Gweithiau Eben Fardd/Yr ymladd chwerw, galar Rahel

Gweithiau Eben Fardd

gan Ebenezer Thomas (Eben Fardd)

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Imi, och! y mae achaws—i wylo
O weled y lluaws,
Yma'n chwyrn oll mewn chwerw naws,
Modd ingol yn ymddangaws.

Aerawg weilch enwog yn awr gylchynant
Yr holl furiau, a dewr y llafarant;
Lewion uchelwyr! yn ol ni chiliant,
Aml fyrddiynau yn rhesau ni rusant,
Eithr i fewn rhuthro fynnant—yn wrol
A'r lle addurnol yn ddrylliau ddarniant.

Suddir y dinasyddion—o 'ngolwg
Yngwaelod trallodion,
O echrys air! chwerw yw son
O! 'r gwelwi mae'r trigolion!

Ffoant rai o'r ffiniau trist
O ethryb y braw athrist;
Llesg, gweinion, a blinion blanl,
Tra 'mddifaid, trwm oddefant,
Heb un tad wedi'i adael,
Mwy, mwy chwith, dim mam i'w chael;
Rhieni mawr eu rhinwedd,
Fu'n llon, sy gulion eu gwedd;
A braw tost, ryw fyrdd bryd hyn
A gnoa y dygn newyn.

Gwelaf Rahel, isel, lwys,
Yn wylo, fenyw wiwlwys,
Am ei gŵr yn drom ei gwedd,
A'i henaid mewn anhunedd;

Hi ddywed yn grynedig,—
"Yma nid oes namyn dig.
Llid a chŵyn, trallod a chur,
Dialedd a phob dolur;
O! fy mhriod a godai,
Llon wr rhydd, allan yr ai,
Llwfr oedd, a d'ai llofruddion,
Clwyfent, hwy frathent ei fron;
A thrwy boen fe aeth o'r byd,
Ni welaf mwy f'anwylyd.
Minnau o'm bro a ffoaf,
Cyn y dydd, ac onid af,
Anheg glwyf drwy fin y cledd,
A newyn fydd fy niwedd.
Fy mhlant bychain, eich sain sydd,
Yn boenawl i mi beunydd;
Bellach rhaid gwibio allan,
Hwnt ymhell—Dowch fy mhlant mân."
A deg ochenaid hwy gydgychwynant,
I'w taith, drwy anobaith, draw wynebant;
Ac o furiau y ddinas cyfeiriant
Dua'r mynyddoedd i droi am noddiant;—
Trwy angau nychlyd trengant,—o ogof
I hen wlad angof, yn wael diengant.

Hyf lueddwyr, hwy a floeddiant,—i'r frwydr
Ar frys y goruthrant;
Y Ddjnas a feddiannant,
A'u holl nerth ei dryllio wnant.

Ewybr ennill, â'u hwrdd-beiriannau,
Trwm, erwin ddyrnant, a'r mur yn ddarnau,
Trwy ei ganol torri agenau,
Eu hergydion a wnant rwygiadau;
O! 'r niweidiol ddyrnodiau—a roddant
Hwy fawr dyrfant anhyfryd arfau.

Aerwyr, ymbieidwyr, heblaw—rhyw gannoedd
Drwy gynnen yn unaw;
Eidiog âlon digiliaw,
Gofid, a llid ar bob llaw.

Lliwir â gwaed y llawr gwiwdeg,—o fewn
Afonydd yn rhedeg;
Bywiog gurant bob carreg
O'r muriau a'r tyrau teg.

Trwy eu dymunol heolydd—ffriwdeg
Y ffrydia gwaed beunydd;
Bawdd o fewn,—ba Iddew fydd
Mwy a gâr ei magwyrydd?

Trwy'r ddinas, galanas wna'r gelynion,
A gorwygant yn anrhugarogion;
Lladdant, agorant fabanod gwirion;
Ow! rwygaw, gwae rwyfaw y gwyryfon;
Anniddanawl hen ddynion—a bwyant,
Hwy ni arbedant mwy na'r abwydion.
Swn anniddig sy yn y neuaddau,
I drist fynwes pwy les wna palasau?
Traidd galar trwodd i giliau—gwychion
Holl dai y mawrion, er lled eu muriau.

Nychir y glew gan newyn,
Ac O! daw haint gyda hyn:
Dyna ysa'r dinaswyr,
Hwy ant i'r bedd mewn tro byr;
Bonedd a gwreng yn trengi,
Gweiniaid a'u llygaid yn lli.

Y pennaf lueddwyr, O! pan floeddiant,
Acw'r gelltydd a'r creigiau a holltant;
Eraill gan loesion yn waelion wylant,
Eu hanadl, a'u gallu, a'u hoedl gollant;

Gan boen a chur, gwn, byw ni chant,—angau,
Er gwae ugeiniau, dyrr eu gogoniant.
Ys anwar filwyr sy yn rhyfela,
Enillant, taniant gastell Antonia;
Y gampus Deml a gwympa—cyn pen hir;
Ac O! malurir gem o liw eira.
Wele, drwy wyll belydr allan—fflamol
A si anaturiol ail swn taran:
Mirain Deml Moriah'n dân—try'n ulw—
Trwst hon clyw acw'r trawstiau'n clecian!
Yr adeiladaeth ddygir i dlodi,
Be ba'i cywreiniach bob cwrr o honi;
Tewynion treiddiawl tân a ant trwyddi;
Chwyda o'i mynwes ei choed a'i meini;
Uthr uchel oedd, eithr chwal hi—try'n llwch,
A drych o dristwch yw edrych drosti.
Fflamau angerddol yn unol enynnant,
Diamau y lwyswych DEML a ysant;
Y dorau eurog ynghyda'r ariant,
Y blodau addurn, a'r cwbl a doddant,
Wag annedd ddiogoniant—gyda bloedd
Hyll bwyir miloedd lle bu roi moliant.
Llithrig yw'r palmant llathrwyn,
Môr gwaed ar y marmor gwyn.

Eto rhwng udiad y rhai trengedig,
Lleisiau, bloeddiadau y bobl luddedig,
A swn y fflamau, ffyrnau uffernig,
Tristwch oernadau, trwst echrynedig,
A'r fan oedd orfoneddig—olwg drom!
Ow! ow! mae'n Sodom anewisedig.

Nodiadau