Gweithiau Eben Fardd/Hen gystuddiau Prydain

Gweithiau Eben Fardd

gan Ebenezer Thomas (Eben Fardd)

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Golwg yn ol ar gystudd Prydain.

Ym moreu yr helbul mawr ar Albion,
Tremiai Rhufeinwyr tua'r môrfinion;
Ac, o syllu ar Ynys Caswallon,
O bleser golwg, âi blys i'r galon;—
Trwy gadau distryw y giwdawd estron,
A garw fradwriaeth gwyr o frodorion,
Dwrn swrth ar y deyrnas hon—roes Caisar,
Galedodd afar ar ein gwlad-ddefion.

Hyd hyn o'n hanes, yn ein tŷ'n hunain,
Am hir adeg, yr oeddym ym Mhrydain;
Ni bai ymwelwr o wyneb milain,
Neu edn niweidiol daenai ei adain,
I ddwyn diowryd o dde na dwyrain,
Hyd yr awr rhwyfodd dewr Eryr Rhufain,
Ai oslef trwy'n hynyslain—yn cyrraedd,
Yn eres grochwaedd, gan oer ysgrechain.

Gormes y Caisariaid,

Dyna drin wnai'n dwyn dan dreth,
A dirdra, godai ardreth
Echrys ar ein Hynys hon,

I Gaisariaid go surion:
A'u lengoedd mal llu angau,
Oddifewn yn ymddofhau;
Cestyll, gwersyll, a garsiwn,
Yn taeru hawl i'n tir hwn;
A'i holl hyd, i gyd o'i gwrr,
A'i holl led gan allwleidiwr;
Gwnaed ni yn dławd giwdawd gaeth,
Heb enw o anibyniaeth;
Ys taenodd Suetoniaid,
Dros ein bro, drawsion, heb raid;
Gwyr celyd Agricola,
Gaseion dig, ysai'n da;
Nes ein dwyn yn weision dôf,
A thyngu'n nerth i anghof;
Dinerth yr aethom danynt
Am ganrif ar ganrif gynt.

Brud Hen Dderwydd.

Yn nyddiau'r aflonyddwch,
A ni yn llawn yn y llwch,—
Yn gorfod, mewn gweddwdod gwâr,
Rhoi cusan oer i Caisar,
Hen Dderwydd, canmlwydd, mewn coed.—a gofiai
Ar gyfer ei faboed,
Gan honni, er gwŷn henoed,
Y drefn ddeuai eto ar droed.
Dan dewfrig yn y wig werdd,
Dan gangau rhyw edn-gyngherdd
Oedd, o reddf, mewn dof leddfau
Galar rhydd, yn eglurhau
Cwymp Prydain, a'u sain a'u si
Hynaws yn ei ddiloeni;

O'r fan hon, ar fin einioes,
I'w brid wlad y brudiai loes,
Poen drom, ond yn y pen draw—
Y diwedd yn blodeuaw;
Dyma ei Frud am ei fro,
Trwy niwlen, tra yn wylo,—

"Dyn dybiai ddod ein diben,
Hoedl bach ein cenedl, i ben;
Nid felly Hi dyf allan,
I enw mawr, yn y man¦
Er fod, yn awr ar glawr gwlad
Drwst ing ei darostyngiad,
Ie, i sut ddaw'n is eto,—
Ond o'i dwfn ing, dring ryw dro.

"Syrth hirnos ar ei theyrnedd,
A syfl ei brenhinol sedd;
Cyll ei wyf, ac i'w lle naid
Rhestr anwir o estroniaid.

Ei gwddf tega oddef tan—iau'r Eryr,
O! 'r oeri wna'i hanian;
Anad wyw y genedl wan
Ddihoena ynddi 'i hunan.

"Wedi mesur ei gofid am oesoedd,
O dan estroniaid dawnus en trinoedd,
Wedi'r blin oddef drwy y blynyddoedd,
Diluw o aerwyr ddeuant, lawernedd:
Cry' rym anciddil cawri'r mynyddoedd,
Owyllt ymylan, 'n tywallt en miloedd
Ar Ddinas y Dinasoedd.-i'w chwympo
Ac i'w throedio, am draha'i gweithredoedd.

Yn nhrofa'r farn, ar fyrr, fyrr,
I'w ororau a'r Eryr,

A thasga'i anferth esgyll,
Ar bwrdd o gyflymder hyll.

"Awyr Prydain fydd yn daistain,
Trwy ei lefain tra wylofus;
Gedy dalaeth ein brodoriaeth,
Fal ysglylaeth afles, glwyfus.

Er arwain draw yr Eryr,
A'i waedd, o gyrraedd ein gwyr;
Oes drahaus a thost, er hyn,
Arddelwaf i hir ddilyn;
Y genedl, daroganir,
Gyst ddyheu dan gystudd hir;
Gorthrwm a glwm, am ein gwlad,
Wrysgeni goresgyniad;
A llwythau eraill weithion,
Treisiant hi tros ewyn tonn.

Anwariaid a'u banerwyr—anrheithiant
Yn rhith cynorthwywyr;
Trwy linach ein teyrnach tyrr
Ai estronol ystrinwyr:
Heidia'r marwol dramoriaid—i'n hynys,
Yn hanner gwallgofaid,
Hi ddaw i boen, a'i hedd baid
Yn mhenbleth y drom ymblaid.

"Sorrir y Llyw, sarheir Llys
Cynhwynol mainc ein hynys;
Bydd enw mainc, byddin, a mur,
Boenydiol i benadur:
Sefydlir gorsaf waedlyd
Llid a'i hawl, trwy'i lled a'i hyd;
Try n godwm i'n teyrngadair—
Hon a gyll ei henwog air;

Ac o gostrel coeg estron,
Yfir rhêg ar y fro hon;
Wenwyna hawl gynhennid,
Wna'i llyw, un llaw, yn llawn llid,
Ar y llaw arall, gwall gwaeth
A ddryga i rhydd wriogaeth.
Prydain a wel gwymp brodyr,
Ar y maes gwaed, gormes gwyr;
Cyll ei thraed—a'i gwaed ar ei gwedd,
Ymwyra mwy i orwedd.

Ond gwelaf draw y daw yn y diwedd,
Fal gwyrth arni, ryw flagur o'i theyrnedd,
O gyff y genedl—fe gaiff ogonedd,
Bywheir yn ei enw hawl ein brenhinedd,
Pennwn a baner impyn o'n bonedd
Yn awr a chwifia yn yr uchafedd,
Yng ngwên nwyfus Tangnefedd—cân Prydain
Hynod arwyrain wedi hir orwedd."

Hyn oedd air yr hen Dderwydd,
Ai Frud, cyn symud o'i swydd;
Rhy faith ei araeth i'w oed,
Blinai ei anabl henoed;
A phan y llawn orffennodd,— yn y fan
Efe a ymliwiodd,
A buan draw ei ben drodd,
Yn hen, hen; yno hunodd.

Gormes y Saeson.

Pur ffodus y proffwydai
Ein diwrnod niwl, dirnad wnai
Dynesiad y wae nosol,
A hardd wawr hedd, ar ei hol.
Bu'r tonnog chwŷl Brutanaidd,
Yr un funud a'r Brud, braidd;

Oblegyd pan oblygwyd pennwn—Rhwyf
Rhufain ym mro'r Brutwn,
Ymwelodd llawer miliwn
O wŷr trahaus â'r tir hwn.

Prydain orfu gael llu llog
Rhag aerwyr Brithwyr brathiog;
Ys, i'w gwasanaeth Sacsoniaid—buriodd
I heriaw'r dieithriaid;
Yn rhith dod i'n plith, o'n plaid,
Anras trais wnai'r estrysiaid.
Hurio Sais fu yn arw siom,
Drud ernes o'i draed arnom;
Hwt ei lawdrwm, frwnt ledrad,
Dan annleg liw, dwyn ein gwlad.

Gormes y Normaniaid, ymgystlyniad y
gormeswyr yn erbyn y Brython.

Wedi hyn, deuai i hawl
Normaniaid,—yn rym unawl
A'r Saeson,—a'u meibion maeth
Yn honni ein brenhiniaeth;
Dwyblaid yn un grym deublyg,
Yn amlhau i'n dal ymhlyg:-
O'n gwlad fras a'n dinas deg
Y'n hwtiwyd, heb un ateg:
Ag esgud nerth gwasgwyd ni
Ar waered i Eryri;
Talgreig Cymru fu y fan
Ini oll o hyn allan:

Darostyngiad y Cymry dan Iorwerth.

Anorfod oeddym yn nhwrf y dyddiau,
Dan unfon nodded ein hien fynyddau;
Yno daliasem ein hanadl, oesau,
Yn curo y gelyn o'n creig-waliau,

Oni bai i Iorwerth hebu ei eiriau,
Nes y tarawodd ni a'i ystry wian;
Ai Dywysog di eisiau—fe'n twyllodd,
A dir wanychodd ein hen deyrnachau.

Anghydfyddiaethau y Cymry a'r Saeson.

Rhyw fyd terfysglyd a fu,
A phoen wedyn yn ffynmu;
Hen ddant yn dwyn rhyw hin ddu
A didoliad i deulu;
Rhyw sem wŷn a droes aml waith
Ddau deulu yn ddwy dalaeth;
Neu ddau frawd yn ddwy Frydain,
Oll yn ddrwg, a llawn o ddrain;
A'r hen ddrwg droai'n ddreigiau
I annog nwyd i'n gwanhau;
Hen gas a arddai'n gwysi
Ein gwyr nod a'n gwerin ni;
O had-gwysi dygasedd,
Cnwd gwlad ydoedd cnawd i gledd;
A chenedl wrth genedl gynt,
Trwy angau'r cledd y trengynt.

Yn flin i bawb fel hyn bu
Term oesoedd at ormesu;
Odid oes—o daid i dad,
Heb rifres sobr o afrad;
Gnawd i boen ddygn a di baid
Ddeillio oddiwrth rudd wylliaid,
A grwydrent mewn gwrhydri,
A'u dwrn brad i daro'n bri.
A gwedd aethus goddeithiwyd
Ein trefi nawdd, trwy fwy nwyd
O ddial di faddeuant
Yn un â chŵydd hunan chwant;

Ein bonedd a'n hunbennaeth,
Rhwng amryw weilch, yn deilch daeth.
Hwn a darn or hen deyrnas
Ai'n dreisiwr, o gyflwr gwas;
Y llall â dan, ellyll du!
Ar ei draws yn rhodresu;
Ac aerod teg y goron,
Cyfiawn feib or cyfan fôn,
O'u gorsedd yn y gwersyll,
Hawl-yn-hawl â'u halon hyll.

Nodiadau