Gweithiau Eben Fardd/Marwnad John Elias

Gweithiau Eben Fardd

gan Ebenezer Thomas (Eben Fardd)

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

MARWNAD JOHN ELIAS.

GWYLWYR Sion! Beth yw'r cynnwrf?
Beth yw'r rhedeg yma a thraw
O dŵr i dŵr ar fur y Ddinas?
Pa ryw berygl sydd gerllaw?
Pam yr ydych yn amneidio,
Yn edrych mor gyffrous i gyd;
A oes ymgyrch o byrth uffern,
Neu ryw newydd boen o'r byd?

Nac oes, Sion! Na frawychia,
Ddinas deg y Brenin mawr-
Amlyga'r gwylwyr iti'r gofid,
Yr hwn a'u gwnaeth mor brudd yn awr;
Nid pyrth uffern gymaint ofnwn,
Gwyddom na orchfygant hwy,
Ein Dinas sydd ar Graig yr Oesoedd,
Pwy a chwal ei meini mwy?

Un o'r gwylwyr heddyw gwympodd,
Hyn a'n gwnaeth ni oll mor drist,
Un o'r tywysogion syrthiodd,
Hen filwr da i Iesu Grist;
Angau gafodd le manteisiol
I ergydio at ei fron,
Mae'r tŵr heb neb yn sefyll arno,
Fel cysgod angau yr awr hon.

Sion! gwel ei gawell saethau,
Edrych ar ei fwa dur;
A'i darian hefyd wedi ei gosod
Yn esgeulus ar y mur;
Pwy o honom sydd ddigonal
I drin ei arfau yn ei le?
Pwy mor ffraeth i gynnyg cymod
I'r gelynion âg efe?

Ar hyn Sion a edrychodd
Yn ofidus ar y mûr;
A chraff sylwodd ar y gwylwyr
Gyda chalon lawn o gur;
Troes ei golwg yn naturiol,
I'r lle safai ei phrif gawr,
Sef Elias fywiog, nerthol,—
Canfu yno'r rhwygiad mawr.

Ar amrantiad gwaeddai'r Ddinas,
Ar lewygu gan y braw,
Nes i adsain ei hochenaid
Dreiddio trwy y byd gerllaw,―
"O Elias efengylaidd,
A fachludodd haul dy oes?
Pwy mor hyawdl bellach draetha
Yr ymadrodd am y groes?"

Ciliais draw i un o'r tyrau
Pellaf oll o boenau'r byd;
Tŵr sancteiddrwydd a gwir gariad,
Lle mae nefol hedd o hyd:
Yno gwyliwr sobr, unigol,
A eisteddai ar y mur,
Gan ddwys ddatgan wrtho i hunan,
Rinwedd ein Elias bur.

Minnau'n ddirgel er mwyn clywed
Ymsefydlais ar y tŵr;
Ysgrifennais ei gofnodau—
Ynna canlyn geiriau'r gwr,—
"O fy mrawd, fy mrawd Elias!
Ei fwa ef arhodd yn gryf
Nes ei alw gan ei Frenin
O'i ymdrechfa lew a hyf.

Llawer brwydyr boeth ymladdodd
Oddiar furiau'r ddinas hon,
Bu byddinoedd halogedig
Y byd yn crynnu ger ei fron;
Pwy o'i fath am drin y cleddyf,
Sydd yn clwyfo ac iachau?
Calon llawer gelyn lesu,
Wrth ei lef fu'n meddalhau.

"O na allwn ei ddarlunio
I feddyliau'r oes a ddel;
A dysgrifio'i araithyddiaeth,
A ddiferai fel dil mêl;
Ni effeithiai presenoldeb
Torf o ddysgedigion byw
Un gwanhad ar ei ewynau,
Ei nerth a wyddai yn llaw Duw.

Pan esgynnai ir areithfa.
Tawai myrddiwn ger ei fron;
Ei ddistaw wên wnai greu teimladau,
Nad hawdd eu traethu y waith hon;
Edrychai, dro—yn fud, o amgylch
Ar y lliaws fai gerllaw,
Ei lygad saethai'r fath ddylanwad
Nes rhoddi'r dyrfa yn ei law.

Dywedai'r gair—tynerai Anian!
Gostyngai'i law—ac wylai myrdd;
Pan wgai'n wrol,—beilchion grynnent,
Arswydai'r coegddyn ffol ei ffyrdd:
Ei law dyrchafai—bloedd gorfoledd
A ddadseiniai drwy y llu,
Roedd hyd yn oed ei atal-dwedyd,
Yn gyfwng o hyawdledd cu.

Pan fai rhês o feddyl-ddrychau
Yn llenwi i enaid eang, mawr;
A throellau iaith yn rhy ddiffygiol,
I gyfleu y rhain ar lawr:
Estynuai'i fraich—dyrchafai'i olwg,
Crynhoai ei wefusau per,—
A'i ddull roi fawredd ar bob meddwl
Uwchlaw un iaith o dan y ser.

Gwir mai gŵr a Gymru ydoedd,
Ni chyfrifir Cymru'n fawr;
Eto ymgystadled Athen,
Os myn, gyda ni yn awr;
Nid oedd Crist yn Araith Athen
Rhyw blisgyn ydoedd, tlws a choeg,
Elias Cymru'n traeth am Iesu,
Gwilyddia holl areithiau Groeg.

Fe allai'r eiddigedda Rhufain,
Yn y gystadleuaeth hon,
Ei hareithiwr ddyry hithau,
Yn y clorian ger ein bron;
Pwyser Araith Groeg a Rhufain,
Ni cheir ynddi unrhyw foes
Dal ei ddangos wrth Elias
Yn areithio gwaed y groes.

"Pam yr enwaf Gymru fechan?
Maes ei lafur oedd y byd!
Gwnaeth gymwynas i'r holl ddaear
Trwy ei ddawn a'i frawdol fryd:
Dweded rhyw negesydd cyflym,
Ei farw yn Americ draw,
Bydd llawer mintai fawr yn wylo,
Cwyn a galar ar bob llaw.

"Duon gynlleidfaoedd Affric
A edrychant oll yn brudd,
Am na chwery dawn Elias
Mwy i wneuthur iddynt fudd:
Hed ochenaid am brif golofn
Achos Iesu ar y llawr,
Draw hyd lethrau'r Himalaya,
Ac hyd lannau'r Ganges fawr.

Ynysoedd traffith Môr y Deau,
Mae'ch dadleuwr yn y bedd!
Hawliodd rym ei holl ffraethineb
I chwi gael cenadwri hedd:
Gwisged Cymdeithasau Prydain
Alarwisgoedd oll yn awr.
Mae eu pen areithiwr cywrain
Yn fud a llonydd yn y llawr.

"Trefnyddion Cymru ocheneidiant
Am y sant a aeth o'u plith,
Yn eu cyfarfodydd pennaf
Teimlant heb eu brawd yn chwith:
Pwy fel ef mewn Cymdeithasfa
A ddwg sylw'r dyrfa'i gyd,
Trwy rin ei bêr hyawdledd nefol
Nes cadwyno eu holl fryd?

"Nid trwy swyn doethineb ddynol
Ond hyawdledd pêr y groes,
A thafod wedi ei ysbrydoli,
Y rhagorodd yn ei oes;
Corff ac enaid efengylwr
A dderbyniodd gan ei Dduw;
Meddwl eang, gwreiddiol, eglur;
Genau ffraeth i'w ddwyn i'n clyw.

Porthai'r praidd â phob danteithion,
Seigiau breision o fwyd cryf
Barotoai'n iach a maethlon,
Heb un cyfeiliornad hyf;
A llaeth y gair meithrinai'r gweiniaid
At fesur oed cyflawnder Crist,
Gan gyfaddasu'r bwyd ysbrydol
At archwaeth gwael y baban trist.

Ei ddawn cyrhaeddgar a ymaflai
Yn holl gyngor rhyfedd Duw,
Eglurai y ddarpariaeth ddwyfol
Wnaed at achub dynol ryw;
O'r cyfamod cryf trag'wyddol
Hyd ogoneddiad Crist a'i had,
Hysbysodd bob gor'chwyliaeth rasol
Yn nhrefn iachawdwriaeth rad.

Pan fai'r Eglwys mewn rhyw syrthni
Yn nghysgodau'r hwyr yn brudd;
Elias godai'i law i'r Nefoedd,
Yn y fan fe wawriai'r dydd:
Ar ben Carmel yr amheuon
Ymresymai'r tan i lawr;
Baal na Jezebel ni ddalient
Y tanbaid bresenoldeb mawr.

Pan gyffyrddai o'r areithle
A llinynau calon dyn,
Teimlid rywfodd fyw neu farw
Fel wrth air ei enau 'nglŷn;
Pelydrai lewyrch pur, angylaidd,
Fel cylch a choron am ei ben,
'R oedd ol y marwor ar ei wefus,
O'r allor bur tu draw i'r llen.

Ffarwel Elias! hyd y bore,
Pan yr adgyfodi'n fyw;
Os gadewaist di y gwersyll
Cawn eto'r golofn dân a Duw;
Fel hyn gobeithiwn dy gyfarfod
Yn y nefol Ganan gu;
Ac adnewyddu'n fil anwylach
Yr hen gyfeillach yma fu.

Nodiadau