Erthyglau Emrys ap Iwan Cyf III/Y Tlawd a'r Cyfoethog
| ← Pregeth | Erthyglau Emrys ap Iwan Cyf III gan Robert Ambrose Jones (Emrys ap Iwan) |
Llygad y Dydd → |
I. Y TLAWD A'R CYFOETHOG
Yn yr hen amser gynt, pan oedd y Duw da ei hun eto'n ymrodio ar y ddaear ymhlith dynion, fe ddigwyddodd ei fod ar ryw brynhawn yn flinedig, ac i'r nos ei oddiweddyd cyn cael ohono hyd i lety. Yn awr yr oedd yn sefyll o'i flaen ar y ffordd ddau dŷ ar gyfer ei gilydd, y naill yn fawr a gwych, a'r llall yn fychan a gwael; ac yr oedd y mwyaf o'r ddau yn perthyn i ŵr cyfoethog, a'r llall i ŵr tlawd. Yna fe ddywedodd ein Harglwydd Dduw ynddo'i hun, "Ychydig o faich fyddaf ar y goludog; curo a wnaf ei ddôr ef." Pan glywodd y goludog y curo, agorodd y ffenestr, a gofynnodd i'r gŵr dieithr beth yr oedd o yn ei geisio. Yntau a atebodd, "Deisyf yr wyf yn unig gael llety dros nos." Yna fe edrychodd y goludog ar y teithiwr o warthaf ei ben hyd i wadnau ei draed; a chan fod y Duw daionus yn gyffredin ei wisg, ac nad oedd o'n debyg i ddyn â chanddo lawer o arian yn ei god, fe ysgydwodd y goludog ei ben ac a ddywedodd, "Ni allaf eich derbyn i mewn; y mae lloriau fy stafelloedd wedi eu gorchuddio â llysau a hadau, a phe rhown i lety i bob un a gurai wrth fy nrws, odid na fyddai raid i mi fy hun gymryd ffon cardotyn yn fy llaw. Cais fwyd a llety mewn rhyw le arall." Gyda hynny fo gaeodd y ffenestr, ac a adawodd y Duw da i sefyll o'r tu allan. Felly fe droes y Duw da ei gefn arno, ac a gerddedd dros ffordd at y tŷ bychan ac a gurodd y ddôr. Gyda'i fod wedi curo, fe agorodd y dyn tlawd y drws, ac a barodd i'r ymdeithiwr ddyfod i mewn ac aros gydag ef dros nos. "Y mae hi eisys yn dywyll," ebe fo, "a heddiw ni elli gerdded ymhellach." Da fu hynny gan yr annwyl Dduw, a myned i mewn a wnaeth o i'r tŷ. Fe estynnodd gwraig y tŷ ei llaw iddo, a chan ei groesawu, hi a ddymunodd arno gydddwyn â hwynt cystal ag y gallai o; nad oedd ganddynt hwy fawr, ond y rhoddent yn ewyllysgar o'r hyn oedd ganddynt. Yna hi ddododd gloron ar y tân, a thra oeddynt hwy'n berwi, hi aeth i odro'i gafr, er mwyn gwneud teisen gloron â'r llaeth. A phan huliwyd y bwrdd, eistedd wrtho a wnaeth y Duw da a chydfwyta, ac yr oedd yn flasus ganddo'r ymborth, er ei waeled, canys yr oedd wynebau llawen ger ei fron. Wedi iddynt fwyta, a dyfod yr amser i gysgu, fe gymerodd y wraig ei gŵr o'r neilltu, ac a ddywedodd wrtho, "Gwrando, anwylyd, ni a wnawn inni heno wely gwellt, fel y caffo'r ymdeithiwr tlawd orwedd a gorffwys yn ein gwely ni; rhaid ei fod yn flinedig iawn, ac yntau wedi cerdded ar hyd y dydd." "A'm holl galon," eb yntau, "mi a gynigiaf hynny iddo." Yna fo aeth at y Duw da, ac a Duw da, ac a ofynnodd ar fod yn wiw ganddo gysgu ac ymddadflino yn eu gwely hwy. Yr oedd y Duw da yn anfoddlon iawn i gytuno â hwynt yn hyn o beth, ond gan eu bod yn daer arno, cytuno a wnaeth o'r diwedd. Bore drannoeth fe gododd yr hen bobl cyn dydd, ac a baratoesant i'r gŵr dieithr forefwyd syml. Pan dywynnodd yr haul trwy'r ffenestr a chyfodi o'r Duw da, fo fwytaodd eilwaith gydag hwynt, ac a ymbaratoes i fyned ymaith. Ond pan oedd o ar riniog y drws, fo droes at yr hen ŵr ac a ddywedodd wrtho, "Gan dy fod mor dosturiol a duwiol, dymuna i ti dy hun dri pheth, a mi a'u rhoddaf iti." "Dau beth yn unig yr wyf i yn eu dymuno," eb yntau, "sef gwynfyd tragwyddol ynghyd ag iechyd a bara beunyddiol yn y byd hwn." "Oni ddymuni ti gael tŷ newydd yn lle'r hen?" ebe Duw. "Dymunwn," eb yntau, "pe gwyddwn na wnâi tŷ newydd ddim niwed imi." Yna fe gyflawnodd yr Arglwydd ei ddymuniadau, ac a droes yr hen dŷ yn dŷ newydd, ac wedi gwneuthur hynny fo aeth rhagddo i'w daith.
Yr oedd hi'n ddydd glân golau pan gyfododd y gŵr goludog; ac wrth edrych trwy'r ffenestr fo welai fod yr hen benty tlodaidd wedi diflannu, a thŷ newydd hardd yn sefyll yn ei le. Yna fo alwodd ei wraig ato, ac a barodd iddi redeg dros y ffordd i fynnu gwybod pa fodd y bu hyn. Hithau, wedi dychwelyd, a fynegodd iddo ddyfod ymdeithiwr heibio y noswaith o'r blaen ac ymofyn am lety, ac iddo wrth ymadael yn y bore addo rhoddi i'r hen bobl unrhyw dri pheth a ddymunent, a phan na wyddent pa beth a ddymunent yn drydydd, iddo yntau gynnig rhoddi iddynt dŷ newydd. "Ocha fi!" ebe'r gŵr, "mi allwn dorri fy nghnawd yn ddarnau. O na wybuaswn yr hyn a wn yn awr! Fe fu'r dyn dieithr wrth fy nrws innau, ond mi a'i gyrrais ymaith." "Cymer dy farch," ebe'i wraig wrtho, "a dos ar frys ar ôl y gŵr, ac y gŵr, ac felly ti a'i goddiweddi, ac odid na chei dithau ganddo'r tri pheth a ddymuni."
Yna fe aeth y goludog ar ei farch ac a ddaeth o hyd i'r Duw da; a chan lefaru'n fwynaidd, fo ddywedodd fod yn ddrwg ganddo am nad oedd o wedi gallu agor y drws yn ddi-oed y noswaith o'r blaen; mai methu â chael hyd i'r allwedd yr oedd o, fel pan ddaeth o i lawr i agor y drws, nad oedd neb mwyach wrtho, ac os byddai'n wiw ganddo'n awr droi'n ôl, y câi o dderbyniad croesawus i'w dŷ. "Os byth y deuaf ar hyd y ffordd hon eto, mi a dderbyniaf eich gwahoddiad," ebe'r Duw da. Yna fe ofynnodd y goludog a allai o ddymuno tri dymuniad ganddo, fel ei gymydog. "Gelli yn ddiau," ebe Duw, "ond gwell fyddai iti beidio â dymuno dim." Gan nad oedd yr ateb hwn wrth fodd y goludog, fe ddywedodd y Duw da wrtho,
"Dos adre, a pha dri pheth bynnag a ddymuni, ti a'u cei."
Yr oedd y goludog yn awr yn foddlon; ac wrth fyned tuag adre, fo ddechreuodd feddwl pa beth a fyddai orau iddo'i ddymuno. Pan oedd o fel hyn mewn dwys fyfyrdod, fe aeth y march yn aflonydd, a pharhau'n aflonydd a wnaeth o, fel na allai'r marchog mewn modd yn y byd gasglu ei feddyliau ynghyd. O'r diwedd fo ddywedodd yn llidiog wrth ei farch, "Mi a ddymunwn pe torrid dy wddf!" Gyda'i fod wedi dywedyd y gair, fe gwympodd y march farw gelain. Felly y cyflawnwyd y dymuniad cyntaf. Gan fod y goludog yn gybydd, ni fynnai o adael y cyfrwy ar ôl, am hynny fo'i dododd ar ei ysgwyddau, ac a droediodd yn araf tuag adre trwy'r tywod rhydd. Yr oedd hi erbyn hyn yn ganol dydd, a'r haul yn boeth, a'r cyfrwy yn briwo ei gefn yntau, fel nad oedd yn hawdd iddo benderfynu pa beth a ddymunai o nesaf. Ar ôl colli ei farch, yr oedd arno ofn dymuno dim yn fyrbwyll, rhag cael siom ar ôl siom; er hynny, gan fod ei flinderau'n cyffroi ei ysbryd, meddwl a wnaeth o am ei wraig, ac wrth ystyried ei bod hi ar y pryd yn eistedd yn gysurus yn ei stafell, dywedyd a wnaeth o yn ei ffrwst, "Mi fynnwn pe bai hi'n eistedd gartref ar y cyfrwy hwn, ac na allai hi ddim myned oddi arno." Gyda bod y gair olaf allan o'i enau, fe ddiflannodd y cyfrwy oddi ar ei gefn, ac fe sylwodd yntau fod hyn yn gyflawniad o'i ail ddymuniad. Bellach fo ddechreuodd redeg, gan ei bod yn hwyr ganddo ymgilio i'w stafell ddirgel er mwyn ystyried pa beth mawr a ddymunai o'r drydedd waith. Pan ddaeth o i'r tŷ ac agoryd drws y stafell, wele'i wraig yn ei chanol hi ar y cyfrwy ac heb allu disgyn; oherwydd paham yr oedd hi'n ochain ac yn llefain bob yn ail. Yna fo ddywedodd wrthi, "Ymgysura; mi ddymunaf iti holl ddaoedd y byd, ond iti aros yn y fan lle'r ydwyt." Hithau atebodd, "Pa fudd a fydd hynny i mi, tra bwyf yn eistedd ar y cyfrwy? Tydi a ddymunodd hyn yma i mi, a thydi hefyd a fedr fy rhyddhau." Nid oedd waeth iddo dewi na llefaru—fe fu gorfod iddo ddymuno'n drydydd peth allu o'i wraig ddisgyn oddi ar y cyfrwy; a'r hyn a ddymunwyd, hynny'n ddi-oed a gyflawnwyd. Cyn gynted ag y safodd y wraig ar ei thraed, hi a blannodd ei dwylo yn ei ystlysau ac a ddywedodd wrth ei gŵr, "Penbwl ydwyt; gwell y gwnaethwn i na thydi." Felly ni bu dim ffrwyth i'r goludog o'i holl lafur namyn poen a blinder a gogan a cheffyl coll; ond fe fu'r ddeuddyn tlawd fyw'n foddlon, yn dangnefeddus ac yn dduwiol hyd eu diwedd dedwydd.
CYFIEITHIAD TALFYREDIG O FABINOGI ELLMYNEG.