Gweithiau Eben Fardd/III. Hydref. Cynhaeaf, cwymp y dail, gwlaw, niwl, prudd-der, adar
III. YR HYDREF,
Yr haul yn Alban Elfed, yn arwydd y Fantol.
Down funud!—gadawn faenor
A thwrw maes, a thir a môr,
At droi ein nod tu a'r nen
Ar hoewbryd teyrn y wybren,
Tra'i aur gant yn troi ar gyrch
I'r Fantol yn nhref entyrch,
Eirian ei drych, o'r hon dref
Ar ddidro y rhydd Hydref
I addfedu nodd-fwydion
Grawn y brig ar waen a bron.
Addfediad y coed ffrwythau.
O boen ei wylfa yn Alban Elfed
'E dry ei euraidd belydri waered;
Wrth ei ddeddfau, coedd ffrwythydd addfed
Yn eu teg olwg fyddant i'w gweled;
O y perllennydd,—pwy ŵyr eu llawned?
Dyna gain froydd dan gnau afrifed;
Gwedd afal-lwyni, i'n gwadd, fel yned!
Y FLWYDDYN wych enfyn ar ei chanfed
Yn ddobr i'n gwaith, ddibrin ged,—ffrwyth di drai,
Ba fywiol osai! na bu'i felysed.
Melyna amliw Anian—drwy y tir,
Daw'r twf i'w lawn oedran;
Oi safle glwys afal glan
A gwymp a hono'i bunan.
Sgrympiau Gŵyl y Grog.
I gyfarch Sol, Eolus—a eilw
Ei awelon grymus:
Yn nerthoedd croch a brochus
Ar wedd dreng hyrddiau di rûs.
A'r gwynt o'i glwyd, ar gant glyn—dyrr osteg,
O ddeutu'r adeg fe ddetry'i edyn;
Ysgydwa ei fraisg aden,
A'r chwa chwibana uwch ben.
Mewn troiadau mae'n trydar—hydr wyntoedd
Drwy entyrch y ddaear;
A gwynion genllysg anwar,
Cerrig ôd yn curo gwarr.
Bydd sgrympiau, rai dyddiau 'n dod,
Dirybudd, diarwybod;
R'nuthro wnant o werthyr nen
Drwy ddybryd orddu wybren,
Yn eirwlaw rhydd ar ael rhiw,
Neu gymysg genllysg, gwynlliw.
Haf bach Gwyl Fihangel.
Ond ennyd yw,—a daw'n deg,
Mae haf wrid am ferr adeg.
Y Taw mwyn yn neutu mŷr,
Swyn yw! heb si yn awyr,
Namyn si, neu'n hytrach, mân son—wybrol
Mal sibrwd angylion,
Nad wyr hil daearolion
O ble daw y barabl dôn.
Mae daear mewn amdoad—o osteg
Distaw, digynhyrfiad;
Oddigerth rhyw nerth arw nâd
Bu, ar foreu'n breferâd.
Cwymp y daìl.
At hyn, mae gwyrddliw y tw',
Trwy wên haul, yn troi'n welw;
Anian yn troi yn henaidd,
Maeth ei bron yn methu, braidd;
Coed yn en hoed yn hadu,
Y berth yn llai nag y bu
Dail ar ol dail yn dilyn
I lawr gwlad, neu i li'r glyn,
Yn gawod trwy y gwiail,-
Camp y dydd yw cwymp y dail.
Ac ail i'r dail ydyw dyn,
Fel addail mân y flwyddyn;
Y addurnol am ddiwrnod,
Pan dyf,—dyna'i gwymp yn dod;
A'i wrid yn troi i edwi,
A'i ddelw hardd,—O! ni ddeil hi.
Ond ni pharha yr ha byr hwn,
Hyd eithaf trideg dwthwn;
Gwywa y wedd flug-ieuanc,
Mal un trem yw ymlaen tranc.
Adgan grefyddol ar y "Cynhaeaf adre."
Cawn fydru cynhaeaf adref—yn wychr
Yn nechreu yr hydref:—
Mal yn awr y dyrch mawl nef
Acw i entrych pob cantref,
Pryd hau, caed priod dywydd,
A ihwf i'r had, eithaf rhydd;
A phob peth yn ddi feth a fu
O duedd fad i'w addfedu;
Gororau'n esgor irwellt,
O gwrri gwri, gwair a gwellt.
"Awel a gwlaw, haul a gwlith,—in' oeddynt
Weinyddion y fendith,
Nes dwyn yn gyflawn, rawn rith,
I gynnyrch gwair a gwenith.
"Pwy wnaeth hyn? Pennaeth Anian;
Gwledd glws wnaeth ein Harglwydd Glân;
I'w ofyniad elfennau
Oedd o hyd yn ufuddhau.
Yntau oedd yn tueddu
Galluon teg oll o'u tu;
Dwyn y gwlith, denu y gwlaw,
Gwadd haul, a'i gu ddebeulaw,
I Gangell fawr ei Gyngor,
Cadair o'i mewn ceid i'r môr,
A mainc i'r tir -mewn cwrr teg
Eistedd wna'r gwynt ar osteg,
At wrandaw y fad Drindod
Yn erchi i ddyn gynnyrch ddod.
"Cyfleai bob elfen yu ei senedd,
A chu wrandawai ei chywrain duedd:
Cyd-dymherai a rhannai ei rhinwedd;
Hon-yma galwai i weini ymgeledd;
Hon-acw ataliai, seiliai ei sylwedd;
Fe warafunai un fyrr o fonedd;
Agorai llyfr trugaredd y tymor
I gyfri trysor ar gyfer trawsedd.
"Y ddeddf ydoedd addfedu
Gwair yn y cwm, a grawn cu
Gwneyd moelydd yn gawd melyn,
A chowd mawr ar glawr y glynn.
"Duw yw'r llyw, awdwr y lles,
Anian oedd y weinyddes;
O'i law ddwyfol, addefir,
Yn hael daeth foraeth y tir;
Wedi'r fael, Duw lor folwn,
A da yw hawl y Duw hwn.".
Dyna un o dannau haf,
Caneuon y cynhaeaf.
Byrhud y dydd.
Ar ei chil, mewn gorchwyledd
Y Flwyddyn a, gwywa'i gwedd!
Tegwch y wawr gwtoga,
Hyd wddf yr hwyr, dydd fyrha.
Ddoe ddifyr yn fyrr a fu,
Heddyw'n fyrr, i ddwyn foru;
Foru bach, yu fyrrach fydd,
Byrrach, truanach trennydd.
Prudd-der yr adar.
Mae'r adar yn fwy gwaraidd
Ger ein bron, yn bruddion, braidd;
A'n chwiban yn gwynfan gwâr,
Mewn tyle, ym mhen talar;
Pa olwg glaf!—eu plu clyd,
Eu swp hoewblu mor 'spyblyd.
Cyffro y drycinoedd.
Cynnull a wna'r drycinoedd
Eu holl rym, o'r man lle'r oedd
Fel yn huno'n Ain, ennyd,
Ar ol gwasgar bar trwy'r byd;
Ymresiant i amryson
Yn ddihir, ar dir, ar donn;
Gwae filyn, gwae ddyn, gwae dda—gwymp i'w mysg
I'w cau yn nherfysg eu cyniweirfa.
Adgan ar "rwymo yr anifeiliaid."
Dyma adeg 'rhaid mudo
Y praidd i rywfan dan do;
Oddiar fynydd i'r faenawr,
Cynnes loc yn is i lawr;
O hafotir i fetws,
Rhandir glyd yr hendre glws;
Aerwyo o'r oer awel
Y lo a'r fuwch yn llwyr fel
gynnwys cymaint ag annai
O'n buaid all yn eu beudai;
A'r march dihafarch hefyd
Yn glwm wrth ei resel glyd.
Anrhaith y gwyntoedd ar fôr a thir
Gwynt wna helynt anaele
A blinder mewn llawer lle;
Hyrddia'r llong, a chordda'r lli,
Gwna i fôr brigwyn ferwi;
A gyrr o'i flaen y gref long,
Addurnlwys hardd haiarn-long,
Fawr, adeilgref, i'r dalgraig,
Yn gandryll rhwng crigyll craig;
A mi o'i hail, ant mal hi,
I anoddyn yn eddi.
Nid llai y tai ar y tir,
A'r dasau, a ardysir;
A'r coedydd, crwca ydynt,
Heb wisg oll, dan bwys y gwynt.
Y cur-wlaw, y llifogydd.
Ac wele, mwy, y gwlaw mawr
Yn gyrru trwy ein gorawr;
Agenir y clogwyni
I eigion llawr gan y lli
Y gofer cul a gyfyd
Ei ddwr bach, ar foddi'r byd;
Llafara y llifeiriant
Ei daran hir drwy y nant;
Ac ar fyrr, bydd yn cryfhan
Afonydd di derfynau,
Dros y tir, mal rhodres tonn
Fai ar nawf o fôr Neifion.
Yr hin anwadal.
Wedi saib, nid oes wybod
Un dydd, pa dywydd sy'n dod {
Ni edy hin anwadal
I goel dyn am ddim gael dal.
Tarth, niwl.
Weithiau tarth, fel rhyw garth gwyn,
Yn ei rwysg, wna presgyn
Yr awyr, a'r holl riwiau
A harddai bur wedd y bau;
Yna'r niwl a leinw'r nen;
Ni welir, gan y niwlen
A fwriwyd fel cyfaredd
Dros y fro, i guddio'i gwedd,
Oddieithr rhyw fynydd uthrol,
Nad oedd yn uwch, un dydd yn ol,
Na'n meddwl, mewn un moddion,
Yo garn a braich ger ein bran,
Ond heddyw mae'i bwynt addien,
Trwy'r niwl, fel yn taro'r nen.
Chwedl y Tylwyth Teg
Ni wiw son am hen syniad
A ga'i hwyl glew ar goel gwlad,
Mai nifwl oedd, mewn ofeg,
Talaeth tai y Tylwyth Teg;
Rhin a swyn yr hen syniant
Fu i'n plith yn ofni plant;
Ddydd fu, meddir, clybuwyd
Eu erechwen dan y lenn lwyd;
Hoen eu nwyf yn y nifwl,
O olwg dyn halog, dwl.