthur yn flaenoriaid—nid yn ddiaconiaid, cofiwch—ond yn flaenoriaid yn ystyr lythrennol y gair. Wrth reswm, y mae diaconiaid yn bod, ond urdd o bobl gyffredin ydyw honno a ordeiniwyd i wasanaethu'r blaenoriaid. Nid wyf yn awr yn bwriadu cyfrif grasau na mesur cyraeddiadau'r blaenoriaid hyn. Nid oes neb call mor ynfyd â disgwyl i ŵr mawr ddiwyno ei glos brethyn trwy ddringo'r rhiwiau serth hynny y sonia'r caniedydd amdanynt; ond y mae'r cyffredin, druain werin, yn meddwl y dylent wneud hynny, ac y mae'r meddwl yma'n peri poen nid bychan i bobl respectable. Ni faidd y diaconiaid argymell ond yn unig yr ychydig rinweddau hynny y tybir bod y gŵr mawr yn eu meddu, na chwaith gondemnio ond yr ychydig feiau hynny y digwyddo'r gŵr mawr fod yn lân oddi wrthynt. Hwyrach yr ymwrola un o'r diaconiaid weithiau, ac y dywed wrth y mawr: "Mr. Dives, y mae'n rhaid i ni osod rhyw gerydd ar Ismael Tip. Meddwdod, ac ymladd yn y ffair." "Ai e," medd Mr. Dives, "dyma'r hyn a wnewch chwi: cerydd— wch ef yn dost am ymladd, ond na soniwch air am y meddwi. Byddwch dyner wrth Absalom er fy mwyn i." Anturia'r diacon ddweud ymhellach, Meddwodd dyn arall, Mr. Dives, ac er na bu'n ymladd fel y llall, fe ddywedir iddo ei warthruddo'i hun gymaint ag yntau." Edrychodd Mr. Dives yn syn—ac ymhen ennyd, dywedodd, "Dyma'r achos mwyaf dyrys a glywais erioed! Oni ellwch chwi edrych heibio iddo?" "Na allwn, yn wir," ebe'r diacon dewr, "canys y mae'r troseddwr ei hun yn disgwyl cerydd." "Gwna hynyna'r achos yn fwy dyrys fyth," ebe Mr. Dives. Ond toc, chwanegodd, "Os oes raid ei geryddu, ceryddwch ef am ei ynfyd— rwydd yn meddwi'r dydd, yn lle meddwi'r nos," mewn dull boneddigaidd," a chyn rhoddi cwlwm ar ei araith, "cynghorwch y tlodion i fod yn fwy cyfrwys a gwyliadwrus wrth bechu, gan gofio bod yr heddgeidwaid â'u llygaid arnom ymhobman." Er mwyn bod yn fanwl, dylwn ddweud ddarfod i'r gŵr mawr guddio'i drwyn yn ei gadach pan gododd y diacon i lefaru wrth y meddwon.
Rhag i chwi, Mr. Gol., feddwl fy mod yn llai enwog am fy nhegwch nag am fy nghallineb, dymunaf gyhoeddi bod amryw fasnachwyr, etc., yn dywedyd mai dyn iawn yw Mr. Dives. Er enghraifft, bûm heddiw gyda'r eilliwr, ac fel yr oeddwn dan ei ddwylo, dechreuodd ddywedyd ohono ei hun amled a disgleiried oedd rhinweddau Mr. Dives. Cyn gynted ag y sychodd y sebon oddi ar fy ngenau, gofynnais iddo," A yw Mr. Dives wedi cael tro?' "Tro," meddai yntau, "beth ydych yn ei feddwl?" "Wel," meddwn innau, "ei gablu fyddech chwi y troeon yr oeddwn yma o'r blaen." Troes yntau'r ymddiddan trwy ofyn "Oil, or Pomade, Mr. Trevethick?" Prin yr euthum dros y rhiniog na chlywn i ddweud bod Mr. Clipper newydd gael y gwaith o eillio Mr. Dives a'i feibion.
Wrth ddychwelyd adref, trois i ystordy gwin a gwirod Katch & Co., i brynu dwy botelaid o rum. Ar ôl cyfarch gwell i'm cydgrefyddwyr a ddig— wyddai fod yno, gofynnais i Mr. Katch pa lwydd oedd ar ei fasnach. "Eithaf gwael a fuasai arnaf i," meddai, "onibai am patronage Mr. Dives a Mr. Fast. Fe wyddoch chwi beth, Mr. Trevethick, Mr. Dives yw'r cwsmer gorau a fu gennym erioed. Os na aiff e i'r nefoedd, nid aiff neb yno. Gresyn ei fod yn ddiotwr mor yswil—rhaid i ni anfon yr holl farilau mewn orange boxes; ond y mae gan bob dyn ei wendid, meddai. Dichon y daw'n wrolach yn y man."
Y mae amryw fasnachwyr eraill hefyd yn arfer siarad yn uchel iawn am Mr. Dives, wrth ddieithriaid, a chyfeillion go dafodrydd fel myfi; ond dywedir eu bod hwythau'n siarad yn wahanol amdano wrth gyfeillion sy'n medru cadw cyfrinach.
Cofia, ddarllenydd, nad dyn arbennig ydyw Mr. Dives ond dyn dosbarth. Cefais un aelod ohono yma, ac aelodau eraill acw, a thraw—a'r cwbl a wneuthum oedd eu casglu ynghyd, a gwneuthur ohonynt un corff. Os taera dy gydwybod ddarfod i'th lygaid ei weled ef yn gyfan ryw dro, yn sicr nid arnaf i y bydd y bai. Os digwydd i ti, wrth gribo dy wallt o flaen y drych, ganfod Mr. D. yn sefyll ger dy fron, gelli ei ddychrynu ymaith yn hawdd trwy ddywedyd, "Rhaid i mi un ai peidio â phechu, neu beidio â blaenori."
Rhaid yw gadael y llo Seisnig hyd dro arall.
Yr eiddoch yn hynaws,
IWAN TREVETHICK.
ALLAN O'R Faner, MAWRTH 21, 1877.