Hanes Bywyd (Dic Aberdaron a Twm o'r Nant) (testun cyfansawdd)

←

Hanes Bywyd (Dic Aberdaron a Twm o'r Nant) (testun cyfansawdd)

golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

→

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Hanes Bywyd (Dic Aberdaron a Twm o'r Nant)

Mae erthygl parthed:
Hugh Humphreys
ar Wicipedia

Mae erthygl parthed:
Dic Aberdaron
ar Wicipedia

Mae erthygl parthed:
Twm o'r Nant
ar Wicipedia

Mae erthygl parthed:
Hanes bywyd Thomas Edwards bardd gynt o'r Nant
ar Wicipedia

HANES BYWYD

Y DIWEDDAR

RICHARD ROBERT JONES

NEU,

DIC ABERDARON;

CYMRO NODEDIG AM EI DALENT A'I ARCHWAETH AT
DDYSGU IEITHOEDD:

Yr hwn, yn ngwyneb pob anfantais, a weithiodd el ffordd, ness dyfod
YN HYDDYSG MEWN PEDAIR-AR-DDEG O IEITHOEDD !!

HEFYD,

HANES BYWYD

THOMAS EDWARDS,

ALIAS,

TWM O'R NANT:

BARDD A FFRAETHEBYDD HYNOD YN EI OES.

CAERNARFON:
CYHOEDDEDIG, ARGRAFFEDIG, AC AR WERTH GAN H. HUMPHREYS,
CASTLE SQUARE;
AR WERTH HEFYD GAN Y LLYFRWERTHWYR YN GYFFREDINOL.
Pris Chwecheiniog

.

COFIANT, &c.

Dringodd o ddyfnder angen—yn delaid,
A'i dalent ddisgywen;
Daliodd, derbyniodd i'w ben
Dwysg leithoedd uwch dysg Athen.—GWYNDAF ERYRI.

NID dim llesiant neillduol a weinyddodd RICHARD ROBERT JONES i gymdeithas sydd wedi galw am gofiant iddo, ond ei hynodrwydd yr hyn sydd wedi gwneyd ei enw yn dra hysbys. Darfu i natur ei gynnysgaethu âg amrywiol o bethau gwahanol i ddynion ereill: megys, pen hynod, gwyneb hynod, llygaid hynod, a llais hynod. Gwnai yntau ei hun yn fwy hynod fyth, drwy adael ei farf yn hirllaes, ac arfer bob amser fwng tew o wallt ar ei ben, yr hwn a ddisgynai ar ei ysgwyddau a'i wàr grymedig. Hefyd, ymwisgai yn wastadol â rhyw wisgiad hynod—yr oedd ei ddull o fyw yn hynod—ei arferion yn hynod—ac nid anhynod fyddai ei atebion yn gyffredin ond yr hynodrwydd mwyaf ag oedd yn perthyn iddo. oedd, hoffder a medrusrwydd anarferol at ddysgu gwahanol ieithoedd.

RICHARD ROBERT JONES a anwyd yn mis Gorphenhaf, yn y flwyddyn 1780, mewn tŷ bychan o'r enw Carn Eos, o fewn milldir i Aberdaron; pentref bychan ar lân y môr, yn nghwr eithaf gorllewinol Llëyn, swydd Gaernarfon. Ystyrir y cŵr hwn o Lëyn yn mhellach yn ol mewn gwareidd-der a dysg nag un parth o'r swydd—"Gwirioniaid Aberdaron" sydd ddiareb arferedig yn Nghymru. A ddichon dim da ddyfod o Nazareth? neu, yn hytrach, a ddichon dim dysgeidiaeth ddyfod o Aberdaron sydd ymholiad, pan y dywedir fod Dic Aberdaron yn feistr ar luaws o ieithoedd. Buasai yn haws perswadio gwerinos ein gwlad fod enwogrwydd yn perthyn i Richard, pe cawsem ganddynt annghofio mai yn Aberdaron y ganwyd ef—ond gwaith anhawdd fyddai hyny, canys mor fynych ag yr enwir ef ganddynt yn Dic, nodir lle ei enedigaeth fel cyfenw iddo, Dic Aberdaron. Enw ei dad ydoedd Robert Jones, ond a elwid yn fwy cyffredin gan ei gymydogion yn Robert Siôn Edward; tyddynwr bychan, ond saer coed o gelfyddyd, ac arferai weithiau a'r gorchwyl o bysgota; ac ambell dro cymerai fordaith cyn belled a Lerpwl. O'i wraig, Margaret Richards, y bu iddo dri o feibion, John, William a Richard, ac un ferch, Jane; a gwrthddrych y cofiant hwn ydoedd eu trydydd mab: dodwyd ei enw cyntaf, Richard, yn ol enw morwynol ei fam, a'i gyfenw, Roberts, yn ol enw cyntaf ei dad; ac wrth yr enw hwn yr adnabyddid ef y rhan gyntaf o'i oes; ond y mae yn awr er's llawer blwyddyn wedi cymeryd cyfenw ei dad at y ddau uchod, ac yn galw ei hun yn Richard Robert Jones.

Dywedir fod yr hen ŵr yn saer tra chywrain, ac yn gymeradwy yn ei ardal; dysgodd y ddau fab, John a William, y gelfyddyd o saerniaeth gyda'u tad, ac arferent ei gynorthwyo i drin y tyddyn, a physgota.

Yr oedd John â rhyw duedd prydyddu ynddo, gwnai rigwm duchanaidd, 'nawr ac eilwaith, i'r cyfryw a'i hanfoddlonai, a chlywais iddo gyhoeddi rhyw lyfryn o Emynau cyn diwedd ei oes; a dywedir fod gan hwn fab, ag sydd yn meddu parth o ddawn a thuedd Richard at ieithoedd.

Bwriadodd tad Richard ei ddwyn yntau i fynu yn yr un gelfyddyd, gan feddwl y buasai o gynorthwy iddo fel ei frodyr, ond yn hyn fe'i siomwyd, nid oedd yn bosibl cael ganddo gymeryd hoffder mewn un math o waith, canys rywfodd neu gilydd aeth holl feddylfryd ei galon ar ddysgu ieithoedd, at yr hyn yr oedd ganddo ddawn dra neillduol. Pa un a oedd y ddawn yma yn feddiannol ganddo ef yn naturiol rhagor ereill, ynte dim ond effaith damwain a dewisiad, ni chymerwn arnom benderfynu yn bresenol; ond, modd bynag, hyn sydd amlwg, er ei fod wedi dangos y fath alluoedd yn hyn, ag a fuasai mewn amgylchiadau mwy ffafriol, yn ei alluogi i sefyll tir gyda Buxtorf neu Lipsius enwog, eto, gyda phob peth arall braidd, dangosai ymddifadrwydd o alluoedd cyffredin—ni feddai y callineb hyny i arferyd y ddysgeidiaeth a gyrhaeddai i unrhyw ddyben llesol, fel dyn arall, nac hyd yn nod i ofalu yn briodol am ei angenrheidiau.

Clywais ei chwaer yn dyweyd, ei fod yn medru darllen Cymraeg pan oedd yn chwech oed, a bu am flynyddoedd yn difyru llawer mewn llyfrau Cymreig, yn neillduol 'y Bardd Cwsg,' gan Ellis Wynne. Pan oedd o 10 i 12 mlwydd oed, dechreuodd ddysgu yr iaith Seisonig, drwy gynorthwy ei frawd William; ond tybiai ddysgu yr iaith hon yn orchwyl tra anhawdd, a hyny (fel y sylwodd yn ddiweddarach) am fod yr orgraff a'r seiniaeth mor gyfnewidiol; mewn gwirionedd, ni ddarfu iddo gynnyddu cymaint yn yr iaith Seisonig ag mewn ieithoedd ereill ag y rhoddodd fwy o'i sylw iddynt. Tua 15eg mlwydd oed, dechreuodd ddysgu Lladin, drwy gynorthwy bachgen ag oedd yn ysgol plwyf Aberdaron, o'r enw John Evans. Er na chafodd efe erioed gyfleusdra i fyned i'r ysgol yn rheolaidd, fei plant ereill, eto, dyfeisiai ryw ffordd yn fynych i fyned iddi, ar ol i'r lleill fyned allan, a thrwy ddefnyddio eu llyfrau hwy felly, (fel y sylwodd un ag oedd yn ei adnabod ar y pryd) dysgodd fwy mewn mis nag a fedrai yr un bachgen arall mewn chwech; ac yn nghylch yr un pryd efe a ddysgodd ysgrifenu hefyd, nid mewn dull celfydd mae'n wir, eto yn hynod o eglur, ysgrifenai bob iaith a fedrai gyda chryn hylawwch.

William ei frawd ydoedd yr unig un o'r teulu a gafodd ysgol reolaidd, ac yr ydym yn deall iddo gyrhaedd dysg gyffredin yn lled rwydd; a bu yn ychydig o gynorthwy i Richard, yn ei ymchwiliadau cyntaf. Ond, bu farw y brawd hwn yn lled. ieuanc; yr oedd yn proffesu gyda y Bedyddwyr, ac â gair da iddo gan bawb fel dyn diniwed, a nodedig o dduwiol. Yr oedd colled gwrthddrych ein cofiant yn fawr ar ol hwn.

Pan yr oedd Richard oddeutu pedair-ar-bymtheg oed, efe a brynodd Ramadeg Groeg, gan ryw brydydd Cymreig o'r enw Evan Prichard (Ieuau Llëyn); a thrwy ei ddiwydrwydd gyda y llyfr hwnw, efe a ddaeth yn raddol i allu darllen ychydig o'r iaith hono. Yn yr hyn y cynnyddodd ar ol hyny i raddau helaeth, ac a ddarllenodd gyfanodddiadau y prif ysgrifenwyr Groegaidd, yn neillduol y Beirdd, yn eu hiaith wreiddiol; prif amcan Richard yn eu darllen ydoedd ëangu ei wybodaeth ramadegol o'r iaith; ychydig a sylwai ar y ffeithiau a gynwysent, a': wybodaeth hanesol a gyflëent.

Yn y flwyddyn ganlynol daeth ar draws talfyriad o Ramadeg Hebreig Buxtorf, yr hyn a'i tueddodd i ddysgu yr iaith hono hefyd. Cymerodd y gorchwyl hwn ei feddwl i fynu yn llwyr, am ryw gymaint o amser, fel y gellid casglu oddiwrth y cofnodiad canlynol a gafwyd yn ei law-ysgrifen ef ei hun. "Oni buasai fy sefyllfa anffodus, mi a fuaswn yn ceisio dysgu ychydig o beroriaeth Hebreig. Ryw enyd o amser cyn i mi ddechreu dysgu yr iaith hon, mi a freuddwydiais fy mod yn gweled Johan Buxtorfius yn canu Salmau Hebreig gyda'r delyn, sef, tra yr oedd yn canu y Salmau â'i lais, efe a chwareuai y delyn â'i ddwylaw; tybiwn ei fod yn sefyll ar y boncyff gyferbyn a thŷ fy nhad."

Pan y gofynwyd iddo, gan gyfaill, pa fodd y gwyddai mai Hebraeg oedd Buxtorf yn ei ganu, gan ei fod heb ddechreu dysgu yr iaith i hyn yr atebodd, y "Gwyddai ychydig o Hebraeg pan welodd y breuddwyd; ac mai y 12fed Salm a ganai, (yna adroddodd Richard yr holl Salm yn Hebraeg, yn rhugl, canys yr oedd ganddo ar ei gof,) a bod gan yr hwn a ymddangosodd iddo, pwy bynag oedd ef, lyfr Hebreig gyda nodau yn ei ymyl, a bod y delyn a welodd yn un fawr iawn, tebyg i un o'r hen delynau Cymreig o ran ffurfiad. Yr oedd ganddo braidd fwy o hoffder at yr Hebraeg nag un iaith arall, yr hyn, yn nghyda'i farf hirllaes, a barodd iddo gael ei alw yn fynych, The Welsh Jew."

Yr oedd y ddysgeidiaeth a gyrhaeddodd hyd yma, mewn gwahanol ieithoedd, yn rhyfeddod, ac ystyried yr annghyfleusderau dirfawr ag oedd ar ei ffordd—dim llyfrau priodol—dim dysgawdwyr—na dim amser ond a ladratai oddiar gwsg a'i orchwylion dyddiol. Ac fel yr oedd yn ddigon naturiol, gwrthwynebiad grymus oddiwrth ei deulu, yn enwedig ei dad a'i frawd hynaf, canys yr oedd iselder eu hamgylchiadau yn gosod rhaid arnynt hwy i weithio mwy na'u rhan, o herwydd ymlyniad Richard gyda'i lyfrau. Mynych yr arferent weinidogaeth greulonach tuag ato na geiriau chwerwon, pan y deuent. hyd iddo yn darllen,—ymosodent arno gan ei guro yn greulawn. Ond, er y cyfan, yr oedd ganddo y fath hoffder at ddysgu ieithoedd, ag a greodd ynddo benderfyniad anhyblyg a didroiynol i weithio yn mlaen, er yn erbyn y llif, nes drwy ei diwydrwydd, a'r dalent hynod oedd ganddo at y gorchwyl, y gorfuodd yr anhawsderau, ac y daeth yn Ddic Aberdaron, The Wonderful Linguist.

Tua y flwyddyn 1804, gwnaeth ei dad fordaith o Aberdaron. i Lerpwl, mewn llong fechan, a chymerodd Richard gydag ef i'w gynorthwyo. Y peth cyntaf a wnaeth pan gyrhaeddasant. yno ydoedd, chwilio am siop lyfrau. A darfu i'w ymddangosiad hynod yn y fath le dynu sylw rhyw rai, ac achosi iddynt ymchwilio i'w amgylchiadau, ac wrth ddeall ei fod yn meddu rhyw gymaint o wybodaeth am ieithoedd, darfu iddynt roi iddo ychydig arian; ac wedi hyny a'i hanrhegasant â nifer o lyfrau Lladin, Groeg, Hebraeg, &c. Yr oedd ganddo feddwl mawr o'r anrhegion hyn, ac ystyriai ei hun mor ffawdus o'u cael a phe buasai etifeddiaeth wedi dod i'w ran; yr oedd ganddo gofnodiad manwl o honynt, ond nid hir y mwynhaodd efe hwynt, canys wrth ddychwelyd adref cawsant dywydd tra anffafrol, gyrwyd eu llestr i'r làn gerllaw Llanaelhaiarn, yn sir Gaernarfon, ac fe'i llanwyd â dwfr, ac felly ei lyfrau oll yn mron a ddyfethwyd neu a gollwyd.

Ond ni ddarfu y siomedigaeth hon a'i cyfarfyddodd, liniaru dim ar y duedd gryfach ag oedd wedi cael ei genhedlu ynddo at ddysgu gan y llyfrau newydd, canys pan gyrhaeddodd gartref, ymosododd ar y gorchwyl o astudio yn ddyfalach nag erioed. Ei dad, wrth ei weled nid yn unig yn parhau gyda'i lyfrau, ond yn myned yn fwy ymlyngar wrthynt, ac felly yn gwneyd dim tuag at ei damaid, a ymddygodd tuag ato yn erwinach nag erioed—un diwrnod cafodd deimlo pwys y pocer haiarn ar ei wàr, yn nghyda bygythiad o gael dyrnodiau trymach y tro nesaf. Wrth hyn, Richard druan a welodd os oedd am hoedl a chroen iach, fod yn rhaid iddo naill ai rhoi heibio ymhel â'i lyfrau, neu ynte adael ei gartref; a rhyfedd meddwl, o'r ddau, dewisodd yr olaf: ac yn ddioed, crynhodd yr ychydig lyfrau oedd ganddo yn ei feddiant, a chymerodd y ffordd tua. Chaernarfon, heb gymaint ag un geiniog yn ei boced; a than yr amgylchiadau hyn bu raid iddo werthu rhai o'i lyfrau i gael ychydig at ei gyuhaliaeth. Fel hyn yr oedd ei faich yn ysgafnhau, a chyrhaeddodd Gaernarfon yn llwyddiannus. Ond ysywaeth, er cyrhaedd, nid oedd ond iselder a thylodi yn ei aros—bu mor gyfyng arno yma nes y bu raid iddo werthu gweddill ei lyfrau, oddigerth rhyw ddarnau o Eiriadur Lladin a Groeg, a Chymraeg a Lladin, a gadwodd—nid oedd gerwindeb newyn ac eisieu yn ddigon galluog i beri iddo ymadael â'r rhai hyn.

Er ei fod o duedd mor isel ar un llaw, fel yr ymddygai tuag ato ei hun yr un fath a phe buasai casineb greddfol ynddo at lanweithder; eto, ar y llaw arall, yr oedd o duedd mor uchel fel mai anfynych yr ymostyngai i ofyn cerdod—dysgwyliai a derbyniai gerdod yn ddiolchgar, ond braidd byth y gofynai, hyd yn nod yn ei gyfyngderau mwyaf—dyoddefai—gwerthai ei lyfrau hoffaf—ie, gwnai bob peth braidd cyn yr âi i ofyn cerdod.

Heb gyfarfod â nemawr o swcwr yn Nghaernarfon, aeth rhagddo tua Bangor, lle y bu mor ffawdus ac enill sylw y Dr. William Cleaver, Esgob y lle y pryd hwnw; yr hwn, wrth ganfod fod ei ymgyrhaeddiad mewn ieithoedd yn beth allan o'r ffordd gyffredin, i ddynion o'i sefyllfa ef, a'i dilladodd yn drwsiadus, ac a'i hanogodd yn mlaen yn ei ymdrechion, drwy ei anrhegu âg amryw lyfrau gwerthfawr; yn mhlith y rhai yr oedd Testament Groeg, o gyhoeddiad Robert Stephen, a Geiriadur Groeg, gan Schrivelius. Hefyd, darfu ei arglwyddiaeth yn drugarog ei gymeryd i'w wasanaeth, i gyflawni rhyw fân-orchwylion yn ei erddi a'i faesydd; ac wedi bod yn y sefyllfa. hon am oddeutu dau fis, naill ai o herwydd cael rhy fach o amser gyda'i lyfrau, neu ryw achos arall o anfoddlonrwydd a gododd rhyngddo ef a'r Esgob, dechreuodd anesmwytho ar ei sefyllfa, ac ymadawodd, gan gydsynio â gwahoddiad y Parch- edig John Williams, o Dreffos, i ddyfod yno i anneddu gydag ef. Bu yma am oddeutu chwe mis o amser, a threuliodd y rhan fwyaf o hono yn astudio Groeg. Ond, dygwyddodd i'r Esgob ymweled â'r lle hwn, a rhoddodd brawf nad oedd ef a Richard ar delerau da iawn gyda'u gilydd y pryd hwn, dywedodd wrtho am beidio a dychwelyd yn ol i Fangor, gan na byddai derbyniad iddo mwy i'w wasanaeth. Ac effeithiodd ymweliad yr Esgob yn Nhreffos i wneyd croesawiad Richard yn llai yno hefyd. Yn fuan ar ol hyn ymadawodd oddi yno, gan gwyno fod y gweision wedi ymddwyn tuag ato yn lled greulawn, a hyny, meddai ef, o herwydd rhyw freuddwyd a ganfyddodd yno, yr hwn a adroddodd wrthynt.

Tra y bu yn Môn cyfarfyddodd a rhyw eneilwyr o Ffraingc, gan y rhai y cafodd Ramadeg o iaith y wlad hòno; trwy gynorthwy yr hwn, a'u cyfarwyddyd hwythau, y cafodd y fath wybodaeth ynddi ag a'i galluogodd nid yn unig i'w derllen, ond hefyd i'w siared yn dra naturiol. Cyrhaeddodd gyffelyb. wybodaeth o'r Italaeg. Ymddiddanai yn y ddwy yn dra. rhugl. Pan ymadawodd a Threffos (mis Mawrth, 1806) cyfeiriodd ei daith unwaith yn ychwaneg tua Lerpwl, lle y cyfarfyddodd â charedigrwydd mawr oddiwrth y personau hyny a'i cynorthwyasant yno pan ymwelodd o'r blaen, yn neillduol oddiwrth Stanley Roscoe, Ysw. Yr oedd ei ymddangosiad personol y pryd yma yn anarferol o hynod: nid oedd dim o'i wyneb braidd yn y golwg, ond ei lygaid taeogaidd, gan y sioch anferthol o wallt a barf oedd ganddo o amgylch ei ben. Yr oedd ei wisg wedi ei gwneyd i fynu o amrywiol garpiau breision amrywliw, darnau wedi eu gwnïo ar ddarnau; a rhwng y plygion yr oedd rhesau o hen lyfrau wedi eu gwthio, nes oedd wedi ei orchuddio â llyfrau o'i wàr i'w àrau, nes y byddai, pan yn cerdded, yn ymddangos fel "Llyfrfa yn ymsymud!" Yr oedd y llyfrau hyn wedi eu gosod ganddo yn ol eu maintioli, y naill o dan y llall; ac yr oedd mor gyfarwydd yn nhrefn eu gosodiad, fel y medrai estyn ei law at yr un a fynai heb y camgymeriad lleiaf. A chymaint fyddai ei fyfyrdod ar eu cynwysiad, fel pan elai i dŷ neu ystafell na chymerai sylw o ddim a fyddai o'i ddeutu, a phrin y medrai gofio y ffordd y daethai i mewn! Byddai ganddo yn wastadol lyfr yn ei law, i'r hwn yn fynych y cyfeiriai, fel i dderbyn neu gyfleu rhyw hysbysiaeth. Ystyriai fod pawb a gyfarfyddai yn llawn cymaint eu myfyrdod ar ieithoedd ag ef ei hun. Y mae yn ddiau mai un achos fod ymddiddanion Richard mor dywyll oedd, ei fod yn ymddiddan à phawb fel pe buasent yn gwybod cymaint ag yntau; ei ddywediad cyffredin wrth ymddiddan oedd, "Chwi wyddoch fod y peth a'r peth fel a'r fel." Yr oedd ei olwg braidd yn fyr, a'i lais yn wichlyd ac aflafar, ac yr oedd chwithigrwydd neillduol yn perthyn i'w holl agweddau; ond er hyn i gyd yr oedd rhyw belydryn i'w ganfod yn ei wedd yn argoeli dealltwriaeth, a rhyw ddiniweidrwydd dirodres yn ei ymddygiad ag oedd yn enill sylw.

Yn fuan ar ol ei ddyfodiad i Lerpwl, rhai o'i ewyllyswyr da a wnaethant ymgais am ei ddodi at rhyw waith cyfaddas, ac, wedi tacluso ei ddiwyg, gofynwyd iddo, pa orchwyl oedd fwyaf cynnefin iddo, i'r hyn yr atebodd, mai llifio. Cafwyd lle iddo gyda dyn ag oedd yn cadw llawer o ddynion at y gorchwyl, a rhoddwyd Richard i lawr yn y pwll llif, a dechreuodd arni yn o lew, ond yn fuan rhoes brawf na wyddai fawr am y gwaith, canys dylynodd y llif nes y syrthiodd ar ei wyneb ar waelod y pwll, ac yno y bu yn llefain nes y daeth cynorthwy ato, a deallwyd mai yr achos iddo syrthio oedd, na wyddai fod eisieu iddo symud ei draed gyda y ilif. Troes ei gefn yn ddioed, ac aeth at y neb a'i hanfonodd yno, gan gwyno yn ddychrynllyd o herwydd y gam-driniaeth oedd wedi ei gael gan y dynion,—eu bod wedi ei roddi mewn rhyw bwll yn y ddaiar. Pan ofynwyd iddo pa fodd yr oedd wedi gosod ei hun allan yn llifiwr, atebodd na bu ef erioed yn arfer un math o lifio, ond traws-lifio ambell i bren a dorid yn nghoedwigoedd Cymru.

Gan nad ymddangosai fawr o obaith y gellid ei ddysgu na'i ddenu i ddylyn un math o alwedigaeth lafurol, gadawyd iddo ganlyn ei duedd ieithyddol faint a fynai, a darfu ei noddwr, Stanley Roscoe, Ysw., dalu i lety-wraig am ei gynnaliaeth mewn sefyllfa fanteisiol i hyny; yr hon a gymerodd arni edrych ar ol ei ymddygiad, yn neillduol i'w ymarfer i lanweithder, a chyflawnodd yr ymddiriedaeth hyd eithaf ei gallu.

Fel hyn y treuliodd Richard ei oes heb wneyd ond y nesaf peth i ddim at ei gynnaliaeth; fel y cydnabyddodd unwaith yn un o'i ffraeth atebion i ryw Weinidog a ofynodd iddo, Beth a feddyliai am ysgrifeniadau Paul, "Ho," meddai, "gwneyd 'Pistol oedd gwaith yr Apostol, gwnaeth ddau i saethu y Corinthiaid, yr oedd y rhai hyny yn Ganons mawr yn yr eglwys, a gwnaeth un i fy saethu inau." Pa beth oedd hwnw, ebai'r Gweinidog, "Os byddai neb na fynai weithio, na chai fwyta chwaith," atebai Richard.

Yr oedd ef yn un hynod o anesmwyth; anfynych yr arosai yn yr un man yn hir, pa mor ddymunol bynag fyddai ei sefyllfa: felly, cyn pen haner blwyddyn blinodd ar ei fyd yma, er ei fod yn nghanol ei lyfrau, ac yn cael ymlid yr ieithoedd faint a fynai. A chan y crybwyllai yn fynych y dymunai yn fawr droi yn ol i'w hen wlad, anrhegwyd ef gan Roscoe â phum punt, er ei alluogi i gael ei ddymuniad; felly yn ddioed cy- merodd ei daith tua sir Gaernarfon, gan gario gydag ef amrywiol o lyfrau ag oedd wedi cael eu rhoddi iddo yn Lerpwl yn mhlith y rhai yr oedd Thesaurus Linguæ Sanctæ, gan Sanctes Pagninus, y Grammatica Arabica, gan Erpenius, Lyra Prophetica gan Bythner, a gweithiau gramadegol ereill. A chyrhaeddodd yn ddiogel i Borth-yn-Lleyn, lle y cyfarfyddodd â'i dad, yr hwn, meddai, pan ddeallodd fod ganddo ychydig arian ar ei helw i dalu iddo am ei gynnaliaeth, a'i derbyniodd yn lled groesawus. Ond pan ddarfyddodd ei dipyn arian, bu raid iddo droi i gynorthwyo John ei frawd i lifio coed i adeiladu cychod pysgota. Ond ewynai Richard ar ol hyn, nad oedd ei dad wedi eu defnyddio i'r dyben hyny, ond iddo eu gadael ar làn y môr yn Mhorthneudy, nes myned yn ddiwerth. gan bydrni.

Tra y bu Richard gartref y tro hwn, darfu iddo ef a John ei frawd gyfieithu "Commissiwn Crist i'w Apostolion," gan Archibald M'c Lean, i'r Gymraeg, yr hwn a gyhoeddwyd wedi hyny yn Nghaernarfon, dan olygiad Mr. Edmund Francis.

Ond nid hir y bu gartref na ddechreuodd hi o'r newydd. fyned yn ddrwg rhyngddo ef a'i dad o herwydd yr hen achos, sef, ei ymlyniad wrth ddysgu ieithoedd, a'r triniaethau creulawn a ddyoddefai gynt a adnewyddwyd: o herwydd hyny, ymadawodd eto a thŷ ei dad, a thros ryw gymaint o amser a gafodd achles gyda y Parch. Benjamin Jones, Gweinidog Ymneillduol yn Mhwllheli. Oddiyma cyfeiriodd drachefn i Lerpwl, ond ni chafodd gystal swcwr yno y tro hwn ag a gafodd y troion o'r blaen; felly y bu yn llawn trallod a blinder yno am yspaid o amser; ie, bu mor gyfyng arno nes y gorfu iddo werthu ei Feibl Hebreig, gyda Nodau, &c., ar ol yr hwn yr oedd ei alar mor fawr, fel y penderfynodd gymeryd taith i Lundain i chwilio am un yn ei le; ac hefyd i ymofyn am ychydig gyfarwyddyd yn y Galdaeg a'r Syriaeg, ac ni chollodd ddim amser i roddi ei benderfyniad mewn gweithrediad. I'r dyben hwn, cychwynodd tua'r brif ddinas, yn haf y flwyddyn 1807, a phecyn bychan ar ei gefn, a phastwn hir yn ei law, am yr hwn yr oedd darlunlen o'r ffordd ganddo; a'r ychydig weddill o'i lyfrau wedi eu gwthio i'w wahanol logellau, &c. Wrth ymholi am Feibl Hebreig yma a thraw, daeth ar draws rhyw foneddwr, Dr. Collyer, yr hwn a'i hanrhegodd â Thestament Groeg. Ond fel y bu gwaethaf ei hap ni lwyddodd yn un o'r amcanion oedd ganddo yn myned yno; ac yn waeth na'r cwbl, methodd gael yno orchwyl na chynorthwy mewn un modd nac o un math.

Prysurodd Richard o Lundain, a chyfeiriodd tua Dover, gyda bwriad, mae'n ddigon tebygol, i fyned trosodd i'r Cyfandir, os llwyddai i gael ei gario. Ond er na chafodd ei amcan yn hyny, bu mor ffawdus yn Dover ag enill sylw Capt. Ford, Arolygwr llong-weithfa I y brenin, yr hwn a'i cymerodd i symud lludw yn y weithfa, ac a ganiatâodd iddo ei foreubryd, a chist i gadw ei lyfrau, ac a roddodd iddo ddau swllt a grot yn y dydd fel cyflog.

Un o'r pethau cyntaf a enillodd ei sylw yn Dover, oedd St. Georgia, llong Roegaidd, gyda dwylaw yr hon y bu mewn hir ymddiddan amryw weithiau, a dywedai iddo dderbyn. cryn lawer o hysbysrwydd ganddynt yn yr iaith Roeg ddiweddar, I

Gan fod Richard yn nodedig o ddiwastraff mewn bwydydd a gwisgoedd, ac na byddai yn arfer gwario ei arian am ddiodydd meddwol, fel y mae arfer rhai, yr oedd y cyflog a dderbyniai yma yn ddigon i'w alluogi, nid yn unig i dalu am ei gynnaliaeth, ond i roddi rhyw gymaint i Rabbi Nathan, yr hyglod. ddysgawdwr Hebraeg, am ei hyfforddi yn yr iaith hono, ac i brynu llyfrau angenrheidiol i'r dyben hwnw. Yr oedd yn amgylchiad dra hynod i weled dyn fel hyn, mewn gwlad estronol yn llafurio yn galed am ei luniaeth, ac yn treulio rhan fawr o'i enill i gyraedd gwybodaeth o hen ieithoedd. Bu yn y sefyllfal hon am dair blynedd, ac y mae yn ymddangos iddo eu treulio yn fwy dedwydd nag un yspaid arall o'i fywyd.

Yn y flwyddyn 1810 dychwelodd Richard o Dover i Lundain, pryd hyn cyflwynwyd ef i ystyriaeth y "Gymdeithas er taenu Crist'nogaeth yn mhlith yr Iuddewon," a thalwyd ryw gymaint o sylw iddo; ond os rhoddir pwys ar ei ddarluniad ef o bethau, ymddengys nad oedd eu caredigrwydd o fawr barhad, ond ei fod yn fuan wedi ei droi yn greulondeb a gormes; ie, i'r fath raddau nes y cwynai ei fod wedi ei wasgu i'r fath gyfyngder ac eisieu nes y bu raid iddo werthu ei lyfrau rhag newynu i farwolaeth. Ond fe ddylem gofio, mai un o ffaeleddau Richard oedd rhoi cam-olwg ar ddybenion ac ymddygiadau ei gyfeillion, yn neillduol os arferent un math o orfodaeth tuag ato.

Pan oedd wedi gwerthu ei holl lyfrau, a'i galedi wedi codi i'r man uchaf, daeth i'w feddwl amlygu ei sefyllfa i gymdeithas o'i gydwladwyr, ag sydd yn Llundain dan yr enw Cymdeithas y Cymmrodorion; a darfu iddynt dosturio wrtho a'i gynnysgaethu a modd i ddychwelyd i'w hen wlad.

Tiriodd yn ddiogel mewn llong fechan yn yr Abermaw; oddi yno cymerodd ei daith i Fangor, lle y darfu ei wybodaeth a'i fedrusrwydd rhyfeddol yn yr Hebraeg dynu sylw y diweddar Barchedig Richard Davies, yr hwn a'i cynnaliodd ef am chwe mis yno; ac yn ystod yr amser hwnw copiodd i'w Noddwr hynaws yr holl eiriau Hebraeg o Eirlyfr Lladin Littleton gydag amryw ddiwygiadau, yn ol Geiriadur Hebraeg Sanctes Pagninus, talfyredig gan Raphelengius.—Hoffai yn fawr bob amser wneyd cydnabyddiaeth i'w gymwynaswyr; yn gyffredin pan yr anrhegid ef â llyfr cynnygiai yntau lyfr arall yn ei le, neu fe roddai lun telyn a dynai, neu gopi o'r egwyddor Groeg neu Hebraeg a ysgrifenai. Ar ol hyn darfu i Mr. Davies a'r Parch. Samuel Rice gyd-dalu cost ei daith i Lerpwl drachefn, lle y cynnygiodd ei hun unwaith eto i dosturi ei hen ymgeleddwyr, y rhai gan ei ystyried bellach yn gryn ysgolaig, a amcanasant wneyd Argraffydd o hono, ac i'r dyben hyny anfonwyd ef i Swyddfa yn Water-street i gael ei addysgu, ond ar ol ychydig wythnosau o brawf, deallwyd na wnai byth Argraffydd, o herwydd ei fod yn rhy anhylaw at gelfyddyd mor fanylaidd; ond y mae yn ddigon tebygol mai nid dyna yr unig achos o'r siomedigaeth y gwir yw, yr oedd ei holl feddw! a'i duedd wedi eu troi ar ol ieithoedd, fel na byddai byth yn dawel na dedwydd pan mewn sefyllfa a fyddai yn attalfa iddo ddylyn ei duedd.

Ar ol hyn lluosogodd ei drallodion fwy-fwy; cwynai tra y bu yn gwneyd ei gartref gyda rhyw Wyddelod, ei fod wedi cael ei yspeilio o Ramadeg Caldaeg P. Martin, ac amryw lyfrau ereill, a bod y gweddill wedi cael eu taflu i'r heol trwy y ffenestr. Tua'r amser yma dechreuodd ysgrifenu gwreiddiau yr iaith Roeg, gan Casper Seidelius, gan eu troi o Groeg a Lladin i Groeg a Saesonaeg; ac yr oedd wedi myned mor bell a'r llythyren Chi pryd y dygwyd hwn oddiarno hefyd. A'r un modd lladratäwyd y geiriau Hebraeg a gopiodd o Eiriadur Lladin Littleton: ond, trwy y cwbl dyogelodd y copi o'r Beibl Hebraeg oedd ganddo, Gramadeg Arabaeg, gan Erpenius, a Geiriadur Groeg, gan Schrivelius. Ond cymaint fu ei gyfyngder ar ol hyn nes y gwystlodd y ddau flaenaf am ychydig sylltau, gyda y rhai y cyrhaeddodd Gaernarfon: lle y bu o dan yr angenrheidrwydd i werthu yr olaf i gael ychydig at ei gynnaliaeth. Dan yr amgylchiadau hyn yr oedd ei amynedd bron a phallu; cwynai yn chwerw-dost o herwydd ei fod yn cael ei nacâu o un math o orchwyl i enill ei fara, er ei fod yn dyoddef gan newyn a noethni, a'r cyfan, meddai, o herwydd ei ymdrechion i astudio y Groeg a'r Hebraeg.

Ar ol hyn treuliodd amryw o flynyddoedd yn crwydro o'r naill fan i'r llall heb i ddim neillduol ddygwydd, heblaw ei fod fel arferol yn ymlid ar ol ieithoedd ac yn llawn trafferthion. O'r diwedd ymsefydlodd yn Magillt a chafodd ei gynnal yno. am o ddwy i dair blynedd. Dechreuodd ysgrifenu y Cydymaith i'r Ysgolor, gan Alecsander Rowley, yn Hebraeg, Groeg, a Seisonaeg: ond cwynai na chafodd ei orphen ddim pellach na'r llythyren Nun, a hyny o herwydd ei fod yn rhoddi i fynu mewn llety hynod o annymunol i ysgrifenu, gan y byddai yn ddibaid, braidd, yn cael ei aflonyddu gan swn y plant ag oedd gan y weddw, gyda yr hon y lletyai. Ond gan na chai y difyrwch o fyned yn mlaen gyda Rowley troes i ymddifyru gyda rhyw hen gorn hwrdd, a dyna lle bu wedi hyny yn gwneyd rhyw oernadau ar hyd y gym'dogaeth er mawr gythrudd ac aflonyddwch i bawb o'i amgylch. Ac wrth weled fod ganddo ryw fath o dast at fiwsig, darfu i ryw un ei anrhegu â French Horn; pan gafodd hwn, troes yr hen gorn hwrdd heibio; a bu mor ddyfal yn ei ymarferiad â'i offeryn newydd nes y daeth i allu chwareu rhyw gymaint o donau arno, ond mewn dull mwy nodedig am dwrw nag am fanylrwydd. Erbyn hyn yr oedd yn meddwl ei hun yn gryn chwareuwr, a thybiai y gallai enill ei fara gyda'i gorn, ac i'r dyben hyny gwnaeth ei ffordd tua Chaerlleon, lle y dygwyddodd fod y Cadflaenor Grosvenor newydd gael ei ethol yn farchog dros y lle, ac fel arwydd o orfoledd am oruchafiaeth yr oedd y seindorf (band) yn tramwy ar hyd yr heolydd, gan chwareu eu hofferynau yn y modd mwyaf medrus; ond er mor ogoneddus oeddynt, tybiodd Richard y gallai, â'i gorn, ychwanegu at eu hardderchawgrwydd, ac yn ddioedd clywid ef yn

Chwythu dolef chwith ei dyli,
Aflawen oedd ei hacen hi.

Y fath annghydgord yn y beroriaeth a barodd gythrwfl nid bychan ond y Cadflaenor, yn lle ymlid Richard, a'i galwodd ato, ac a ymddiddanodd âg ef, a chafodd y fath ddifyrwch yn ei atebion, nes y rhoddodd ryw anrheg hardd iddo, a chaniatâd i chwythu ei gorn faint a fynai.

Yr oedd ganddo ryw duedd neillduol at ganu bob amser; mynych y canai Gân Moses yn yr Heberiaith yn ol yr addysg a gafodd gan y Rabbiniaid, ac yr oedd yn ddifyrwch mawr gan y diweddar Barchedig R. Davies o Fangor, ac ereill ei chlywed; ond yn ol canau rheolaidd nodyddion ein gwlad ni, gellid ystyried Cân Moses gan R. R. Jones yn un o'r rhai mwyaf afiafar a glywsom erioed. Tebygol fod canau yr hen Batrieirch a'u lleisiau, yn briod—ddull iddynt eu hunain, ac nid i neb ereill, Hefyd heblaw y cyrn a nodwyd, bu ganddo yn ei feddiant ddwy hen delyn, gyda y rhai y dyfyrai ei hun yn fawr. Byddai yn bur hoff ganddo dynu llun ei delynau i anthegu ei gymwynaswyr—gellir canfod amryw o'i waith ar hyd y wlad.

Peth arall oedd yn perthyn i Richard oedd hoffder anarferol at gathod—yr oedd ynddo er yn fachgen, ac a barhaodd ynddo ar hyd ei oes—nid allai oddef eu gweled yn cael cam; arferai bob amser, braidd, i gadw cath ei hun, ac yn ei eisieu mwyaf ni chymerai ymborth nes diwallu ei gath yn gyntaf; a chlywais ddyweyd na byddai byth yn gallu cysgu yn dawel os na byddai y gath ganddo yn ei gesail; cymaint oedd ei hoffder am danynt nes y mae amryw o'i lyfrau wedi eu britho â lluniau cathod, wedi eu tori ganddo oddiar hen gerddi, a phob man arall a allai gael gafael arnynt.

Y mae y wyneb-ddalen sydd genym i'r cofiant hwn yn cynwys Richard a'i wahanol hoff—bethau, sef, llyfrau o wahanol ieithoedd y delyn—y corn hwrdd, yn yr hwn y cadwai ei arian—telescope o'i wneuthuriad ei hun, am yr hon yr oedd ganddo gryn feddwl, byddai yn arfer ei gario o'r naill fân i'r llall gydag ef—ac hefyd y gath, yr hon a alwai yn gyffredin, y mew.

Erbyn i Richard ddychwelyd yn ei ol o Gaer i Fagillt, yr oedd ei holl lyfrau wedi ei dwyn, yr hyn a'i llanwodd â'r fath ofid fel na wyddai pa beth i wneyd, ac i ddifyru ychydig arno ei hun yn ei drallod, dechreuodd chwareu yr hen French—horn, a dyna lle y bu ddydd a nos yn chwythu hwnw nes oedd bron a syfrdanu ei lety—wraig, yr hon, am na thawai ar ei harch, a anfonodd am Gwnstabl i'w hel allan, yr hyn yn nghyda'i drallod blaenorol, a'i taflodd i'r fath ddrwg dymherau nes yr oedd yn ymddangos mewn cynddaredd gwallgofus, ei lygaid yn gwreichioni, a'i dafod yn bytheirio geiriau caledion ac yn plethu cableddau o wahanol ieithoedd yn y fath fodd nes taflu arswyd ar bawb o'i amgylch. Nid hawdd oedd ei gynhyrfu i deimladau fel hyn, ond pan ei cynhyrfid, yr oedd yn ddychryn i bawb a'i canfyddai.

Ymadawodd â Bagillt yn fuan ar ol hyn, ac aeth i Ler- pwl, lle y treuliodd y rhan fwyaf o'i amser wedi hyny; a bu am flynyddoedd yn derbyn yno ryw gymaint o arian yn wythnosol at ei gynnaliaeth gan nifer o foneddigion, yn benaf gan Stanley Roscoe, Ysw., yr hwn a ddangosodd yr un caredigrwydd iddo tra y bu fyw, ac yr ydys yn deall na ddarfu iddo ei annghofio with wneyd ei lythyr-cymun, er na fwynhaodd Richard mo ewyllys ei hen gymwynaswr ffyddlon, yn hir wedi ei farwolaeth.

Tua yr amser yma (1821) y dechreuodd gyfansoddi y Geiriadur Cymraeg, Groeg, a Hebraeg, yr hwn yn ddiau ydoedd brif orchwyl ei oes. Tra yn Lerpwl y tro hwn. ysgrifenodd hefyd yr holl eiriau Hebraeg sydd yn y Cydymaith i'r Ysgolor, gan Alecsander Rowley, yn Hebraeg a Groeg. A'r holl eiriau Syriaeg ag sydd yn niwedd Testa- ment Newydd Ægidius Guthirius. a ysgrifenodd yn Syriaeg. Groeg, a Seisonaeg. Ac wedi ei orphen, rhoes ef, yn nghyd â'r Geir-restr Hebraeg a Groeg, a gyfansoddodd dro yn ol, yn anrheg i'r diweddar John Copner Williams, Ysw., Dinbych, fel cydnabyddiaeth am y cymwynasau di-rif a dderbyniodd oddiar ei law.

Fel hyn y treuliodd flynyddau yn Lerpwl, yn astudio yn galed; ond, ar rai amserau, gallesid ei weled allan yn rhodio. ar hyd yr heolydd, a llyfr dan ei gesail, heb sylwi ar ddim, na dyweyd gair wrth neb, os na byddai iddo gael ei gyfarch yn gyntaf, pryd yr atebai mewn iaith dra gostyngedig ac addas. Pan gynygid elusen iddo, efe a'i derbyniai gyda llawer iawn o betrusder, gan ddyweyd, yn gyffredin, 'Nad oedd efe yn teilyngu dim. Nid oedd y gwawd a wneid o'i wisgoedd, neu ei mddangosiad yn cael un math o effaith arno. Arferai y pryd hyn gylymu ei wallt yn gydynau â thâp gwyrdd, yr hyn a roddai ymddangosiad tra chwithig iddo. Ac fe ddarfu un o'i gyfeillion roddi iddo hen jacket amryliw un o'r gwŷr-meirch, yr hon, yn nghyda'i farf a'i wallt hirlaes, a barai iddo ymddangos fel un o'r rhyfelwyr Iuddewig, y rhai y canfyddir eu lluniau mewn hen lyfrau. Byddai yr olwg yma yn cynhyrfu iluoedd o blant i'w ganlyn ar hyd heolydd y dref; ond ni wnai ef y sylw lleiaf o honynt, ac ni ddangosai mewn un modd ei fod yn ddigofus neu yn anfoddlawn o'u herwydd.

Byddai yn neillduol o gynil yn ei ymborth, neu yn hytrach yn ddifater—nid ai ond i ychydig iawn o draul gyda'i gynnalineth ei ddiod gyffredin oedd dwfr, ac weithiau laeth, os deuai yn ei ffordd. Byddai ganddo, yn dra chyffredin, ryw gymaint o sylltau ar ei elw, a chymerai y gofal mwyaf na wariai ond a fyddai yn hollol angenrheidiol.

Nid hawdd ydoedd gwybod ei ddaliadau crefyddol, gan y byddai yn nacâu ateb ond ychydig o gwestiynau, ac yn cerdded ymaith pan ofynid rhywbeth iddo yn nghylch hyny; ond y mae yn ddigon amlwg, oddiwrth yr ymadroddion sydd wedi eu hysgrifenu ganddo mewn amrywiol ieithoedd yn ei gof-lyfrau, fod ganddo barch i Dduw, ac y credai fod dyn yn greadur cyfrifol.

Dros ryw amser efe a gydymgyfeillachodd gryn lawer â'r Iuddewon, ac elai yn fynych i'w synagogau, o herwydd yr hoffder oedd ganddo i glywed darllen Hebraeg; ond yn mhen amser rhoddodd ryw dramgwydd iddynt, a chymerodd amrafael le rhyngddynt, ac yntau a wnaeth rai sylwadau cellweirus ar eu seremoniau, yr hyn a fu yn foddion i osod terfyn hollol ar eu cyfeillgarwch.

Yr oedd tymherau Richard yn dra hynaws, a'i ymarweddiad yn foesgar a gostyngedig; ac yr oedd hefyd yn hynod am ei ymlyniad diysgog wrth y gwirionedd; yr oedd hefyd (fel y crybwyllwyd o'r blaen) radd fawr o haelioni yn perthyn iddo, gan y byddai yn fynych yn rhoddi llyfrau tra gwerthfawr yn ei olwg ef, yn gyfnewidiad am unrhyw garedigrwydd a ddangosid iddo, neu fel arwydd o'i barch a'i ewyllys da; ie, ymadawodd droiau â'r llyfrau a roddasant y boen a'r llafur mwyaf iddo wrth eu hysgrifenu, yn eithaf rhwydd galon; a phan ddangosid hwy iddo eilwaith, edrychai arnynt gyda'r difaterwch mwyaf. Yn y peth hwn, y mae efe yn rhoddi desgrifiad cywir o'i gymeriad ei hun mewn ysgrif fechan a gafwyd yn mysg ei bapyrau: "Pan ddangosir unrhyw garedigrwydd neu gymwynas i mi, gan ryw bersonau neu gyfeillion, fy ewyllys a thueddiad fy nghalon yw dychwelyd y cyfryw iddynt mewn rhinwedd a gweithredoedd da, ac nid mewn rhai drwg; a phe rhoddid i mi waith caled i'w wneuthur, ymdrechwn ei gyflawni hyd eithaf fy ngalluoedd."

Byddai atebion Richard yn hynod o ffraeth ar brydiau. Pan oedd unwaith yn sefyll ar heol yn Lerpwl, canfuwyd ef gan hen ŵr ag oedd yn cydfyned âg amryw o'i gyfeillion, yr hwn a ddywedodd wrthynt, Dacw Dic, âf ato, a chewch glywed y caf ryw ateb ffraethgall ganddo; er y tybir gan lawer ei fod yn wirion: gofynodd iddo, Pa sawl iaith a fedrwch chwi siared, Richard? atebodd yn ddioed, Dim ond un ar unwaith;' ac y mae hyny yn ddigon i bob dyn ar unwaith. Ryw dro, pan ymwelodd â thŷ rhyw foneddwr, yn agos i Gaernarfon, darfu i un o ferched ieuaingc y boneddwr hwtio Richard yn nghylch ei farf hirlaes, a gofyn iddo, Pa'm na bâi yn ei thòri? I hyn yr atebodd yn dra ffrom, "Ho! madam, pan ewch chwi yn farber cewch chwi roddi shave i mi." Dygwyddodd pregethwr gyfarfod âg ef, mewn siop lyfrau yn Lerpwl; cynygiodd y llyfr-werth wr iddo lyfr ar Geomancy, "Ho," ebai Richard, "dysgu dyweyd ffortun wrth gardiau y mae hwn, nid wyf yn hoffi dyweyd ffortun wrth gardiau, gwell genyf fi y planedau;" gofynodd y pregethwr iddo, A oedd yn tybied ei fod yn beth posibl rhag-ddyweyd ffawd dynion 'trwy y fath wyddoriaeth? Ni fu erioed beth hawsach na hyny," atebai Richard, "oblegyd nid oes ond ffortun neu anffortun am dani, ac y mae felly mor bosibl i chwi ddyweyd yn iawn ag ydyw i chwi fisio.

Er fod Richard, yn ddiamheuol, wedi cyrhaedd llawer iawn o wybodaeth ieithyddawl, ac wedi darllen llawer o'r awdwyr penaf, hen a diweddar, eto, o herwydd amrywiol achosion, nid yw yn hawdd gwybod helaethrwydd gwirioneddol ei gyrhaeddiadau. Trwy ei ddyfal olrheiniad o ieithoedd tramor, ymddengys iddo i raddau mawr golli ei archwaeth at ei iaith enedigol, er ei fod yn abl a rhugl ynddi mewn ymddiddanion cyffredin â'i gyd-genedl. Ac nid oedd y Seisonaeg, er y cwbl, ond megys iaith estronol iddo ef, ac nid heb lawer o anhawsder y dysgodd yr hyn a wyddai o honi, a hyny, y mae yn debygol, am nad ymarferodd â hi yn ieuangach; felly nid rhyfedd ei fod yn ei hysgrifenu yn lled anmherffaith, neu fod y Saeson yn edrych ar ei gynygiadau i gyfansoddi ynddi, fel yn debygol yr edrychai un o'r hen Roegiaid neu Ladiniaid ar gynygiadau ysgrifenwyr diweddar yn yr ieithoedd hyny.

Dywedir y gallai Richard ymddiddan mewn Pedair-ar-ddeġ o wahanol ieithoedd! A sylwyd arno yn fynych, y byddai yn parhau yr ymddiddan yn yr iaith y dechreuid ymddiddan âg ef, oddieithr fod ereill yn troi i un arall yn gyntaf. Ond un o'r pethau mwyaf nodedig yn ei nodweddiad yw, nad oedd efe wedi dal nemawr iawn o'r materion y traethid am danynt yn yr holl luaws llyfrau amrywiaethog a ddarllenodd efe! ARWYDDOCAD GEIRIAU, A CHYFANSODDIAD IEITHOEDD, oedd holl wrthddrych ei ymofyniad! Y dygwyddiad canlynol a brawf hyn:—

Dr. Parr, aelod dysgedig o Brif Ysgol Rhydychain, a ddygwyddodd alw ar un o gyfeillion Richard, pan yr oedd Richard ei hunan wrth law, a meddyliodd ei gyfaill y boddlonid ei ymwelydd dysgedig yn fawr trwy gael ymddiddan â pherson mor hynod. Gan hyny, Richard a ddygwyd i'w bresenoldeb, a hysbyswyd natur ei ymgyrhaeddiadau; yr olwg hynod oedd arno a darawodd y Doctor à syndod ar y cyntaf, ond wedi i hyny fyned ymaith, gofynodd iddo amryw ofyniadau yn y Ffrangeaeg a'r Eidalacg, y rhai atebodd efe gyda'r parodrwydd a'r diniweidrwydd a berthynai yn neillduol iddo ef. Yna gofynwyd iddo, a oedd efe yn deall Lladin a Groeg; ac wedi iddo ateb yn gadarnhaol, ceisiwyd ganddo ddarllen brawddeg yn Homer: Richard yn ddiatreg a roddodd ei law yn ei fynwes, ac a'i gwthiodd hi i lawr i drigle yr hen brydydd enwog, ac a'i tynodd allan o'r dyfnderau, ac a'i cynygiodd i'r ymwelydd fel y dewisai frawddeg o hono; ond dymunwyd arno ef agor y llyfr yn rhywle, a darllen y frawddeg a gynygiai i'w sylw gyntaf. Yn ganlynol, efe a'i agorodd, ac a ddechreuodd ddarllen ryw linellau yn yr Iliad, gyda llawer o arafwch a chywirdeb; ac fel yr elai yn mlaen gwnelai lawer o sylwadau synwyrlawn ar yr ymadrodd, y rhai a ddangosent wybodaeth drwyadl o'r iaith, ac a synasant y bonedddig dysgedig yn fawr. Yna dymunwyd arno gyfieithu yr hyn a ddarllenasai, ac efe a wnaeth hyny yn ei Seisonaeg arferol, yn araf a gochelgar, ond gyda'r fath gywirdeb ag oedd yn profi ei fod yn deall y synwyr yn berffaith, can belled ag yr oedd cystrawen yr iaith yn myned tuag at hyny. Yna cymerodd yr ymddiddan canlynol le:—

Gof. Da iawn Richard; yr ydych wedi cyfieithu yr ymadroddion hyn yn bur dda. Attolwg, a ddarllenasoch chwi erioed brydyddiaeth Homer?

At. Do, fe ddarfum.

Gof. A pha beth ydych chwi yn ei feddwl am gymeriad Andromache?

At. (Gwedi aros ychydig, gofynodd), Andromache?

Gof. Ie, Beth ydych yn ei feddwl am gymeriad Andromache?

At. (Gwedi arosiad arall), Ymladdfa o ddynion ydyw.

Gof. Ie, ie; hyny yn ddiau yw tarddiad yr enw: ond beth ydych yn ei feddwl am Andromache, gwraig Hector?

A. Nid wyf fi yn gwybod dim am hyny.

"Yn ddiau," ehe'r ymwelydd, dyma y dygwyddiad hynotaf a gyfarfum âg ef erioed. Er fod y dyn hwn yn berffaith wybodus o'r iaith, nid yw yn ymddangos fod ganddo y drych-feddwl lleiaf am destyn a sylwedd yr hyn a ddarllenodd."

Gwedi i'r gŵr bonheddig fyned ymaith, gofynwyd i Richard pa fodd na roddodd efe ateb mwy rhesymol.

Atebodd yn hollol ddifater, "Meddyliais ei fod yn gofyn i mi yn nghylch y gair, ac nid yn nghylch y ferch." Pan ofynwyd iddo beth efe oedd yn ei feddwl am y Doctor, ei atebiad oedd, "Yr wyf yn ei ystyried yn un o'r rhai callaf yn y fyddin ddu."

Ar achlysur arall, pan ddygwyddodd yr ymddiddan fod ar natur ieithoedd, yn nghyd a'r ffordd oreu i'w dysgu, efe a roddodd, nid yn unig brawf o helaethrwydd ei wybodaeth ieithyddol, ond hefyd o'r parodrwydd gyda yr hwn y medrai ddefnyddio y wybodaeth hòno.

Un o'i gyfeillion a wahoddodd i giniawa amryw o'i gydnabyddion, y rhai oeddynt gan mwyaf, yn nodedig am eu dysgeidiaeth: ac wedi i'r wledd fyned trosodd, trwy gamsyniad un o'r gweision, agorodd y drws, ac er syndod i bawb ag oedd yn bresenol, daeth Richard i mewn. Gwedi i'r boneddigion syn edrych, dros ychydig, ar ei ymddangosiad hynod, a chael hysbysrwydd o'r camsyniad a'i dygasai i'w gwyddfod, gofynasasant iddo amryw gwestiynau yn yr iaith Ffrangcaeg, i'r rhai y rhoddodd efe yr atebion mwyaf cywir a pharod. Yna trowyd yr ymddiddan i'r Italaeg, ond dangosodd yr un rhwyddineb yn yr iaith hono drachefn. Yna trowyd i chwilio ei wybodaeth yn y Lladinaeg a'r Groeg: ac yntau a ddarllenodd ac a gyfieithodd rai ymadroddion yn yr ieithoedd hyny, er boddlonrwydd cyflawn i bawb ag oeddynt yn bresenol. Yna. un o'r boneddigion a gymerodd arno ei holi yn fwy neillduol, a chymerodd yr ymddiddan canlynol le:—

Gof. Gan eich bod chwi yn dysgu llawer o ieithoedd, attolwg, dywedwch wrthyf pa ffordd a fyddech yn ei gymeryd i ddysgu iaith?

At. Y mae hyny yn ol y byddo natur yr iaith yn gofyn.

Gof. Pa ffordd a gymerech i ddysgu un o'r ieithoedd diweddar?

At. Pe bâi yr Yspaenaeg, er enghraifft, cymerwn eir-restr o'r iaith hono, a chwiliwn pa eiriau a gawn yn cyfateb, neu yn tebygoli i eiriau mewn ieithoedd ereill ag y buaswn yn adnabyddus â hwynt, megys y Lladinaeg, y Ffrangcaeg, a'r Italaeg; a'r cyfryw eiriau a gawn felly a gymerwn allan o'r geir-restr, gan adael yn unig y rhai a berthynent yn wreiddiol i'r Yspaenaeg; ac yna, trwy gynorthwy Gramadeg, deuwn yn fuan yn adnabyddus â'r iaith hono.

Yr holl foneddigion a ganiatâsant mai ffordd gall a hynod dda oedd hono; a Richard a ymneillduodd wedi derbyn canmoliaeth pawb ag oedd yn bresenol.

Peth arall priodol i'w grybwyll yma ydyw, y cydfynedai â'i alluoedd mawrion i ddysgu ieithoedd, ryw duedd neillduol i drosglwyddo y wybodaeth a gyrhaeddai ynddynt i ereill; byddai yn ystyried mai ei ddyledswydd arbenig oedd cynyg ei wasanaeth lle bynag y meddyliai y byddai yn dderbyniol; ond, o herwydd bod ei agwedd bersonol mor aflerw, ei foes-ddull mor anniwyll, a'i ffordd o gyfleu ei syniadau mor ddidrefn, nid hawdd y dygymai neb â'i addysg, hyd yn nod pe caniatêid y dichonai hyny fod yn adeiladol iddynt. Y siomedigaethau ag oedd efe yn eu cyfarfod yn feunyddiol yn y peth hwn, yn nghyda'r difaterwch a ddangosid at y cyfryw olrheiniadau o ieithoedd, oeddynt destynau gwastadol ei ofid; a mynych yr achwynai ei fod yn cael ei ddirmygu a'i erlid am ei ymdrechiadau yn achos dysgeidiaeth a gwirionedd. Nid wyf yn dysgwyl," meddai ef, mewn ychydig linellau a dderbyniwyd oddiwrtho, cael fawr o barch na chynorthwy yn Nghaernarfon, yn fy nghynygiadau i ddysgu Groeg a Hebraeg; canys yr wyf yn gwybod eisioes, fy mod yno yn cael fy ngwawdio a'm casau gymaint o'r achos hwnw fel yr ystyriant nad wyf deilwng o unrhyw gefnogaeth." Brydiau ereill ymddangosai fel pe buasai yn ofni ei fod mewn perygl o gael ei erlid ar gyfrif ei ddaliadau crefyddol. "Llawenhaf," meddai ef, fy mod yn cael fy nghyfrif yn deilwng i ddyoddef yn yr achos cyfiawn hwnw, dros yr hwn yr wyf yn foddlawn i osod fy einioes i lawr, pe rhoddid fy nghorff i'w losgi, neu y dedfrydid fi i ddyoddef y poenau creulonaf." Yr ymadroddion hyn a ddangosant ar unwaith y fath rym mewn penderfyniad, a gwendid mewn deall, ag sydd braidd yn anmhosibl eu cysoni â'r medrusrwydd a ddangosid ganddo yn ei ymchwiliadau i ieithoedd.

Pa fodd bynag, ni ddarfu y siomedigaethau aml, y cyfarfyddodd Richard â hwy yn ei ymdrechiadau i helaethu ei wybodaeth o'r ieithoedd, ei rwystro rhag gwneuthur pob peth a allai i gyrhaedd ei amcan, fel yr ymddengys oddiwrth amryw gyfansoddiadau o'i eiddo, yn y rhai y dangosir llafur a gofal dirfawr. Yn ychwanegol at yr hyn o'i weithiau a nodwyd eisioes, y mae Geiriadur Groeg a Seisonneg helaethfawr, yr hwn, gydag ychydig ddiwygiadau, a ellid ei wneuthur yn waith tra gwasanaethgar. Cyfrol arall o'i ysgrifeniadau a gynwys Gynnulliad o Ddyfyniadau Hebraeg, at yr hyn y mae wedi ychwanegu Geir-restr yn Hebraeg a Seisonaeg, yn nghyda Thraethawd byr ar Gerddoriaeth ac Aceniad yr Hebraeg. Ond y gorchwyl mwyaf llafurus o'i eiddo ydyw y Geiriadur Cymraeg, Groeg, a Hebraeg, y crybwyllasom am dano eisioes. Y gwaith hwn, fel yr ymddengys oddiwrth nodiad yn ei goflyfr, a gymerodd efe mewn llaw ar ddymuniad y Parch. Richard Davies, a Fangor. Cynwysa yr holl eiriau Cymraeg sydd yn Ngeiriadur Cymreig a Lladin y Dr. Ioan Davies. Bu Richard wrth y gorchwyl hwn uwchlaw deng mlynedd; dechreuodd ef yn y flwyddyn 1821, a gorphenodd ef yn mis Ebrill, y flwyddyn 1832. Ac wedi iddo edrych drosto, a'i gywiro, cychwynodd gydag ef, yn mis Awst dylynol, i Beaumaris, lle yr oedd Eisteddfod o Feirdd a Llëenyddwyr Cymreig i gael ei chynnal tua'r amser hyny; dywed iddo fyned yno gyda dysgwyliad y cawsai gefnogaeth i ddwyn ei Eiriadur trwy y wasg, ond ymddengys na ddarfu iddo lwyddo yn ei amcan. Ac wedi iddo grwydro ychydig o'r naill fan i'r llall ar hyd Gymru, dychwelodd yn ol i Lerpwl, lle y bu hyd y flwyddyn 1834.

Cwynai iddo gael ei drin tua'r amser yma yn annheilwng iawn gan un George Williams ag oedd yn byw yn Lerpwl; ymddengys fod Wm. Humphreys, lletywr Richard, yn ol o dalu ardreth ei dŷ; ac i George Williams anfon ceisbwliaid i gymeryd meddiant o'i eiddo, y rhai a symudwyd i Arwerthfa, ac yn eu plith cymerwyd holl lyfrau Richard, a'i ddwy hen delyn. Ac nid heb lawer o drafferth y gallodd attal eu gwerthiant; ond ni lwyddodd, er ei holl lafur a'i daerineb, i'w cael yn ol i'w feddiant, ond fe'i symudwyd i dŷ George Williams, ac yno y buont hyd y flwyddyn 1834; pryd y danfonodd ei gymwynaswr, John Copner Williams, Ysw., Mr. Marc Luc Lewis i'w gynorthwyo i ddyfod o'i drallodion, a llwyddodd i adfer yn ol i Richard y gweddill o'r llyfrau ag oedd heb eu dinystrio, yn nghyd a'r ddwy hen delyn, y rhai oll a ddanfonwyd yn ddyogel i Ddinbych.

Bu Richard yn lled wael ei iechyd am rai misoedd ar ol hyn, o herwydd y driniaeth greulawn a gafodd gan un James O'Hara, cyfaill i George Williams, yr hwn a daflodd ei ysgwydd o'i lle, ac a dorodd dair o'i asenau. Tra y bu y llyfrau, &c.. o'i feddiant, yr oedd fel dyn wedi colli pob llywodraeth arno ei hun, ni chaid dim o'i hen ond cablu a melldithio George Williams, (ac y mae yn digon tebyg mai hyny fu yr achos o ymosodiad O'Hara arno.) Cydmarai ef i Achme Dyezzar, Pacha d'Acre, yr hwn oedd yn cael edrych arno fel rhyw anghenfil rbeibus, hyd yn nod gan y dynion mwyaf creulawn a barbaraidd ag oedd yn y Dwyrain.

Ymadawodd Richard o Lerpwl gan fwriada treulio gweddill ei oes yn Ninbych, a dyna lle y bu am ryw gymaint o fisoedd yn edrych dros a chywiro ei Eiriadur; ond blinodd yn dra buan yno, a dychwelodd yn ol i Lerpwl; yn ddioed ar ol cyraedd yno, cyfarfyddodd â Mr. Benjamin Jones, (P. A. Mon) yr hwn a'i dygodd i sylw Cymdeithas y Cymreigyddion yno; ac addawodd, ond cael Copi y Geiriadur i'w feddiant, y gwnai ei gyhoeddi yn enw y cyfryw Gymdeithas, ac yr âi yn ddioed trwy Gymru i grynhoi enwau ato. Ar ol derbyn y Geiriadur anfonodd ef at un o Ddysgawdwyr Athrofa y Bedyddwyr yn York i edrych drosto; anfonodd hwn ef yn ol gan dystio ei fod mewn cyflwr addas i'r Wasg. Felly cyfeiriwyd ef at Mr. John Jones, argraffydd, Llanrwst. Argraffwyd cynygiad i'w gyhoeddi yn rhifynau swllt, ond cael 200 o enwau. Hefyd, rhoddwyd hysbysiad o'r Geiriadur, a'r cynygiad o'i gyhoeddi, yn y Liverpool Mercury, a gwnaed rhyw fath o ymdrech tuag at gael derbynwyr; ond galarus i'w meddwl fod yr ymdrech wedi bod yn ofer; felly attaliwyd ei gyhoeddiad gan ddiffyg cefnogaeth: bu hyn yn achos o alar dirfawr i Richard, digalonodd a syrthiodd i anobaith o weled ei gyhoeddiad byth. Wrth grybwyll fod Mr. J. Jones, Llanrwst, wedi argraffu cynygiad amser yn ol i gyhoeddi Geiriadur Cymraeg a Lladin y Dr. Davies a Geiriadur Lladin a Chymraeg y Dr Thomas Williams, a'i fod wedi methu a chael cefnogaeth, cwynai Richard yn erbyn ei gydwladwyr mewn geiriau fel a ganlyn:—[rhoddwn hwynt i lawr fel y cawsant eu hysgrifenu ganddo.] Wherefore the printing of this most valuable book was stopped, and I think after all my labour, &c., that so it will happen to mine: and though the enemies of learning know that they love darkness more than they love the light, and that he that hateth wisdom loveth death, and is an enemy to his own soul, yet they take no consideration from this, but they run forward with stiff neck into destruction in spite of God and men; for they hate discipline, and cast the words of God behind them.-LUKE xii. 39." Cwynai Richard fod P. A. Mon wedi troi yn dra anffyddlon iddo, ac iddo wystlo copi y Geiriadur yn nghydag amryw lyfrau ereill o'i eiddo, i ryw dafarnwr yn Nghonwy; a dyna lle bu y Geiriadur am amser maith, hyd nes y rhyddhawyd ef gan ryw berson o Gaerlleon. Ond rhyw gymaint o flynyddau yn ol, darfu i un Griffiths, Gweinidog y pryd yma gyda y Bedyddwyr yn Nghaernarfon, berswadio Richard y mynai weled ei gyhoeddi ond iddo gael y copi i'w feddiant; a chan fod Richard yn llawn awydd am ei weled yn cael ei roddi yn y wasg, cydsyniodd yn ddioedi i roddi awdurdod iddo i anfon i Gaer am dano, a llwyddodd i'w gael, ac yn meddiant y cyfryw un y mae yn bresenol. Ond yr ydys yn deall fod amryw o foneddigion Llanelwy a'r gymydogaeth yn ymdrechu cael meddiant o hono, ac fe sonir eu bod yn bwriadu rhoi tansgrifiad ar droed tuag at ei roddi yn y wasg.

Yn ystod ei ymchwiliadau am lyfrau Hebreig, dygwyddodd iddo gyfarfod â llyfr a elwir, "Y Darlleniadur Hebreig, neu Arweiniad Ymarferol i ddarllen yr Ysgrythyrau Hebreig, &c." Argraffiad Llundain, 1808. Wrth chwilio y gwaith hwn, canfu nad oedd, ar y cyfan, yn ateb y dyben y bwriadesid ef; a hyny yn neillduol am na roddai gyfarwyddiadau yn nghylch dyben a defnydd y nodau Hebreig, y rhai ydynt nid yn unig yn angenrheidiol er pereidd—sain a chywir aceniaeth yr iaith, ond hefyd er ei deall yn berffaith. I'r dyben o gyflawni y diffyg hwn, efe a gyfansoddodd Ramadeg arall dan yr un enw, oddieithr ei fod hefyd yn proffesu dysgu yr Hebraeg â'r nodau; yr hyn sydd yn gwneyd ei waith ef yn hollol wahanol i'r llall, gan ei fod yn dechreu â chyfarwyddiadau i ysgrifenu a defnyddio y cyfryw nodau, ac y mae efe yn gwneyd defnydd o honynt trwy yr holl ddyfyniadau a'r gwersi. Er hyny nid yw efe wedi egluro dim ar y pwngc dadleugar hwn yn y gwaith yma; ond oddiwrth Ramadeg llai o'i waith ef, a fwriedid er addysg cyfaill, ymddengys y gwyddai o'r goreu fod rhai yn ystyried y nodau yn sefydliad diweddarach; o herwydd hyny ymdrecha yn y rhagymadrodd, brofi hynafiaeth y nodau trwy amryw o sylwadau synwyrol, a dyfyniadau o waith R. Neconia ben Hakana, yr hwn a flodeuodd ddeng mlynedd ar hugain cyn geni Crist, ac hefyd o waith R. Simeon ben Jochai, yr hwn a flodenodd lawer o flynyddoedd cyn dechreu y Talmud. Gwnaeth Richard ryw dro mewn cyfeillach y sylwadau canlynol ar y mater dan sylw: sef, fod yr Hebraeg, heb lefariaid, fel telyn heb dannau; fod hyd yn nod yr enw llefariad yn profi mai hi sydd yn rhoddi y llais, ac nad yw yr holl lythyrenau ereill ond yr hyn eu gelwir yn briodol, sef cydseiniaid.

Nid oes genym ddim neillduol i roddi i lawr yn nghylch blynyddoedd diweddaf ei oes, heblaw ei fod yn cymeryd arno y medrai hysbysu dygwyddiadau dyfodol, a threuliodd ran fawr o honynt yn rhodio oddiamgylch, nid gan wneuthur daioni, ond gan ddyrysu meddyliau pobl ieuangc a hen ferchetos ein gwlad, trwy eu twyll—hudo i gredu y gallai adrodd eu ffawd wrthynt. A dywedir i ni ei fod yn lled hyddysg yn ngwaith Cornelius Agripa; modd bynag, yr oedd yn bur hoff' ganddo son am dano, a bygythiai ei boenydwyr y byddai iddo ei arfer. Yr oedd y rhan ddiweddaf o'i oes fel y rhan flaenaf, yn llawn helbulon. Daeth o Lerpwl i Lanelwy ar y 10fed o fis Hydref, 1843,— yr oedd yn bur wael ei iechyd ar y pryd—a pharhaodd i nychu hyd y 18fed o Ragfyr, ac efe a fu farw yn y 64 mlwydd o'i oedran. Ei hoff ymborth yn ystod ei afiechyd ydoedd bara ceirch a dwfr. Dangoswyd tiriondeb mawr tuag ato yn ei afiechyd gan drigolion Llanelwy, yn neillduol gan yr Esgob, a'r Rector Cleaver (mab i'r hen Esgob Cleaver, yr hwn a wnaeth sylw gyntaf o'i dalentau, gan fod yn noddwr iddo.) Hefyd, talodd y boneddigion canlynol ymweliad cyson iddo yn ei gystudd, y Parch. J. W. Edwards; Parch. J. Jones, Llan St. Sior; a'r Parch. W. R. Wyatt; tri ficer perthynol i'r Eglwys Gadeiriol yn Llanelwy. Yr ydys yn deall fod eilun (cast) o'i ben a'i wyneb, yr hwn oedd—

"Fel y gath yn flew i gyd,"

wedi ei dynu gan Mr. Crofft Roberts, Treffynon, ac un arall gan Mr. Sullivan. Hefyd, y mae amryw o'n prif ddarlunyddion wedi tynu darlun o Richard; ond y diweddaf a dynwyd, mae yn debygol, ydoedd gan Mr. Richard Wiliams, Llan St. Sior— tynodd ddau ddarlun o hono yn mis Awst 1843—gwnaeth rafil am un o honynt yn y Bee Hotel, Abergele, ychydig amser ar ol ei farwolaeth, a daeth i feddiant Lady Gardner, Kinmel Park. Claddwyd ei ran farwol ef yn barchus yn monwent. Llanelwy, yr 21ain o Ragfyr; yr ydys yn deall i draul ei gladdedigaeth gael eu talu gan y boneddigion canlynol, y rhai a ddylynasant y corph hyd lan y bedd:—Parch. J. Jones, Llan St. Sior; Parch. Wynne Edwards, Rhuddlan; Parch. Mr. Wyatt, Dyserth; Edward Williams, Ysw., Rhyl; John Williams, Ysw., Bronwylfa; Richard Humphreys, Ysw., Rose Hill; W. Joseph Humphreys, Ysw.; O. Roberts, Ysw. M.D.; Kyffin Roberts, Ysw.; Mr. Green, White Lion; Mr. Davies, Eagles; Mr. John Roberts, Draper; Mr. R. P. Roberts; Mr. George Kerfoot; Mr. Richard Williams, Artist; Mr. H. K. Roberts; Mr. Marcus Louis, &c., &c.

Y mae ymdrech yn cael ei wneyd yn awr i grynhoi ei holl lyfrau ag sydd yn wasgaredig ar hyd y wlad, gyda bwriad i'w gwerthu, mewn rhan, er budd i hen chwaer o'i eiddo, ag sydd yn byw yn agos i Aberdaron, ac hefyd i gynorthwyo casgliad ag sydd wedi ei roddi ar droed er codi COF—FAEN ar ei fedd; yr hyn a fydd yn foddion i gynnal coffadwriaeth am DIC YR IEITHOEDD i'r oesau a ddylynant.

"IEITHOEDD a naturiaethau
Yn denu bryd un dyn brau;
I arall diball y daeth
Mawr feddwl am Rifyddiaeth;
Tuedd y llall at Awen,
A chân fydd beunydd i'w ben.

Hwn yn dda, llyma y llall
Yn oreu mewn dawn arall.
Ni edrydd craff reithydd ffraeth
Mo reol yr amrywiaeth,
Rhy uchel yw'r dirgelwch
I'w ddyall i bridd a llwch."
——DEWI WYN.

HANES BYWYD

THOMAS EDWARDS,

Y BARDD

ALIAS,

TWM O'R NANT:

Twm o'r Nant, Homer ein Iaith—Fernagl oedd
Ar farn gwlad heb weniaith;
O byddai arabeddiaeth,
Prifwr oedd,—Profer ei waith.

Nid oedd neb i'n dyddiau ni,—o Brutus,
Barotach i'w nodi;
Nid un chwaith, adwaenoch chwi,
Yma'i ddewrach am Ddyri.

O b'ai dwrdd yn gwrdd geir-ddadl,—pa wyneb
Byw yno mor drwyadl;
Ei Gerdd ef ar gywir ddadl,
F'ai linyn fel ei anadl.

—GWYNDAF ERYRI.

HANES BYWYD, &c.

Ysgrifenwyd ef ganddo ei hun, yn ei 67 flwyddyn o'i oedran: at yr hwn
yr ychwanegwyd Sylwadau ar ei Nodweddiad, ei Waith, a'i Ffraethineb.

Yr wyf yn gyntafanedig i dad a mam, ac yn tarddu o genhedlaeth tu mam, trwy Prysiaid Plâs Iolyn, ac o du tâd, o hil trigolion Dyffryn Clwyd; sef Cawryd, Cadfan, ac ereill, hyd onid aethant fel yn wehilion y genedl hòno cyn i mi ddeillio o honynt; sef gan mwyaf, yn dylodion, ac yn annysgedig, o ran medru ar lyfrau, ond y medr oedd ynddynt yn ol natur gyffredin, fel creaduriaid ereill. Ac o lwynau pa ai fe'm dygwyd i'r byd, mewn lle a elwir Penparchell isaf, yn mhlwyf Llannefydd, ar dir ag a fu yn etifeddiaeth Iolo Goch, arglwydd Llechryd; sef ei dŷ ef oedd Coed y Pantwn; ac ef a'i feibion a gladdwyd yn monachlog Eglwysegl, gerllaw Llangollen.

Ond i ddyfod at fy addewid, mewn perthynas i'm treigliad yn y blaen: mae yn debygol ddarfod blino ar gwmpeini o'r fath ag oeddym ni, yn nhŷ fy nhaid a'm nain; fe orfu iddynt symud i'r naill gwr i'r tir, i le a elwir Coed Siencyn, lle buwyd gylch blwyddyn neu ragor, a hyny cyn y rhew mawr, pryd yr oedd y farchnad yn ddrud iawn; a'r Gwanwyn canlynol fe ddaethwyd i'r Nant, gerllaw Nantglyn, yn nghwr plwyf Henllan, lle mae lle a'i enw Cwm Pernant, neu Gwm Abernant, lle bu un Sion Parry, prydydd, ag oedd yn perchenogi y lle hwnw; a'r Nant sydd ganol o dri thŷ yn y cwm hwnw, sef y Nant isaf; ac yn y Nant uchaf yr oedd pobl a chanddynt fachgen ar yr un pryd ag yr oeddwn inau yn dechreu codi allan; ac oblegid eu bod hwy yn fwy ardderchog o ran pwer ac ablwch, gan nad oedd yno ond dau blentyn, ac o honom ninau ddeg, o barthed hyny fe y'm galwyd i yn TWM o'r NANT, ac yntau yn Thomas Williams.

Ond cyn neidio yn rhy bell o'r dechreu, yr wyf yn cofio, pan oeddwn ychydig dros dair blwydd oed, a myfi yn dyfod gyda'm mam oddiwrth y pistyll o nol dwfr, ac yr oedd ar gornel y tŷ ysgol, cylch wyth llath o hyd, wedi ei rhoi i rwystro y gwynt godi y to; minau, yn lle dilyn fy mam, a aethym i ben uchaf yr ysgol, ac ewythr i mi frawd fy nhad, a'm tad-bedydd inau, a ddaeth heibio; minau a ddywedais, Edrych yma tada bedun lle'dw'i—Yntau, dan ddywedyd yn deg wrthyf, rhag i mi ddychrynu a thori ngwddf, a ddaeth ac a'm cymerodd i law:; ac ni chafodd fy mam ddim gwybod y pryd hyny, rhag iddi gael dychryn.

Gwedi hyny ar fyr, pan oedd fy mam wedi fy ngadael i a fy chwaer yn y gwely ein hunain y bore, a myned i ryw neges i dŷ cymydog, pan ddeffroais i, a dechreu galw Mam, heb neb yn ateb, mi a gymerais fy esgidiau am fy nhraed, a'm het am fy mhen, ac a aethym i dŷ fy nain yn noeth lymyn; ond fy nain a'm cymerodd, ac a'm rhoddes mewn gwely cynhes; a chyn pen hir dyma fy mam yn dyfod, wedi ammeu pa le gallwn fod, a'm dillad yn ei ffedog, a'r wialen fedw yn ei llaw. Fe fu yno ffwndwr fawr; un am fy achub, a'r llall am fy ngheryddu; ond beth bynag mi gefais fy hoedl gyd rhyngddynt. Yr oedd fy mam yn fy ngwarchae, fel ag y daethym yn y blaen; ni feiddiwn i na thyngu nag enwi Duw yn ofer: ec yn wir drwy drugaredd, fe safodd yr addysg hòno wrthyf byth.

Pan oeddwn yn blentyn, fe fyddai arnaf ofn Duw, ac ofn pe buasai i mi alw y cythraul y daethai fe i'm nol yn y funud.

Ond y'mhen ychydig, o ddeutu chwech neu saith mlwydd oedran, daeth ysgol rad i Nantglyn, mi a gefais fyned yno i ddysgu y llythyrenau; ond yr oedd llawer o sôn yn mysg hen wragedd cyfarwydd y wlad, y byddai iddynt fyned â'r holl blant i ffordd pan ddelent yn fawrion, oblegyd eu bod yn rhoi eu henwau i lawr; ond beth bynag, ni chlywais i un o honom fyned. Ond fe aeth y frech wên a myfi adref yn sâl; ac yn ol gwella o hono yr oeddwn yn rhy gryf i allu hyfforddio colli gwaith ac amser i fyned i'r ysgol; fe orfu i mi ddysgu gyru yr ychain i aredig a llafurio, yn hytrach na dysgu darllen; ond fe fyddai fy mam yn adgofio i mi yr egwyddor yn fynych iawn.

Yr oeddwn erbyn hyn cylch wyth oed; a'r haf hwnw mi a gefais fyned i'r ysgol drachefn am dair wythnos; a phan gyntaf y dysgais yspelio a darllen ambell air, mi a ddechreuais fyned yn awchus iawn i ysgrifenu; mi heliais gnotiau yr ysgaw i wneyd inc; ac a deilais hyny o ochrau dalenau llyfrau ag a ddown o hyd iddynt. Ond o ddamwain fe aeth siop yn y dref ar dân, ac a losgodd gan mwyaf oll, ond ambell ddarn a safiwyd; ac yn mhlith y darnau llosgedig, fe gafodd fy mam, am geiniog, ryw gynnifer o bapyrlenau llosgedig eu cornelau, ac a wniodd i mi gopi. Minau a aethym at y gôf i Waendwysog, ac fe ysgrifenodd yr egwyddor yn mhen uchaf y dalenau; a gofalus iawn a fu'm yn canlyn ar lanw yr holl bapyr, yn gyffelyb i ôl traed brain. Cefais bapyr ae inc, ac ambell gopi gan hwn a'r llall, hyd nes dysgais ddarllen Cymraeg, ac ysgrifenu ar unwaith.

Mi a ysgrifenais lawer, o gerddi, a dau lyfr Interlude, cyn bod yn naw oed; ac wrth weled fy athrylith i ddysgu, fe ddaeth hwn a'r llall i edliw i'm rhieni na baent yn fy rhoi i ddysgu Saes'neg; ond wrth hir addaw, hwy a'm gadawsant i fyned i'r dref i'r ysgol, lle bu'm am bymthengnos yn dysgu Saes'neg; a dyna'r cwbl. Fe orfu i mi ddyfod adref i wneyd rhyw beth am fy mara, a thu ag at gynnal y plant ereill.

Ond gan faint oedd fy awydd i ddysgu, mi a ganlynais arni o hyd. Pan ddown o'r maes i'm pryd bwyd, mi awn at y dresser, lle yr oedd drawer a phapyrau genyf, ac ysgrifenwn, er a allent hwy yn peri i mi gymeryd bwyd; a'm heithaf lawer pryd oedd cipio tamaid o frechdan yn fy llaw, a hyny gyda llawer o ddrwg, eisieu bwyta llaeth neu bottes, yn lle'r ymenyn.

Ond ar un tro, wrth yru'r wedd gyda'r clawdd, fe rwygodd, draenen, neu fieren, fy labed oddi wrth fy nghoat, fe'm tarawodd fy nhad, gan fy rhegu, ac edliw, mai gwell oedd genyf drin fy mhapyrau c——l, na thori mieri oedd yn rhwygo fy nillad, ac yn tynu gwlan y defaid. Minau tan ysnwffian crio, ac yn addunedu os fi âi byth i'r tŷ, y llosgwni yr holl bapyrau. Ac yn fy ystyfnigrwydd y noswaith hono, mi losgais ryw becyn o ysgrifeniadau, o'r fath ag oeddynt hwy.

Byddai 'mam yn drwyn-gam dro,
'Ran canwyll oedd rhinc hono;
Fy nghuro'n fwy anghariad,
A baeddu'n hyll byddai 'nhad.
Minau'n ddig o gynfigen,
Cas o'm hwyl yn cosi 'mhen,
Ac o lid, fel gwael adyn,
Llosgi 'ngwaith, yn llosg fy nghwyn.

Yr oeddwn erbyn hyn cylch deg oed; ac er llosgi y llyfrau yr oedd yr hen natur yn llosgi ffordd arall, am gael canlyn yn mlaen ar drin papyrau; mi aethyn yn gyfaill a hen Gowper gerllaw Nantglyn, yr hwn oedd yn fawr ei athrylith am ysgrifenu gwaith prydyddion, sef, cerddi, carolau, &c. Ac ar fyr amser wedi, mi aethym ya gyfaill âg un arall, o'r un fath natur am hel llyfrau; sef hen ddyn oedd yn Mhentre'r Foelas, yn darllen yn y capel y Suliau, ac yn clocsio amseroedd ereill. Cefais fenthyg hen lyfrau gan hwnw lawer gwaith. A thrwy bob peth a'u gilydd, mi ddysgais ysgrifenu yn lled dda yn y cyffredin o'r gymydogaeth hono.

Yn ganlynol mi aethym yn gyfaill âg un arall oedd yn brydydd, heb fedru darllen nag ysgrifenu; ac yr oedd ef yn un naturiol iawn o ran llithrigrwydd ei awen am y mesurau tri neu bedwar ban; efe a gyfenwyd Twm Tai yn Rhôs. Fe wnaeth i mi englyn, i'w roi mewn llyfyr oedd genyf o gasglad cerddi:

Twm Ifan wiwlan alwad,—yn bwer
A biau'r darlleniad;
Heliai gerddi i lenwi'r wlad,
Dew gywaeth, rhwng dau gauad.

Twm neu Thomas Evan, yr oeddwn i yn ysgrifenu fy enw, cyn myned y pymthengnos hyn i'r dref, i ddysgu Saes'neg; dyna'r pryd i'm cyfenwodd hwnw fi yn Thomas Edwards, oblegid mai Evan Edwards oedd enw fy nhad; ac na fyddai ond bastardiaid yn myned ar ol yr enw cyntaf.

Beth bynag, mi gefais yr anrhydedd o fod yn ysgrifenydd i'r hen brydydd; pan wnai ef gân, fe'i cofiai hyd nes deuwn ato. A phan fyddai yr hen wr yn dywedyd ei waith, mi godwn weithiau i ymresymu âg ef, oni byddai y peth yn well ffordd arall; braidd nad oedd ef yn eiddigeddu wrthyf, rhag fy mod yn gwneyd artaith ar ei waith ef.

Ond cyn fy mod yn ddeuddeg oed, fe gododd saith o lanciau Nantglyn i chwareu Interlude, a hwy a'm cymerasant inau gyda hwynt, rhwng bodd ac anfodd i'm tad a'm mam, i chwareu part merch; oblegid yr oedd genyf lais canu, a'r goreu ag oedd yn y gymydogaeth. Mi gefais y part i'w ddysgu, mewn cwrw gwahawdd i ddyn tylawd, yn y Fach yn agos i Felin Segrwyd, lle y telais y tair ceiniog gyntaf erioed am gwrw. Felly ni a ddysgasom chwareu yn ganolig yn ol y dull ag oedd y pryd hyny. Minau yn hogyn â'm holl ddymuniad ar ddarllen ac ysgrifenu, oeddwn yn athrylithgar iawn at ganu; mi wnaethym Interlude (ar y llyfr elwir Priodas Ysprydol, gan John Bunyan) braidd i ben; a hyny heb. wybod i neb; ond fe ddaeth rhyw lanc o Sir Fôn heibio y Nant, ac a gafodd letty; ac ef oedd ysgolhaig, a thipyn o'r natur ynddo; minau mewn caredigrwydd yn dangos pob peth iddo ag oedd genyf; yntau wrth fyned ymaith a ddygodd gan mwyaf o'm llyfyr. Braidd na ddigalonaswn y pryd hyny rhag prydyddu rhagor.

Mi a aethym gyda llanciau ereill o gylch Nantglyn i chwareu drachefn, pan oeddwn gylch 13 oed. Yr oeddwn erbyn hyn, os yr un yn ddoethach na hwy, oblegid y mater. Fe ddaeth fy natur yn rhy gref i'w gorchuddio; yr oedd hwn a'r llall yn dechreu taeru fy mod yn brydydd; a'm tad a'm mam yn ysgyrnygu yn arw rhag fy mod yn fy ngwneyd fy hun yn brixiwn. Ond pe buaswn fwy gwaradwydd, neu brixiwn, im' fy hun a'm cenedl hyny a fu.

Mi a wnaethym Interlude cyn bod yn 14 oed yn lân i ben; a phan glybu fy nhâd a'm mam nid oedd i mi ddim heddwch i'w gael; ond mi beidiais a'i llosgi; mi a'i rhoddes i Hugh o Langwm, prydydd enwog yn yr amser hwnw; yntau aeth hyd yn Llandyrnog ac a'i gwerthodd am chweugain i'r llanciau hyny, pa rai a'i chwareusant yr haf canlynol. Ond ni chefais i ddim am fy llafur, oddieithr llymaid o gwrw gan y chwareuyddion pan gwrddwn â hwynt. Yr oedd hyn i ganlyn pethau ereill, yn annogaeth i'm dal yn ol rhag prydyddu, pe buasai ddim yn tycio.^[1]

Ond yn ganlynol, fel yr oedd fy natur i fel yn anorchfygol, mi a wnaethum Interlude drachefn, ar y testyn 'Jacob yn dwyn bendith Esau; a hòno a actiwyd gan lanciau Nantglyn a minau.

Ac yn ol hyny y gwnaethum Interlude 'Jane Shore.' Hono a actiwyd yn gyntaf gan lanciau Llannefydd; ac yn ganlynol, gan lanciau Llanbedr Dyffryn Clwyd.

Ac yn ol hyny, pan oeddwn gylch 20 oed, gwnaethym Interlude yn nghylch 'Cain ac Abel,' i'w hactio rhwng pedwar dyn; ac mi a fum yn bedwerydd, gyda llanciau Llansanan; a ni a ganlynasom arni am flwyddyn.

Ac yn ol hyny, oblegyd euogrwydd cydwybod, ac hefyd, fy mod yn caru merch ag oedd yn tueddu at grefydd, wrth i mi ddyfod o le elwir Roe Wên, gerllaw Tal y Cafn, mi a deflais y cap cybydd tros ochr yr ysgraff i Afon Gonwy.

'Rwyf wedi blino'n wawd i blant;
Nid dyma'r ne' i Dwm o'r Nant!

Ac yn 24 oedran mi a briodais fy ngwraig ar y 19 dydd o Chwefror, yn y flwyddyn 1763. A merch i ni a anwyd yn yr un flwyddyn, Rhagfyr 26.

Ni a gychwynasom sefydlu ein bywioliaeth yn y Bylchau, ar fin y ffordd o Nantglyn i Lansanan, tyddyn ag oedd yn perthyn i'r Nant; ond fy mhobl i, yn enwedig un chwaer, oedd yn erbyn i ni aros yno; a minau a gymerais ryw le bach islaw tref Dinbych, a elwid yr Ale Fowlio. Buom yno gylch dwy flynedd, yn cymeryd gwair a phorfa oddi amgylch, ac yn cadw tair buwch a phedwar ceffyl, a'm gwaith i oedd cario coed o Waenynog i Ruddlan: ac yr oeddwn yn rhagori ar bawb o'r carriers ereill ar lwytho, ac ar bob trinogaeth oedd yn perthyn i drin coed; ac o ran hyny byddai raid i mi helpu a ffwndro gyda hwynt yn y coed, hyd onid aeth fy ngwraig i rwgnach fy mod mor fföl a chadw y ceffylau oddiwrth eu bwyd, a'm poeni fy hunan gyda phobl ereill. Felly y wraig a'm cynghorodd i ddyfod i lwytho brydnawn, pryd na byddai neb arall, y deuai hi gyda myfi i'm helpu; ac felly fu.

Ond wrth hir ddal at hyny, a hithau yn anystwyth, o herwydd y cyflwr yr oedd ynddo, i droi yn rowel y crane gyda throsolion heiyrn, mi a ddyfeisiais fachu y ceffylau wrth y rhaff i godi y coed i'w llwytho. Ac yn ol dysgu y ceffylau i dynu ac i ddal, yr oedd llwytho yn dyfod yn esmwythach i'r wraig a minau; a dyna'r bachu cyntaf wrth raff crane yn Nghymru ac yn Lloegr, ac yn ganlynol, yr oeddym yn cael llonyddwch a hwylustra, o ragor bod yn trafferthu yn mysg carriers ereill.

Rhyw dro ni a aethom i'r coed, ac a edrychasom am lwyth, beth a welwn yn ochr nant Gwaenynog, ond llawer o ôl traed ceffylau, ac arwydd fod yno drafferth fawr yn ceiso pren i fynu, ac yn lle iddo ddyfod, fe aeth yn mhellach i'r nant nag oedd yn y dechreu, a bu orfod i ddau garrier ag wyth o geffylau ei adael yno. Minau a synais beth uwchben y pren; ac yna, gyda fy nhri cheffyl a pheth ysgil, mi a'i tynais allan ac a'i llwythais, dim ond y wraig a'r ceffylau a minau.

A Chalanmai, yn mhen y ddwy flynedd, ni a ddaethom o'r Ale Fowlio, i ben isa'r dref, i ryw hen dŷ, ac mi ail adeiladais hwnw, ac a wnaethym ystablau a chyfleustra yno.

A'r haf canlynol yr oedd coed Bychymbyd i'w cario, a chyda rhei'ny y ba'm hyd ddiwedd y flwyddyn hono; ac yna fe ddaeth y clafr ar y ceffylau, a rhei'ny yn meirw, a'r gusb neu'r staggers i orphen, a chwedi hyny y rhent, a'r merchant oedd arno arian gwedi myned i'r môr; ac yno fe redwyd arnaf am yr ardreth; a'r pryd hyny mi a guddiais ddau geffyl, ac fe brynodd cyfaill y waggon, ac fe'm trystiodd am dani; ond fe werthwyd y cwbl oedd yn y tŷ; nad oedd genyf un gwely i orwedd, ond gwellt a rhyw faint o ddillad a brynodd un o'r cymydogion, a'u benthycio imi am dro. Yna nid oedd genyf ddim i'w wneyd, ond cymeryd rhyw ddynan, ag oedd ganddo dri cheffyl, yn rhanog, ei dri ef a'r ddau oedd genyf finau, a rho'i gwêdd ar gerdded; ac efe yn dweyd mai efe oedd biau hòno, ond ei fod ef yn talu i mi am help o lwytho. Felly cario yr oeddym i' Dref-ffynon, a manau ereill; ac yr oedd yno walch o ŵr boneddig, a elwid Mostyn o Galcoed, ac yr oeddwn yn ddyledus i hwnw am beth rhent am borfa; ond nid oedd ef yn medru cael craff ar y wêdd, gan ei bod yn enw un arall.

O'r diwedd mi a darewais wrth finers o Sir Fflint, a hwy. a'm denasant i wneyd Interlude; minau a wnaethym ar "Weledigaeth Cwrs y Byd," yn nechreu y Bardd Cwsg; a chwareu buom bedwar o honom; ac wrth chwareu fe'm daliwyd yn y Brickill, dros Mostyn Calcoed, i fyned i'r Jail. Minau a roddais feichiafon tan y session; a rhwng hyny oedd y wêdd yn ei enill, a minau wrth chwareu, mi a delais yr arian gyda llawer o gost.

A phan ddaeth hi yn ddiwedd blwyddyn, mi a gedewais y waggon, ac un ceffyl, a mi a roddais heibio chwareu gyda rhei'ny, ac a wnaethymn Interlude i'w hactio rhwng dau, a mi a ganlynais hono dros flwyddyn, yn mhell ac yn agos, ac a enillais lawer o arian. Ei thestyn oedd Yn nghylch Cyfoeth a Thylodi.'

Ac yn ol hyny, mi a wnaethym un arall rhyngom ein dau, 'Am Dri Chydymaith Dyn, sef y Byd, a Natur, a Chydwybod; ac a'i dilynasom mor ddyfal a'r llall.

Ac wedi blino ar hono, mi a wnaethym un ar destyn, 'Y Brenin a'r Ustus, a'r Esgob a'r Hwsmon;' a ni a ganlynasom lawer ar hono.

Mi a fyddwn yn arfer, pan yn min troi heibio chwareu, eu hargraffu, a'u gwerth; a gwerthu hwylus oedd arnynt, a thâl da oddi wrthynt.

Ac yn ol blino yn canlyn chwareu, mi a godais wêdd, ac a aethym i gario o Gaer i dref Ddinbych, i siopwyr ac ereill. Yr oeddwn erbyn hyn yn lled gryno, gwedi cael pethau yn tŷ, a gwedd ganolig i gario. Ac felly dal at gario y bum, hyd onid aeth y waggon sengl yn waggon ddwbl, a chwech o geffylau da yn ystlysau eu gilydd; a phedwar o rai gweddol wrth y waggon gul. Fe dynai y chwech o gylch pum tunell o bwysau; a'r waggon arall gylch dwy dunell a haner. Mi a fum felly yn dal i gario o Gaer cylch 12 mlynedd, nes y daeth rhyw genedl wenwynig o'r dref i ymryson ac i ostwng ar y cyflog, ac i wneyd pob cenfigen a ellynt.

Yna mi aethym yn lled ddi-fater am Gaer, ac a dröais i gario coed. Mi a fu'm yn cario haner blwyddyn o goed y Fron, sef coed Rug, oddiwrth Gorwen i Ruddlan: ac ambell waith i Gaer; ond yr oeddwn y pryd hyny drwy bob peth, gylch gwerth 300p. o'm heiddo fy hun. Ond fel yr oeddwn yn ffyrnig am wneyd fy ngoreu, mi ymroisym i gario coed o lawer o fanau, pan aeth cario Caer yn waeth.

Mi a fu'm yn cario coed mawr o Bathafarn, a Pharc Pysgodlyn, ac Euarth, a'r Plas Uchaf, Llanfair, ac o'r Gyffylliog, ac o Fychymbyd Bach a'r Fronheulog, a thrachefn o Waenynog, a Segrwyd Uchaf, ac o'r Ty'n y Pwll, ac amryw fanau ereill.

Ac ar ryw dro pan oeddwn, fel y brenin Dafydd ar nen ei dŷ, yn ysgafala gartref, fe ddaeth ewythr i mi frawd fy nhad, a'm tad-bedydd inau, i'r dref, wedi ei ddal i fyned i Ruthyn am 30p. o ddyled, ac yr oedd ef yn ddigon abl i dalu, ond cael peth amser; felly fe yrwyd am danaf, i fyned yn feichiai iddo ympirio y session. Felly yr aethym, a phan ddaeth yr amser, mi aethym âg ef at ei ŵr o gyfraith, yr hwn a'i daliasai, i Wrexham, a'r hwn a'i cynghorodd ef a minau, iddo dalu fel y gallai, y cymerai fe nhwy felly, yn swm bychan, a hyny a fu. Ond beth bynag, yr hen ŵr oedd yn oedi talu, a'r cyfreithwr yn rhoi cost bob tro, hyd nes aeth yr arian yn fwy; ac o'r diwedd fe dòrodd fy ewythr i fynu; ac yna fe ddaeth ataf finau dri o failiaid; minau yn lled gyfrwys-ddrwg yn fy meddwl, a ddywedais yn deg wrthynt, ac a'u meddwais, a'r un oedd a'r writ ganddo a ddaeth i'm gwely i at y gwas i gysgu a phan gysgodd ef, mi a hwyliais forwyn oedd genyf i nol ei bocket book ef i gael i mi'r writ; ac felly fu. Ac ar fyr mi ofynais i'r bailiaid, pa le yr oedd eu pwer i aros yno; ac yna hwythau gan edrych ar eu gilydd, a'r naill yn rhegu'r llall; a chwedi y cwbl, nid oedd ond troi cefnau y tro hwnw. Minau aethym at yr hwn yr oedd fy ewythr yn ddyledus, ac a gytunais i'm hewythr a minan dalu yr arian iddo ef fel y gallem; a hyny a fu. A'r cyfreithiwr a yrodd genad bwrpasol o hyd nos at y gofynwr drachefn, yntau a roddes ei law wrth ryw bapyr i'r Attorney gyda'r genad yn ol. Yna y cyfreithiwr a wnaeth writ â'i law ei hun, heb un Sirydd na Deputy wrthi, ond ei waith ef ei hun. Minau a insistiais am gael ei gweled, ac adnabum, ac ereill gyda mi, a'r hen writ yn tystio llaw y Sirydd. Beth bynag mi yrais gyd-rhyngwyf â'm cymydogion chwech neu saith o geisbyliaid i ffwrdd ar unwaith.

Rhwng fod cario o Gaer wedi myned yn waeth, a blinder ac ofn y gwalch hwnw, mi a gymerais goed, gan un Sion Stoakes, o Groes Oswallt, a'r coed oedd ar dir Dolobran yn Swydd Drefaldwyn. Mi a gymerais y coed a'r fferm hefyd; ac yno yr aethym. Yr oedd yno fferm dda, a melin yn ei chanlyn, ac heb fod yn rhy ddrud. Mi a fu'm yno yn cario, ac yn hwylio i drin y tir, a gosod llawer o hono. Ond yn nghanol y cwbl, yr oedd y diawl ar waith, a chanddo dwrnel yno i bobi i mi fara lefeinllyd. Fe gafwyd yno writ yn fy erbyn; a minau a ddeallais, ac a ddaethym at gyf- reithiwr Dinbych, i ddeisyf heddwch am amser, fy mod mewn cychwynfa bywioliaeth yn y wlad hòno; yntau a ysgrifenodd i mi lythyr, ae yn bur fwyn wrthyf, a pheri i mi ei roddi â'm llaw fy hun i'r Attorney hwnw, y byddai pob peth yn burion.

Minau yn llawen a aethym ar gefn fy merlen adref; ac yno mi ystyriais beth a allai fod yn y llythyr; cymerais. bibell ac a'i dodais yn tân, ac a chwythais trwyddi i agoryd y sél; a phan agorais, yr oeddwn fal y rhei'ny â'r arian yn ngenau'r ffetanau, yr oedd yno yn gynhwysedig am i'r gwalch hwnw ganlyn arnaf, mai goreu y cam cyntaf, fy mod yn ddigon abl i dalu.

Pan welais beth oedd yno, mi a losgais y llythyr, ac a gymerais y carnau i'r Deheudir, at ŵr o Eglwys Fach, oedd gwedi pryau coed Abermarlais, yn Swydd Gaerfyrddin. Yr oedd yn Meifod, (y plwyf lle'r oeddwn) Exciseman o'r wlad hòno, cefais ddirection o'r ffordd ganddo ac ymaith â mi. Cychwynais ddydd Sadwrn, ac yno nos Sul, heb son wrth neb o'm teulu, ond with fy merch hynaf.

Ac ar ol lled gytuno am waith cario, am 6ch. y droedfedd o'r coed i Gaerfyrddin, daethym adref gyntaf gellais, ac a heliais y waggon ddwbl a'r ceffylau, wyth o honynt, ac a wnaethym y goreu o'm ffordd. Ac mi adewais y waggon fach yno, a'r teulu, dim ond y llanc a minau aeth y pryd hyny; yr oedd rhy-hwyr genyf gychwyn o Swydd Drefaldwyn. Ac yn ol cyrhaedd yno mi a gefais le da i'r ceffylau, a gadewais y llanc a hwythau yno, ac a ddaethym i nol fy ngwraig a'm tair geneth. Pacio rhyw betheuach, i'w rhoi gyda charrier i Fachynllaeth. Yr oedd genyf lonaid cŵd llestraid o lyfrau, a dillad hefyd mewn sachau. Ar o! i mi a'r merched ddyfod i ffordd, ni welais fyth ddim o'r eiddo, y waggon, na'r dillad, na'r llyfrau. Gyda llawer o flinder a thrymder calonau, ni a ddaethom oll i ben ein siwrnau yn lled iach. Ni a fuom ryw hyd heb gael lle i settlo i fyw, heblaw ar aelwyd ereill; ond trwy ryw ragluniaeth fe ddarfu ein meistr y timber-merchant, gymeryd gate turnpike am 108p, yn y flwyddyn o rent, y ni i gael arian y gate at ein bywioliaeth, a settlo y rhent wrth gario. Buom felly yn dechreu bwrw ein henflew yn rhyfedd, a minau yn cario coed mawr iawn, na welwyd ar olwynion yn y wlad hóno mo'u cyffelyb, nac yn odid o wlad arall, am a glywais i. Llawer o goed a lwythais, ac aethym i ben eu siwrneu; rhai yn 100 troed- fedd, a 150, a 200, yn un darnau; a'r mwyaf oeddynt yn ei alw brenin-bren, oedd yn 244 troedfedd. Yr oedd genyf dri-phar o olwynion yn cario hwnw; y waggon oedd â dau fraich cryfion ar ei hyd, a rowl ar y canol, a'r trydydd pâr o'r tu ol yn cyd-gario, fel pe buasai ond pedair olwyn. Ond wrth ddyfod i'r coed i lwytho y pren hwnw, fe gododd pobl y wlad, o'r llanau a'r ffyrdd, fel pe buaswn yn y wlad yma yn chwareu Interlude; a llawer o'r bobl gyfarwydd yn dywedyd na lwythwn byth mono, na ddaliai y taclau ddim i godi y fath bwysau. Yr oedd ef 45 troedfedd o hyd, a chwedi ei ysgwario yn lan; minau a godais y crane uwchben ei flaen ef, ac fe'i cododd y ceffylau ef yn esmwyth; ac yna rhedais y pâr olaf mor belled ag y medrwn dano; ac yna symud y crane at ei ben bôn, a deisyf ar y segurwyr oedd yno neidio ar y gynffon; ac yna codi'r bôn, a'i lwytho ar y waggon; ac yna gyru yn mlaen ac ail settlo yr olwynion olaf; yna myned i'r ffordd, ac i Gaerfyrddin, heb gymaint a thori link tres. Ond wedi myned i'r dref, at borth Heol y Brenin, a'r ceffylau yn nwbl, ac yn llonaid y porth, a thalcen y pren yn taro yn yr arch, dyna luoedd o bobl y farchnad yn dechreu ymgasglu o'm cwmpas, ac yn tyngu nad awn byth y ffordd hòno; minau wedi synu peth a gefais gan rai oedd yno, trwy addaw yfed atynt, fy helpu i facio yr olwynion yn eu holau; ac felly, trwy fod amryw yn taro llaw at y peth, mi a'i cefais hi yn ol; a chwedi hyny, ni a aethom, dri neu bedwar, i yard yr Ivy Bush, tŷ tafarn, lle yr oedd crystiau coed (yslabs) ag a gawsom eu benthyg, a mi a'u gosodais hwynt o flaen yr olwynion olaf, yn glwt. i godi rhei'ny fal y byddai i'r pen arall ostwng tan y bwa maen, ac felly y bu, a'r edrychwyr a roddasant fanllef groch wrth weled y fath beth, ac amryw o honynt a yfodd at y llanc a minau am ein gwyrthiau.

Gwedi yr holl bethau hyn, yr oedd yr hen ganer yn perthyn i mi eto. Beth a'm cyfarfu un diwrnod, ond tri o'r hen deulu, ceisbyliaid Swydd Drefaldwyn; hwy ddechreuent ymaflyd yn y wedd, a myned â hi i'r tŷ tafarn yn Llandeilo Fawr, yn agos i'r lle yr oeddwn yn cadw y gate; minau a aethym yn greulawn am i'r ceffylau gael myned i'w ystabl eu hunain, ac iddynt hwythau settlo dranoeth. Beth bynag yn ymrafael yr aeth hi, a dechreu ffusto a wnaethym, a mi a gefais ddau i lawr, ac a ddeliais i guro gyda hyny, dyma'r trydydd yn dyfod. Pan welodd hwnw ei gyfeillion ar lawr, fe ddaeth tu cefn i mi, ac a ddechreuodd fy mesur: ond dygwyddodd i hen was Rice o'r Dref Newydd ddyfod yno, ac fe gafwyd heddwch; a'r bailiaid a fynasant gonstabliaid, a chyda hwynt y bu'm i yn ddrwg fy nghwrs trwy'r nos. A chyfeillion i mi oedd o amgylch y drysau: pe cawsant ryw faint o gyfleustra, hwy a fuasent yn dybenu y tri cheisbwl maes o law; ond ustus heddwch yn y dref a ddeisyfodd arnaf fod mor heddychol ag y medrwn, y mynai ef wastadhau mater y boreu; ac felly y bu. Fe roddwyd ar ddau ŵr, un o'u tu hwy, ac un o'm tu inau; a gofyn yr oeddynt oedran y ceffylau, minau yn eu rhoi yn hen iawn, a rhai yn ddeillion, fel y rhoid digon bychan o bris; ac felly fu. Mi a ddaethym yn well nag y disgwyliais; un yn prynu a'r llall yn gwerthu, mi a'u cefais yn ol, trwy dalu yn nghylch 50p.

Ac ar ol hyny, mi a ddaethym yn fwy adnabyddus ac yn fwy fy mharch yn mhlith estroniaid, nag o'r blaen, trwy iddynt. ddeall mai cam oeddwn yn ei gael.

Y gate oedd y flwyddyn gyntaf yn lled gwla o ran profit; yr oedd fy merch hynaf yn rhoi y cwbl i lawr a dderbynid ynddi; ond yr ail flwyddyn, hi a dalodd yn bur dda; a'r drydedd fe godwyd arni 15p. ond nid drwg oedd hi yno.

Ni a fyddem yn gweled llawer yn y nos yn myned trwodd heb dalu; sef y peth a fyddent hwy yn ei alw yn gyheureth neu ledrith; weithiau hearses a mourning coaches, ac weithiau angladdau ar draed, i'w gweled mor amlwg ag y gwelir dim, yn enwedig liw nos.

Mi a welais fy hun, ryw noswaith, hearse yn myned trwy'r gate, a hithau yn nghauad; a gweled y ceffylau a'r harness, y postillion a'r coachman, a'r siobau rhawn fydd ar dopiau hearses, a'r olwynion yn pasio'r ceryg yn y ffordd fel y byddai olwynion ereill: a'r claddedigaeth yr un modd, mor debyg, yn elor ac yn frethyn du, neu os rhyw un ieuanc a gleddid, byddai fel cynfas wen: ac weithiau y gwelid canwyll gref yn myned heibio.

Unwaith pan alwodd rhyw drafaeliwr yn y gate, Edrychwch acw, ebr ef, dacw ganwyll gorph yn dyfod hyd y caeau o'r ffordd fawr gerllaw; felly ni a ddaliasom sylw arni yn dyfod, megis o'r tu arall i'r lan; weithiau yn agos i'r ffordd, waith arall ennyd yn y caeau; ac yn mhen ychydig bu raid i gorph ddyfod yr un ffordd ag yr oedd y ganwyll; oblegid fod yr hen ffordd yn llawn o eira.

A thro arall rhyfedd am hen wr o Gaerfyrddin, a fyddai yn cario pysgod i Aberhonddu, a'r Fenni, a Monmouth, ac yn dyfod â Gloucester cheese teneuon ganddo yn ol; yr oedd fy mhobl i yn gwybod ei fod ef ar ei daith, ac yr oedd yr hin yn ddrycinog iawn, o wynt ac eira lluchio; a chanol y nos, fe glywai fy merched i lais yr hen ŵr yn y gate, a'u mham a'u galwodd hwynt ar frys, ac erchi ar i'r hen wr ddyfod at y tân. Codi a wnaeth y ferch; erbyn myn'd allan nid oedd yno neb; a thronoeth dyma gorph yr hen ŵr yn dyfod ar drol, gwedi marw yn yr eira ar fynydd Tre'r Castell: a dyna'r gwir am hwnw.

Llawer yn rhagor a ellid adrodd o'r fath bethau; ond nid ydynt ddim gwerth eu hadrodd, am nad oes fawr a'u coeliant. Ond ar ol y drydedd flwyddyn yn y gate, mi a gymerais lease yn Llandilo Fawr, ac a wnaethym dŷ i'r merched i gadw tafarn, a minau o hyd yn cario coed; fe ddarfu i'r merchant yn Abermarlais adeiladu llong fechan, a gariai gwmpas 30 neu 40 tunell; fe'i gwnaeth hi yn y coed, cylch milltir a chwarter oddiwrth afon Tywi, pa un a fyddai yn cario llestri bychain ar lif i Gaerfyrddin; ond hon a wnaed yn rhy drom i'w llusgo at yr afon yn y dull yr oedd y gŵr yn bwriadu; sef i bobl ei llusgo, o ran sport; fe roes gri mewn pedair o lanau, bod llong yn Abermarlais i gael ei launchio ryw ddiwrnod penodol, ac y byddai bwyd a diod i bawb a ddelai i roi llaw at yr achos. Felly fe ddarllawwyd pedwar hobed o'n mesur ni yn Ninbych, sef dau dêl yno; ac fe bobwyd ffwrnaid fawr o fara, ac fe brynwyd rhyw lawer o gaws ac ymenyn, a chig i'r bobl oreu: yr oedd y llong wedi rhoi pedair olwyn tani fel pedair o fothau troliau mawr, a'u cylchu â haiarn, ac echelau mawr yn y bowliau hyny; ac wedi eu hiro erbyn y dydd cysegredig. Minau oeddwn yn dygwydd llwytho yn y coed y diwrnod hwnw; ac ar ol gyru y wedd yn ei blaen, mi arosais yno i weled yr helynt; a helynt fawr a fu: bwyta yr holl fwyd, yfed yr holl ddiod, a thynu y llong o gylch pedwar rhŵd o'i lle, a'i gollwng i ffos clawdd ddofn. Erbyn hyny yr oedd hi agos yn nos, ac ymaith â'r gynulleidfa; rhai yn o feddwon, a'r lleill ag eisieu bwyd, a llawer o chwerthin oedd yn mhlith y dorf. A'r merchant a dorodd i gwyno, o ran ei ffolineb yn gwneyd y fath beth, ac yn dywedyd wrthyf, y byddai raid ei thynu oddiwrth ei gilydd cyn byth y caid hi o'r clawdd.

Minau a ddywedais y medrwn fyned a hi i'r afon ond cael tri neu bedwar o ddynion i'm helpu; yntau a ddywedodd y cawn y peth a fynwn, os medrwn fyned a'r llong i'r afon. A deisyf yr oedd arnaf am ddyfod boreu dranoeth, os gallwn minau a ddaethym, a'r llangc, a phedwar o'r ceffylau; a mi ddaethym o flaen y wêdd, a rhoddais y dynion ar waith, i dori twll mewn hen wal fawr, oedd megys o flaen y llong; ac yno rhoi darn o bren ar draws y twll, y tu pellaf, i roi chain i fachu y tacl, sef rhaff a blociau, a bachu y pen arall wrth y llong, a rhoi y ceffylau wrth y rhaff i dynu. Felly hi a ddaeth o'r clawdd yn lled hwylus; ac yna bachu drachefn wrth bren yn tyfu, a dyfod yn mlaen felly: ond pan ddoed i dir meddal, yr oedd yn rhaid rhoi planciau tan yr olwynion o ran y pwysau, ac ar ol tynu i ben blaen y planciau, symud y rhai olaf yn mlaen, ac felly o hyd; a lle na byddai cyfle i fachu wrth bren yn tyfu, byddai raid rhoi post yn llawr i fachu; ac o bost i bared hi a aeth i'r afon, mewn ychydig ddyddiau; ac addawwyd i minau gyflog da, ond ni chefais i yn y diwedd un ddimai byth, ond addaw, a'm canmawl: rhai pobl a fyddai yn dyfod i edrych arnom ac yn rhoi peth arian ini i geisio cwrw, a dyna y cwbl. A phan ddarfu hyny, cario fy ngoreu a wneis i.

Pan ddaeth coed Abermarlais yn wâg, mi a aethym i Daliaris, ac i Allt y Cadno, a Chil y Cwm, a Myddfai, Llangenyrch, a Gwâl yr Hwch, a Llanedi.

Mi a fu'm yn cario i forge Llandyfan, ac i Bont-ar-ddulas, ac i Abertawe, ac o Aberafan i Gastellnedd, ac yn cario o le a elwir y Ffrwd i Gaerfyrddin, ac o Wenpa i Gaerfyrddin; ac o amryw leoedd ereill nad wyf ddim yn cofio.

Fe fu farw i mi yn Ninbych gwmpas 50 o geffylau, ac yn swydd Gaerfyrddin 27.

Ac ar ol yr holl helyntion, fe aeth y merchant coed yn ol llaw yn y byd, ac fe droes yn bur gnafus ac anonest yn ei gyfrif ac yn ei dâl. Fe aeth oddiarnaf ar unwaith wrth geisio settlo 54p. 6s.—Fe fu llawer o'm ffrindiau yn y wlad hono yn ceisio ganddo beidio a gwneyd cam âg un oedd wedi dyfod o'r un wlad ag yntau, ac wedi cario coed na chariasai neb oedd yn y wlad hono mo'nynt. Gwedi yr holl gythryfwl, nid oedd genyf ond wylo weithiau, a chreuloni waith arall, a dywedyd wrtho ef un tro, nad oedd dim help, y byddwn i yn Dwm o'r Nant yn y North, pryd na byddai efe ddim yn Feistr Lewis nac yno nac yma; ac felly fu. Mi a gefais yr anrhydedd o'i weled ef ar geffyl yn Ninbych gyda'r bailiaid yn myned i garchar Rhuthyn, ac a ddywedais â llef uchel, mai dyna yr olwg oreu a ddymunwn weled arno, oni b'ai i mi gael yr olwg arno yn myned o'r Jail i'r Gollegfa, lle byddid yn crogi lladron.

Ond yn mhen enyd fe ga'dd ef fyned yn fankrupt, i safio talu i neb; ac y mae efe yn awr, am wn i, mewn gwlad nad oes gorphen talu byth. A rhyfedd y mae pob peth yn tynu i'w elfen: yr wyf yn cofio i mi settlo gydag ef yn Llandeilo; ac yr oedd ganddo orders i ddal chweugain oedd arnaf yn ferry Tal y Cafn, pan fuaswn yn myned gydag organ i Fangor, a minau a settlais âg ef am hwnw; mae y cyfrif i'w weled eto yn y llyfr lle yr oeddym yn cyfrif; ni thalodd ef ddim: fe fuwyd yn fy ngofyn yn mhen saith mlynedd, minau a ddangosais y lyfr, fy mod wedi settlo iddo ef: a llawer o'r cyffelyb bethau a wnaeth ef â mi ac ereill.

Ond ni waeth tewi-adref y daethymi o'r Ddeheubarth, heb na cheffyl na waggon; ac nid oedd dim genyf i droi ato, oddieithr gwneyd Interlude: a hyny a wnaethym.

Yn gyntaf, mi a aethym i Aberhonddu, ac a breintiais Interlude Y Pedwar Penaeth; sef Brenin, Ustus, Esgob, a Hwsmon," a dyfod at fy hen bartner i chwareu hono, a gwerthu y llyfrau.

Yr oeddwn gyda hyny yn cynnull subscribers at argraffu llyfr caniadau: sef, "Gardd o Gerddi." Fe argraffwyd hwnw yn Nhrefecca; mi a delais am hyny 52p., ac a ymadewais â dwy fil o lyfrau. Ac yn ganlynol, mi a wnaethym Interlude "Pleser a Gofid," ac a chwareusom hòno. Trachefn gwnaethym Interlude yn nghylch "Tri Chryfion Byd, sef Tylodi, Cariad, ac Angau." Canlyn hyny yr oeddwn i, a'm teulu yn Llandeilo yn gorphen cadw tafarn, a gorphen hefyd hyny oedd. o eiddo.

Mi a ddaethym a'r ferch ganol o'r tair gyda myfi i'r North yn gyntaf, ac a'i prentisiais yn Nghaer yn Filliner, ac a'i cedwais â chynnaliaeth bwyd a dillad, wrth chwareu.

Ac o'r diwedd fe ddaeth y wraig adref, gyda'r ddwy ferch ereill, ac a baciasant ryw faint o bethau gwely, a dillad a llyfrau; ac fe aeth y pac trwy Lundain; fe gostiwyd am eu cario yn nghylch cymaint ag a dalent.

Ond fe ddygwyddodd i mi gael arian oedd ar Cynfrig o Nantclwyd i mi, am gario coed o Ruddlan pan oeddwn yn cario coed Rug; ac hefyd arian am gario centre pont Rhydlanfair o Gaer. Yr oedd hyny gyda chwareu yn dipyn o help at gynnal y teulu.

Pan ddaethom i Ddinbych, nid oedd un tŷ, nes y dygwyddodd i mi gael rhyw ddau dy bychain, a minau a'u gwnaeth yn un, ac a'u taclais; a dyna lle yr wyf fi a'm gwraig eto.

Ac yr oedd gan fy nhad dŷ a thipyn o dir, rhwng Nantglyn a Llansannan; ond pan fu fy nhad farw fe aeth cyfreithiwr Dinbych, am yr hen felldith, ac a droes fy mam i'r mynydd, ac a feddiannodd y tir; a chyda chwaer i mi, wrth Lanelwy, y bu fy mam farw.

Ac ar fyr wedi hyny, fe ddaeth clefyd ar y cyfreithiwr; minau a ysgrifenais ato yn lled erchyll, ac a ddechreuais osod rhai o ddychrynfeydd uffern ger ei fron; yn niffyg na byddai i mi gael fy nhir, y byddai fy melldith yn ei gnoi dros dragywyddoldeb yntau oedd mewn cyflwr truenus yn yr ystafell lle yr oedd ei wely, yn gwaeddi, ac yn drewi gan ryw ffieidd-dra oedd yn dyfod allan o'i gorph; yr oedd yn gorfod i'r dyn ag oedd yn tendio arno daflu finegr hyd y llofft, cyn y gallai fyned yn agos ato. Nid oedd un forwyn na doctor yn myned. ar ei gyfyl yn y diwedd; ac felly yr oedd ef yn ysgrechian yn ofnadwy, ac yn gwaeddi ar y mab i'w glyw, ac yn dywedyd, Ow! y tir i Dwm o'r Nant; ac felly fu.

Mae y tir genyf, drwy drugaredd, ac a brynais yleni werth 118p. ato o'r mynydd. Ond, fel y dywed Solomon, "Gwae a adeilado ei dŷ âg arian rhai ereill:" felly fe orfu i minau fenthyca; ac eto y mae arnaf ofid yn fy nghynnal fy hun i walio a chloddio o'i amgylch; ond yn enw Duw, mi wnaf hyny, os caf fi fywyd ac iechyd.

Mi a ddaethym drwy'r byd yn rhyfedd hyd yn hyn: mi a fu'm rhwng Sir Drefaldwyn a Deheubarth saith mlynedd: myned o'm gwlad mewn ofn a phrudd-der, a dyfod yn fy ol dan chwareu, gwedi ymadael âg ofn a'r achos o hono, o ran y byd, ond bod achos pwysig i ofni a chrynu o herwydd pechod; ac achos mwy i ddiolch ei bod hi cystal arnaf, ac fel y gallasai hi fod yn waeth.

Mi a gefais fy iechyd yn rhyfedd, trwy bob troion hyd yma; ond yn unig pan aeth y waggon ar fy nhraws wrth bont Rhuddlan, lle cefais brofedigaeth fawr, a gwaredigaeth fwy.

Pan godais ar ol i'r olwyn fyned trosof, mi a eisteddais ar ganllaw y bont, ac yna y clywn lais eglur yn dywedyd wrthyf, Dôs ac na phecha mwyach, rhag dygwydd i ti beth a fo gwaeth: ac felly yn dal i ddywedyd hyd oni ddaeth pobl ataf. Mi a ofynais i'r rhei'ny a oeddynt hwy yn clywed dim llais? hwythau a ddywedasant, Nac ydym ni.

A phryd arall y cefais waredigaeth neillduol wrth lwytho pren mawr yn nghoed Maes y Plwm. Yr oedd cario y pryd hyny, cyn unioni y ffyrdd, a'u gwneyd yn durnpikes, a'r waggons a ffrâm arnynt, a rowel ar y canol, tebyg i'r peth a elwir boulster; minau oeddwn yr ochr nesaf i Nant ddofn, yn troi yn y rowel, gyda throsol haiarn cryf ar olwg; fe dorodd hwnw yn nhwll y rowel, onid oedd y dynion ag oedd yn edrych yn fy ngweled yn troi fel mountebank, ac yn disgyn yn nghanol tomen o gordwood, oedd wedi eu taflu ar eu gilydd yn ngwaelod y nant. Mi a gefais beth dychryn, ond ni friwais i ddim, gymaint a thori crimog.

Felly trwy ryw ragluniaethau, mi a gefais fy achub hyd yn hyn. Hi a fu yn lled gyfyng arnaf lawer gwaith; ond yr oedd i mi beth ffafr, mewn gweithio, pan flinais yn chwareu. Mi a fu'm y blynyddoedd cyntaf, ar ol dyfod o'r Deheudir, yn Saer maen, yn cymeryd gweithiau, ac yn cadw gweithwyr; ac un haner blwyddyn, mi acthym at y bricklayers i Lan y Wern, i ddysgu peth o'r gelfyddyd hòno; ac felly mi a ddysgais weithio yn lew ar briddfeini.

Ac yn awr, er ys pedair neu bump o flynyddoedd, fy ngwaith yw gosod ffyrnau haiarn, neu bobtŷau, medd rhai: ae hefyd gosod ffwrneisiau, at bob achos, a gratiau, a stoves, a boilers; ac aml iawn y byddaf yn smoke doctor.

Yr wyf yn enill cyflog lled fawr; ond yr wyf yn fwy methianllyd am weithio, rhwng henaint ac argraff ambell godwm a gefais yn fy nghorph, i'm coffàu yn fynych.

Yn mhen blwyddyn ar ol i mi ddyfod o'r Deheudir, mi a darewais wrth hen gariwr coed a fuasai gyda myfi lawer gwaith yn cyd-gario; ac yn yr Hand yn Rhuthyn yr oeddym, gydag amryw ereill; ond ar ryw ymddiddan, ebe fy nghyfaill wrthyf, Twm, yr ydwyt yn llawer gwanach nag oeddit pan oeddym yn cyd-gario coed. Minau a atebais, fy mod i yn meddwl nad oeddwn ddim gwanach: ac yn y cyfamser fe ddygwyddodd fod sacheidiau o wenith yn y neuadd hòno, i fyned i Gaer gyda waggon y cariwr: ac yr oeddynt â thri mesur yn mhob sach; mi a ddywedais, os cawn dair sach ar y bwrdd, a'u cylymu yn nghyd, y cariwn hwynt yn ol ac yn mlaen i'r ystryd; ac felly y gwnaethym; ac fe ffaeliodd pob un arall ag oedd yno.

A rhyw dro arall, pan oeddwn yn Nghaer, mi a godais faril o borter i ben ol y waggon o'r ystryd, o nerth cefn a breichiau. Mi a fu'm, dro arall, yn cario wyth droedfedd o bren derwen ar fy nghefn; a llawer o ryw wâg wyrthiau felly a wnaethym, nad wyf ddim gwell heddyw o'u herwydd.

Oblegyd fy mywyd anwastad, y mae achos mawr i mi ystyried fy ffyrdd, ac ymofyn am Waredwr, gan na allaf mo'm gwared fy hun, heb gaffael adnabyddiaeth o deilyngdod y Cyfryngwr; yn yr hwn, gobeithio, y bydd i mi derfynu fy amser byr ar y ddaear, yn heddwch Duw i dragywyddoldeb.

Amen.

THOMAS EDWARDS. Bu THOMAS EDWARDS fyw rai blynyddoedd ar ol iddo ysgrifenu yr hanes blaenorol: preswyliai yn nhref Dinbych; ond bu am beth amser cyn terfynu y fuchedd drangcedig hon, yn Nhan'r Allt, Tremadoc, yn mwynhau nawdd a chroeso gyda'r hybarch a'r anfarwol wladgarwr W. A. MADDOCKS, Ysw., yr hwn a fynodd gael tynu ei lun ef, yn ei lawn faint, gan luniedydd enwog ag oedd yn ei balas ar yr amser. Mae y Darlun hwn, medd y rhai a'i gwelsent, ac a adnabuent ei berson, yn ddarluniad cywir a pherffaith o hono yn ei ddyddiau diweddaf.

Dychwelodd o Dremadoc i Ddinbych yn lled afiach a phesychlyd; ac o'r afiechyd hwn y terfynodd ei einioes ar y trydydd dydd o Ebrill, 1810.

Er fod bywyd y Bardd clodwiw hwn wedi bod yn dra helbulus a thrallodus, cafodd y fraint o weled ei blant wedi sefydlu yn barchus a dedwydd mewn bywioliaethau llawnion a chysurus! yr hynaf a briododd Mr. ED. EVANS, Masnachydd yn Abergele; yr ail a briododd Mr. ED. WILLIAMS, Masnachydd yn Ninbych; a'r drydedd a briododd y Parch. ARTHUR JONES, D. D., yn awr o Fangor. Yr oedd Mrs. Evans, ei ferch hynaf, yn meddu ar gryn lawer o athrylith farddonol.

Yr oedd ei Gynhebrwng yn barchus a lluosog. Claddwyd ef yn mynwent yr Eglwys Wen, ger Dinbych. Yr oedd wedi parotôi cist—fedd iddo ei hun, ac wedi dechreu tori arni; ond diweddodd ei oes cyn tori ond y tri gair a ganlyn:— "LLYMA Y CLADDWYD"—Y mae hyn wedi ei adael yn anorphen ar un pen i'r gareg, a'r arysgrif gyflawn ar y pen arall. Anfonodd hybarch Gymdeithas y Gwyneddigion, Llundain, Faen Marmor costfawr er coffâd am dano, yr hwn sydd wedi ei osod ar y mur gorllewinol, oddifewn i'r Eglwys Wen, act yn gerfiedig arno lûn yr Awen yn wylo uwchben ei fedd, yn nghyda'r arysgrif ddilynol:—

Y MAEN HWN A OSODWYD GAN
GYMDEITHAS Y GWYNEDDIGION LLUNDAIN,
ER COF AM
THOMAS EDWARDS, NANT,
Bardd rhagorol yn ei oes.
Bu farw Ebrill y 3ydd, B.A., 1810.—Ei oed 71.

Geirda ro'i i gywirdeb;—yn benaf
Ni dderbyniai wyneb:
A rho'i sen i drawsineb,
A'i ganiad yn anad neb.

Er cymaint oedd braint a bri—ei anian
Am enwog farddoni,
Mae'r Awen a'i hacen hi,
Man tawel, yma'n tewi.

Yr oedd Thomas Edwards yn feddiannol ar nodweddiadau tra anarferol, yn enwedig fel ffraethebydd a phrydydd; y fath nad oes ac na fu gan Gymru ei gyffelyb. Y mae yn wir fod yn mhlith ein cenedl heddyw, fel hefyd y bu mewn oesau a aethent heibio, wŷr yn rhagori yn mhell o ran y nodweddiad wrth ba un y gelwir hwynt yn FEIRDD. Ond yr oedd ganddo ef ddawn sydd brinach o lawer, trwy ba un y gellid priodoli iddo yr enwad o Brydydd poblogaidd. Yr oedd yn medru y gelfyddyd o gydnawseiddio ei ganeuon âg archwaeth ei oes a'i genedl, a hyny i'r fath raddau, fel nad oedd odid ddyn o'i ddydd nad oedd rhai o'i linellau ar ei dafod, yn barod i'w defnyddio fel gwrth—hoel yr ymddyddan, bydded y testun y peth y byddai, ai syber ai ysmala: ie, yr oedd y fath amledd ac amrywiaeth yn ei gyfansoddiadau, fel nad oedd odid fater na ddeui efe ar ei draws, gan mor ëang cedd ei feddylddrychau, a'i gynefindra yn helyntion y byd. Ar y golyg—iad yma, priodol iawn yr ysgrifenodd rhyw fardd arall, a dan ei bortread :—

"Llun gwr yw, llawn gwir Awen,
Y byd a lanwyd o'i ben."

Ymddengys yn eglur ei fod yn feddiannol ar

"For o ddawn y farddoniaeth,"

eto nid cymaint yr ymdrechodd yn y mesurau sydd yn ardderchogi iaith a barddoniaeth y Cymry; eithr y mesurau Cymreig rhyddion oedd ei brif hyfrydwch.

Er fod llawer o feirdd a beirniaid wedi bod yn haeru nad oedd Thomas Edwards yn WIR FARDD, a hyny ar sail ei aflerwch gyda'r mesurau caethion; dymunem sylwi nad yw hyny yn brawf nad oedd yn eu deall. Byddai Bardd Nantglyn, yr hwn oedd yn berffaith gydnabyddus âg ef, yn sicrhau ei fod yn eu deall, a'i fod yn feistrolgar arnynt. Mae ei Englynion i Dr. Dd. Samuel,—ei Broest i'r Angau, —ei Englynion i Dref a Morglawdd Madocs, ac amrai ddarnau ereill, yn profi hyn tu hwnt i bob dadl.

Fel Prydydd Chwareuyddiaethol, mynych y priodolwyd iddo yr enwad "The Cambrian Shakespeare." Bryd arall cydmarid ef i Aristophanes, y Prydydd Groegaidd. Byddai hwn yn cyfansoddi ei Chwareuau fel yr oeddynt i ymddangos ger bron y werin; ac felly Thomas. Cymerai Aristophanes gyfleusdra yn ei brydyddiaeth i weled bai, ac i geryddu amryw ddrwg-dueddau oedd yn gyffredin yn ei oes; felly hefyd Twm o'r Nant. Yr oedd Aristophanes yn brydydd poblogaidd, ac er boddio archwaeth ei wrandawwyr, brithai ei waith â nifer mawr o ymadroddion masweddol felly hefyd Twm o'r Nant. Tebygolent hefyd mewn llawer o bethau ereill.

Ei waith yn gyffredinol a ddengys ei fod yn feddiannol ar y cymhwysderau hyny yn gyflawn ag sydd yn anhebgorol angenrheidiol i Fardd fod yn feddiannol arnynt, sef, "Llygaid yn canfod anian, Calon yn teimlo anian, a Glewder a faidd gydfyned âg anian."

Yr oedd yn beth lled ryfedd iddo ar ol ei ddychweliad o'r Deheudir gael y gwaith o osod beddfaen ar y cyfreithiwr a fu gynt yn ei erbyn; gwedi iddo ei osod, a thori yr arysgrif, cymerai ddarn o chalk, ac ysgrifenai yr Englyn canlynol ar ei fedd;—

"Hen elyn melyn i mi—a fuost
Yn dy fawaidd groesni;
Minnau ges osod meini,
Dew faedd d{{bar|2))l ar dy fedd di.'"

Aeth ryw dro, pan yn byw yn Nghaerfyrddin, ar ryw neges i Lanymddyfri a chafodd ar y mwyaf o wirod yno, ac wrth ddychwelyd adref, syrthiodd i'r ffos; gofynai rhyw un wrth fyned, pa sut y daeth yno; i'r hyn yr atebai—

Y brandy coch godymodd gant,
Roes godwm teg i Twm o'r Nant.

Dygwyddai fod ryw dro mewn parlwr ty tafarn, yr hwn oedd yn llawn o fasnachwyr parchus, a chyfansoddai Englyn i bob un o honynt yn ddiatreg. Ond yr oedd un yn eu plith wedi ei hebgor, swydd yr hwn ydoedd baili, a phan ganfyddodd nad oedd ef yn cael yr un fraint a'r lleill, ebai ef, Gwnewch Englyn o glod i minau, Thomas. Atebai—

"Heriwr a bwliwr yw'r baili,—labrwr
Hyd lwybrau trueni;
Aeth ganwaith, do, werth gini,
Dew ful dwl, i dy fol di."

Bardd Nantglyn a gyfarfu Thomas un diwrnod, ac a'i cyfarchai fel hyn,—

"Dyma Tomas a dwy res o fotymau?"

I hyn yr atebai, gan gyfeirio at swydd y Bardd,

"Y teiliwr a'm twyllodd 'gael tâl am y tyliau."

CAERNARFON: ARGRAFFWYD GAN H. HUMPHREYS,

Nodiadau

↑ Mi a wnaethum ddwy interlude, un i bobl Llanbedr, Dyffryn Clwyd, a'r llall i lanciau Llanarmon yn Iâl, un ar destyn "Gwahanglwyf Naaman." a'r llall ynghylch "Hypocrisia." megys ail wneuthuriad o waith Richard Parry o'r Ddiserth.— Pan oeddwn yn ieuangc, yr oedd cymaint o gynddaredd, neu wylltineb ynof, am brydyddu, mi a ganwn braidd i bob peth a welwn; a thrugaredd fu i mi na buasai rhai yn fy lladd, neu yn fy llabyddio am fy nhafod ddrwg. Llawer a beryglodd fy rhieni arnaf, mai hynny a fyddai, oni chymerwn ofal rhag dilyn y ffordd honno. Rhyw dro yr oeddwn gyda chyfeillion drwg fel fi fy hun, mi a ddigwyddais daflu gair penrhydd, lle yr oedd tri neu bedwar o garwyr, oedd yn arfer o gadw cwmpeini merch ieuanc o'm cymydogaeth, oedd yn byw mewn lle a elwid Tŷ Celyn. Minnau a ddywedais mewn dysgwrs mai c——d y Tŷ Celyn oeddynt hwy. Fe glybu'r ferch, ac a gymerodd yn angharedig oblegid fy ngeiriau drwg; ac yr oedd iddi frawd o ymladdwr creulawn. Fe gymerodd hwnnw blaid neu bart ei chwaer i'm ceryddu; ac ryw nos Sul fe a'm gwaetiodd yn dyfod o Nantglyn ac yr oedd ffordd pob un i ddyfod gyda'n gilydd hyd y llwybr adref; ac ef oedd a'i fwriad ganddo am fy nghuro, ac yr oedd ganddo ddarn o bren derwen taclus at yr achos; ac ar ol ymdderu peth hyd y ffordd, fe daflodd y pren i lawr, ac a dynnod yn noeth lymun, minnau a dynnais fy nghwat a'm cadach, ac a gymerais ei bren ef yn fy llaw, yntau a aeth i'r gwrych ac a gymerodd bawl, a churo wnaethom yn ffyrnig iawn. Erbyn curo ennyd, yr oedd y prennau yn ddelft, ac yn lled fyrion. Yr oeddem weithiau ar lawr, a dal i guro er hynny; ond fe ddaeth rhagor o edrychwyr i feddwl ein rhwystro; ac ni fynnai ef mo'i rwystro. Felly ni a gytunasom i dynnu polion ffres a churo a fu, hyd nes oni aeth i fethu sefyll: mae y creithiau arno ef a minnau hyd heddyw. Ond yn y diwedd, yn llawn o waed colledig, fe ddarfu i'w gymydogion ei gynllwyn ef adref, a sâl iawn a fu, a rhai yn barnu y byddai farw; a thrannoeth fe ddaeth alarwm o'i blegid; minnau a ddiengais dros y mynydd i Bentre'r Foelas, at yr hen Sion Dafydd, i drin hen lyfrau. Ac wrth ddarllen rhyw bethau ar gist wrth y ffenestr, yr oeddwn yn arogli drewi mawr; meddwl weithiau fod gan yr hen wr ryw ffieidd-dra tu cefn i'r gist; ond erbyn chwilio'r mater, fy mraich i oedd yn drewi, ar ol cael ei bydru wrth ymladd. Oddiyno, ar ol i ryw wraig ymgeleddu peth arnaf, mi a fum yn ffoadur bythefnos neu ragor, ym mhlwyf Bryneglwys yn Iâl, mewn lle a elwir Pennau'r Banciau, weithiau yn dyrnu, weithiau yn dal aradr a chloddio, a phob peth angenrheidiol, ac yn cymeryd gofal o hyd rhag i neb wybod fy helynt. Ond o'r diwedd mi aethum adref; yr oedd yntau yn dechreu codi allan. Fe fynnwyd peth cyfraith arnaf, ond nid llawer. Ac yn ganlynol i'r cythrwfwl hwn, a dymuniad fy mam, mi a beidiais ag ymladd ar ol hynny, rhag digwydd ini beth a fyddai gwaeth.

Bu farw awdur y gwaith hwn cyn 1 Ionawr, 1925, ac mae felly yn y parth cyhoeddus ledled y byd gan fod yr awdur wedi marw ers dros 100 mlynedd.

[1] Mi a wnaethum ddwy interlude, un i bobl Llanbedr, Dyffryn Clwyd, a'r llall i lanciau Llanarmon yn Iâl, un ar destyn "Gwahanglwyf Naaman." a'r llall ynghylch "Hypocrisia." megys ail wneuthuriad o waith Richard Parry o'r Ddiserth.— Pan oeddwn yn ieuangc, yr oedd cymaint o gynddaredd, neu wylltineb ynof, am brydyddu, mi a ganwn braidd i bob peth a welwn; a thrugaredd fu i mi na buasai rhai yn fy lladd, neu yn fy llabyddio am fy nhafod ddrwg. Llawer a beryglodd fy rhieni arnaf, mai hynny a fyddai, oni chymerwn ofal rhag dilyn y ffordd honno. Rhyw dro yr oeddwn gyda chyfeillion drwg fel fi fy hun, mi a ddigwyddais daflu gair penrhydd, lle yr oedd tri neu bedwar o garwyr, oedd yn arfer o gadw cwmpeini merch ieuanc o'm cymydogaeth, oedd yn byw mewn lle a elwid Tŷ Celyn. Minnau a ddywedais mewn dysgwrs mai c——d y Tŷ Celyn oeddynt hwy. Fe glybu'r ferch, ac a gymerodd yn angharedig oblegid fy ngeiriau drwg; ac yr oedd iddi frawd o ymladdwr creulawn. Fe gymerodd hwnnw blaid neu bart ei chwaer i'm ceryddu; ac ryw nos Sul fe a'm gwaetiodd yn dyfod o Nantglyn ac yr oedd ffordd pob un i ddyfod gyda'n gilydd hyd y llwybr adref; ac ef oedd a'i fwriad ganddo am fy nghuro, ac yr oedd ganddo ddarn o bren derwen taclus at yr achos; ac ar ol ymdderu peth hyd y ffordd, fe daflodd y pren i lawr, ac a dynnod yn noeth lymun, minnau a dynnais fy nghwat a'm cadach, ac a gymerais ei bren ef yn fy llaw, yntau a aeth i'r gwrych ac a gymerodd bawl, a churo wnaethom yn ffyrnig iawn. Erbyn curo ennyd, yr oedd y prennau yn ddelft, ac yn lled fyrion. Yr oeddem weithiau ar lawr, a dal i guro er hynny; ond fe ddaeth rhagor o edrychwyr i feddwl ein rhwystro; ac ni fynnai ef mo'i rwystro. Felly ni a gytunasom i dynnu polion ffres a churo a fu, hyd nes oni aeth i fethu sefyll: mae y creithiau arno ef a minnau hyd heddyw. Ond yn y diwedd, yn llawn o waed colledig, fe ddarfu i'w gymydogion ei gynllwyn ef adref, a sâl iawn a fu, a rhai yn barnu y byddai farw; a thrannoeth fe ddaeth alarwm o'i blegid; minnau a ddiengais dros y mynydd i Bentre'r Foelas, at yr hen Sion Dafydd, i drin hen lyfrau. Ac wrth ddarllen rhyw bethau ar gist wrth y ffenestr, yr oeddwn yn arogli drewi mawr; meddwl weithiau fod gan yr hen wr ryw ffieidd-dra tu cefn i'r gist; ond erbyn chwilio'r mater, fy mraich i oedd yn drewi, ar ol cael ei bydru wrth ymladd. Oddiyno, ar ol i ryw wraig ymgeleddu peth arnaf, mi a fum yn ffoadur bythefnos neu ragor, ym mhlwyf Bryneglwys yn Iâl, mewn lle a elwir Pennau'r Banciau, weithiau yn dyrnu, weithiau yn dal aradr a chloddio, a phob peth angenrheidiol, ac yn cymeryd gofal o hyd rhag i neb wybod fy helynt. Ond o'r diwedd mi aethum adref; yr oedd yntau yn dechreu codi allan. Fe fynnwyd peth cyfraith arnaf, ond nid llawer. Ac yn ganlynol i'r cythrwfwl hwn, a dymuniad fy mam, mi a beidiais ag ymladd ar ol hynny, rhag digwydd ini beth a fyddai gwaeth.

[1]