Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Yr Ysgol Sabbothol yn Nosbarth y Dyffryn

← Eglwys Saesneg Abermaw

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Y Cyfarfod Misol 1785-1840

PENOD III.

YR YSGOL SABBOTHOL YN NOSBARTH Y DYFFRYN.

CYNWYSIAD. Nodau gwahaniaethol y Dosbarth—Yr ysgolion a ddechreuwyd gyntaf—Thomas Bywater—Ysgol Hendre-cirian—Y Cyfarfod Ysgolion cyntaf—Y cyfrifon cyntaf-Cofnodion Hugh Evan, Hendre-cirian, a John Jones, Plasucha—Ysgrifenyddion eraill y Cyfarfod Ysgolion—Y Parch. Daniel Evans—Holwyddorwyr eraill—Llywyddion—Y Gymanfa Ysgolion—Gwyl Can'mlwyddiant 1885.

 EDI gweled dechreuad a chynydd yr Ysgol Sabbothol mewn tri dosbarth o fewn cylch Cyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd, yr ydys yn awr yn dyfod at y pedwerydd, sef dosbarth y Dyffryn. Un nod gwahaniaethol ar yr hanes yn y rhanbarth hwn ydyw, fod y prif eglwysi wedi eu planu yn flaenorol i sefydliad yr Ysgol Sul; cafodd yr ysgol ei dechreu yma ar ol yr eglwysi, tra yr ydys yn gweled mewn llawer o fanau fod yr eglwysi yn dyfiant o honi hi. Erys graddau o dywyllwch ar y modd y cychwynwyd hi mewn cysylltiad â'r eglwysi hynaf, am nad oes neb yn fyw yn awr i adrodd yr hanes. Yn ol yr adroddiad a roddwyd ar ddydd Can'mlwyddiant yr Ysgol Sabbothol, yn 1885, gan Mr. Rees Roberts, Harlech, y lleoedd a roddodd y cychwyniad cyntaf iddi oeddynt Harlech, Abermaw, a'r Dyffryn. Nis gellir olrhain yr hynaf o'r ysgolion, sef yr un a gychwynwyd gan Griffith Ellis, Pen'rallt, gerllaw Harlech, yn bellach yn ol na'r flwyddyn 1792. Hawlia un neu ddwy arall yn y dosbarth eu dechreuad ychydig flwyddi yn flaenorol i 1800. Nid oedd felly ond ychydig wedi ei wneuthur yn yr ardaloedd hyn gyda'r gangen hon o deyrnas yr Arglwydd Iesu cyn dechreu y ganrif bresenol, a thra thebyg ydyw y dosbarth hwn i'r dosbarthiadau eraill gyda golwg ar yr amser y rhoddwyd y cychwyniad cyntaf i'r ysgolion. Ac o amser cychwyniad cyntaf y sefydliad trwy offerynoliaeth Mr. Charles yn 1785, araf a graddol fu y cynydd am ysbaid o oddeutu ugain mlynedd.

Ychydig yw y ffeithiau hanesyddol sydd i'w hadrodd am ddosbarth y Dyffryn mewn cysylltiad â'r Ysgol Sul, o leiaf, hyd amser sefydliad y Cyfarfodydd Ysgolion. Nid oes yma yr un Lewis William i groniclo ei hanes, fel yn nosbarth Dolgellau; na'r un John Jones, Penyparc, fel yn nosbarth y Ddwy Afon; na'r un Morris Llwyd, fel yn nosbarth Ffestiniog. Mae yr ychydig grybwyllion sydd yn wybyddus am yr ysgolion, bob yn un ac un, yn ystod y deng mlynedd ar hugain cyntaf, wedi eu rhoddi eisoes yn y benod ar hanes Eglwysi y Dosbarth.

Y mae enw Thomas Bywater wedi ei grybwyll genym rai gweithiau. Bu ef yn cadw ysgol ddyddiol am hir amser yn Abermaw a'r Dyffryn. Yr oedd yn ŵr medrus a gweithgar, ac iddo ef, fel yr hysbysir, y priodolir dygiad yr Ysgolion Sabbothol yn nosbarth y Dyffryn i drefn gyntaf, ar ddechreuad y ganrif bresenol. Oddeutu y flwyddyn 1818 yr ydym yn cael y cofnodion ysgrifenedig cyntaf am yr ysgolion. Yn ddamweiniol, fe gafwyd ychydig o hen lyfrau yn llawysgrifen Hugh Evan, Hendre-eirian, heb fyned ar ddifancoll. A'r hen lyfrau hyn ydynt y tystion hynaf a chywiraf am weithrediadau yr Ysgol Sul yn y dosbarth. Dechreuwyd ysgol yn ei dŷ ef ei hun Mehefin 28ain, 1818, a chadwodd yntau gyfrif manwl am yr ysgol yn y cyfnod hwn, sef enwau y rhai fyddent yn dechreu a diweddu yr ysgol, ei rhif, ei hagwedd o ran cynydd neu leihad, ynghyd a manylion eraill, megis y pethau canlynol, "Yr ysgol erbyn hyn yn ddeg o glasses; rhanwyd y drydedd benod o Lyfr Egwyddorion i'w dysgu allan." "Cawsom y fraint o gael Daniel Evans yn bresenol yn yr ysgol; pob peth yn bur gysurus; fe roes Daniel olwg yn fyr ar bob dosbarth."—"Heb yr un ysgol, oblegid bod John Elias yn y Bermo yn cadw odfa."-"Richard Humphreys yn dechreu yr ysgol; yn myned ymlaen yn bur siriol; ymwelodd Richard Humphreys â phob class yn fyr, a da oedd gan bawb ei weled." "Dim ysgol; Dafydd Rolant yn y Dyffryn yn cadw odfa." Amrywiai rhif yr ysgol hon yr adeg yma, sef yn 1818 a'r pedair neu bum mlynedd dilynol, o 60 i 76.

Y cyfarfod ysgolion cyntaf a gynhaliwyd, yn ol ysgrifau Hugh Evan, Hendre-eirian, ydoedd yn y Dyffryn, Chwefror 28ain, 1819. Y Parch. Robert Griffith, Dolgellau, oedd yn ei gadw. Mae hyn yn cyfateb yn lled agos i'r amser y dechreuwyd y cyfarfodydd ysgolion mewn rhanau eraill o'r wlad. Mewn llythyr a anfonodd Lewis William, Llanfachreth, at frodyr Penllyn, dyddiedig, Dolgellau, Mai 12fed, 1818, dywed mai yn Llanfachreth, ar y 25ain o Fai, 1817, y cynhaliwyd cyfarfod ysgolion cyntaf dosbarth Dolgellau. Dywed, hefyd, yn yr un llythyr, "Fe ganiatawyd, os byddai y Bermo, Dyffryn, a'r Gwynfryn yn dewis, y caent ddod o fewn i'r cylch, ond gwrthod y maent hyd yn hyn, oherwydd eu bod yn cadw cyfarfodydd mewn modd arall." Wrth gadw cyfarfodydd mewn modd arall, y meddylid, yn ddiameu, eu bod bwriadu ymffurfio yn ddosbarth ysgolion arnynt eu hunain. Am ychydig yn y dechreu, Cyfarfod Chwech wythnosol' ydyw yr enw sydd ar y cyfarfodydd; ond cyn diwedd 1820, gelwir hwy yn Gyfarfod Daufisol.' Ffurfid rheolau manwl gan arweinwyr yr Ysgol Sabbothol y pryd hyn, a dangosid ffyddlondeb tra mawr gan yr athrawon a'r deiliaid. Un o'u rheolau ydoedd, fod yr athrawon i gyfarfod ynghyd nos Sadwrn cyntaf o bob mis, i ymgynghori gyda golwg ar gario gwaith yr ysgol ymlaen. Un arall ydoedd, fod dau olygwr i berthyn i bob ysgol. Un arall, fod i'r athrawon ddyfod i'r ysgol bob Sabbath, oni byddai i ryw beth neillduol eurhwystro; neu ofalu am anfon rhywun yn eu lle. Yr oedd yn arferiad, hefyd, i gynal society nos Sadwrn o flaen Sul y cyfarfod ysgolion, yn y lle y cynhelid ef, i gael ymdrafodaeth gyda phroffeswyr crefydd o berthynas i waith yr Ysgol Sabbothol. Y cyfrifon cyflawn cyntaf am yr ysgolion ydyw yr hyn a gafwyd yn llawysgrifen Hugh Evan, Hendre-eirian, yn yr hen lyfr cofnodion y cyfeiriwyd ato,"Cyfrif o'r ysgolion, o'r Bermo i Dalsarnau, am y flwyddyn yn dechreu Gorphenaf 16, 1820, hyd Gorphenaf 8, 1821. Pum' ysgol, ynghyd â'u canghenau, sef un yn perthyn i'r Bermo; dwy yn perthyn i'r Dyffryn; dwy i'r Gwynfryn; un i Harlech; a dwy yn perthyn i Dalsarnau-tair ar ddeg o ysgolion i gyd.

Rhifedi yr ysgolion i gyd yn un swm 1147. Y cyfrif hwn yn cael ei anfon i Ddolgellau i'r Cyfarfod Daufisol, a'i ddelifro i Richard Jones, o'r Wern, Gorphenaf 29, 1821." Hugh Evan, Hendre-eirian, oedd ysgrifenydd cyntaf y Cyfarfod Ysgolion. Yr oedd efe ar y blaen gyda phob gwelliant, yn wladol a chrefyddol. Ystyrid Hendre-eirian yn ei ddyddiau ef fel math o athrofa deuluaidd; llawer a gawsant eu meithrin a'u haddysgu ynddi. Gŵr rhadlawn, tirion, awyddus i wneuthur daioni i bawb oedd Hugh Evan. Yr oedd yn dad i'r diweddar Evan Williams, o Hendre-eirian, ac yn daid i Mri. Hugh Williams, Liverpool House, a R. J. Williams, y Llythyrdy. Yr ysgrifenydd nesaf ar ei ol ef ydoedd John Jones, Plas Uchaf, wedi hyny o Ynysgain, yr hwn a fu yn y swydd am y blynyddau 1832-1840. Cedwid ganddo ef gofnodion manwl o'r materion y traethid arnynt yn yr holl gyfarfodydd. Yn yr ystyr hwn mae ei gofnodion yn hynod o werthfawr. Gwelir oddiwrthynt y byddai dan bregethwr yn bresenol ymhob cyfarfod ysgol; a'r ddau sydd a'u henwan i lawr yn llyfr y cofnodion amlaf ydynt, Daniel Evans a Richard Humphreys, ond byddai pregethwr arall o'r sir, neu y tuallan i'r sir, ymhob cyfarfod gydag un o'r ddau hyn. Traethid gan y gwyr parchedig bethau newydd a hen, ar faterion yn dwyn cysylltiad uniongyrchol âg addysg a chrefydd y wlad. Ac y mae yn syndod gymaint a draethwyd, a chymaint o ymdrechion a wnaethpwyd gan arweinwyr yr Ysgol Sabbothol y dyddiau gynt, er planu egwyddorion crefydd a moesoldeb yn meddyliau yr ieuenctyd, ac er dadwreiddio drwg arferion allan o'r tir. Yr un cwynion yn union a glywid y pryd hwnw am y rhwystrau ar ffordd cynydd crefydd ag a glywir y dyddiau hyn,-diffyg gofal priodol o du y rhieni i addysgu y plant yn eu cartrefi, diffyg ymroad yn yr athrawon i lafurio ar gyfer eu gwaith, a diffyg ystyriaeth ddyladwy o'r rhwymedigaeth sydd yn orphwysedig ar broffeswyr crefydd i fyw yn dduwiol eu hunain, ac i rybuddio a chynghori pawb ei gymydog, bob dydd tra y gelwir hi heddyw. Ceir lliaws mawr yn y llyfr cofnodion hwn o eiddo yr uchelwr o'r Plas Uchaf, o sylwadan treiddgar a miniog, wedi en hysgrifenu yn gyflawn ar y materion crybwylledig. Yn niwedd 1840, rhoddodd ef ei swydd i fyny, oherwydd ei fod yn ymadael o'r sir. Wedi hyny y mae bwlch o ddeng mlynedd ar hugain heb ddim cofnodion yn ganfyddadwy, er gwneuthur pob ymchwiliad am danynt. Yn nechreu y cyfnod hwn, fel yr hysbysir, bu David Pugh, Morfa, Harlech, a John Llwyd, Erw-wen, yn flaenllaw gyda gwaith yr ysgol. Gwasanaethodd Evan Williams, Hendre-eirian, yn y swydd o ysgrifenydd am dymor hir. Yn ddiweddarach yn y cyfnod, bu Lewis Jones, ysgolfeistr y Dyffryn, gŵr crefyddol ac ymroddgar, yn ysgrifenydd y cyfarfod ysgolion am flynyddoedd; ac ar ei ol yntau Mr. R. Rowlands, ysgolfeistr, Talsarnau, yn awr o Benrhyndeudraeth. O ddechreu y flwyddyn 1871 hyd yn awr y mae cofnodion rheolaidd wedi eu cadw. Ac yn ystod y blynyddoedd diweddaf, bu Mr. R. J. Williams, Llythyrdy, y Dyffryn, yn ysgrifenydd. Ar ei ol ef gwasanaethodd Mr. Robert Williams, Ysgol y Bwrdd, y swydd yn ffyddlawn am ddeuddeng mlynedd, hyd ei symudiad i fod yn ysgolfeistr yn Nhanygrisiau yn nechreu y flwyddyn 1887. Ac ar nos Wener, y 15fed o Fai y flwyddyn hono, cyflwynwyd iddo "anerchiad addurniadol" gan eglwys a chynulleidfa y Dyffryn, ac "oriawr aur, ar ran cyfarfod ysgolion y dosbarth, yn gydnabyddiaeth o'i lafur diflino fel ysgrifenydd am oddeutu deuddeng mlynedd." Mae yr ysgrifenydd presenol, Mr. Rees Evans, Gwyndy House, Llanbedr, yn y swydd er 1887.

Yn Nghymdeithasfa Flynyddol Sir Feirionydd yn Nolgellau, Medi, 1820, y Parch. Richard Humphreys a osodwyd yn ofalwr am gyfarfod ysgolion dosbarth y Dyffryn. Yr ydoedd hyn ymhen oddeutu dwy flynedd ar ol sefydlu cyfarfod ysgolion y cylch. Ond y mae digon o sicrwydd mai y Parch. Daniel Evans oedd y gofalwr cyntaf, a'r prif ofalwr, am ysgolion y dosbarth hwn dros yn agos i haner canrif. Ei enw ef a'r Parch. R. Humphreys sydd i'w gweled amlaf yn llyfr y cofnodion y cyfnod sydd yn blaenori 1840. Yn y Drysorfa am fis Hydref, 1855, ceir yr hanes canlynol am Anrhegiad Gweinidog,—"Mewn cyfarfod daufisol Ysgolion Sabbothol dosbarth Abermaw, Dyffryn, Gwynfryn, Harlech, a Thalsarnau, a gynhaliwyd yn y Gwynfryn, Medi 2il y flwyddyn hon, cyflwynwyd i'r Parch. Daniel Evans, Penrhyn, gan Mr. E. Richards, Abermaw, a Mr. E. Pugh, Argoed, holl waith y Parch. John Howe, ac Esboniad y Parch. Matthew Henry ar y Beibl, ynghyd a 5p. 6s. o arian, fel arwydd o gydnabyddiaeth ddiolchgar y gwahanol ysgolion i Mr. Evans am ei lafur a'i ffyddlondeb yn y dosbarth uchod gydag achos yr Ysgol Sabbothol. Derbyniwyd yr anrheg gan ein hen gyfaill parchedig gyda theimladau diolchgar; a chymerodd fantais ar y pryd i adrodd ychydig o hanes llwyddiant yr Ysgolion Sabbothol yn y dosbarth hwn o'r wlad, am fwy na deugain mlynedd, yn y rhai y bu efe, i fesur mwy neu lai, mewn cysylltiad â hwy." Yr oedd ef wedi dechreu pregethu cyn ffurfiad ysgolion y cylch yn ddosbarth, ac yr oedd wedi bod yn wasanaethgar yn y rhan yma o'r wlad yn flaenorol i hyny, pan oedd yn cadw yr Ysgol Ddyddiol Râd o dan arolygiaeth Mr. Charles. Parhaodd hefyd i fod yn ofalwr am ysgolion y dosbarth am rai blynyddau ar ol symud i fyw o Harlech i'r Penrhyn. Dywed yr adroddiad am y cyfarfod crybwylledig yn mhellach, "Gallwn dystio fod y gydnabyddiaeth uchod o lafur a ffyddlondeb ein hybarch frawd a thad, wedi bod yn foddion i ail enyn y teimlad cysurus ag ydoedd bob amser yn aros rhwng swyddogion ac aelodau yr ysgolion ag ef, a bod, trwy hyny, y naill yn ddiarwybod yn cael eu dwyn i ymgysuro yn y llall; fel y sylwai ef ei hun, nad ydoedd erioed wedi dychmygu gweled y fath beth, eto yr oedd yn canfod ffrwyth addfed yn dyfod oddiar y pren y bu efe—os nad yn ei blanu-yn ei ddyfrhau pan yn impyn tyner, yn ffrwyth hyfryd mewn gwirionedd iddo."

Un arall a fu yn dra gwasanaethgar fel holwyddorwr a gofalwr am ysgolion y cylch ydoedd y Parch. Thomas Williams, Dyffryn. Bu ef yn cadw ysgol ddyddiol, ac yr oedd ynddo lawer o gymhwysderau at waith yr Ysgol Sabbothol. Hysbys ydyw mai yn y cyfnod o 1841 i 1871 yr oedd y Parch. Edward Morgan yn byw yn y Dyffryn. Cyrhaeddai ei ddylanwad ef ymhell, a chreai fywyd ymhob peth y gosodai ei law wrtho. Ond gan fod ei boblogrwydd fel pregethwr mor fawr, a chymaint o alwadau arno i lenwi teithiau y wlad ar y Sabbothau, nis gallai roddi cymaint o'i amser ag eraill o'i frodyr gyda'r Cyfarfodydd Ysgolion. Eto, tystiolaeth y rhai sydd yn cofio y blynyddoedd hyny ydyw, nad oedd neb tebyg iddo ef am gael y bobl i ateb pan y byddai yn holwyddori yn y cyfarfodydd hyn. Yn y flwyddyn 1855 yr ymsefydlodd y Parch. Griffith Williams yn Nhalsarnau. Ac am o leiaf ddeng mlynedd, bu gofal y Cyfarfodydd Ysgolion bron yn hollol arno ef. Yn ystod y pum' mlynedd ar hugain diweddaf, wedi i gysylltiad gweinidogaethol rhwng y gweinidogion â'r eglwysi ddyfod yn fwy cyffredinol, y mae nifer y rhai a breswylient yn y dosbarth yn fwy, ac y mae wedi bod yn arferiad i'w hethol oll yn eu cylch, bob rhyw un, neu ddwy, neu dair blynedd, i fod yn ofalwyr am y Cyfarfodydd Ysgolion.

Yn yr amser aeth heibio, y gweinidog a ofalai am ysgolion y cylch oedd llywydd y Cyfarfod Ysgolion wrth ei swydd. Y mae un eithriad hefyd, o leiaf, i hyn. Bu Mr. Owen Owen, gynt o'r Glynn, yn llywydd am saith mlynedd, yn amser y Parch. Daniel Evans. Ddeng mlynedd yn ol, penderfynwyd i ethol llywydd yn rheolaidd ar wahan i'r gofalwr a'r holwyddorwr. Mae y personau canlynol wedi bod yn llywyddion yn ol y drefn hon,—Mr. Ellis Edwards, Hafodycoed, o 1880 i 1884; Mr. R. J. Williams, Llythyrdy, Dyffryn, o 1884 i 1890. Y llywydd etholedig eleni (1890), ydyw Mr. E. R. Jones, Llythyrdy, Abermaw. Y Gymanfa Ysgolion gyntaf a gynhaliwyd yn y Dosbarth, yn ol cynllun y blynyddoedd diweddaf o'u cynal, ydoedd yn y Dyffryn, yn y flwyddyn 1870. Y Parchn. D. Charles Davies, M.A., a Joseph Jones, Menai Bridge, oeddynt yr holwyddorwyr ynddi. Yr oedd y Parch. E. Morgan hefyd yn bresenol yn hon. Dywedir mai hi oedd y Gymanfa oreu a fu erioed yn y cylch, ac un rheswm a roddir dros hyny ydyw fod Mr. Morgan, yn ol ei arfer, yn gweithio yn egnïol o'i phlaid, ac yn dra awyddus am iddi droi allan yn llwyddiant. Cynhelid hi yn flynyddol wedi hyny, ond nid heb fylchau, a theimlai ei chefnogwyr na bu mor llwyddianus ag y dylasai fod. Y mae yn awr, pa fodd bynag, raddau helaeth o adfywiad arni. Ymunodd y cylch hwn â phob rhan arall o Sir Feirionydd a Chymru oll, mewn cadw Gwyl Canmlwyddiant yr Ysgol Sabbothol, yn mis Mehefin, 1885. Cadwyd yr Wyl yn Abermaw; cafwyd trên rhad ar linell y Cambrian i gludo deiliaid yr Ysgol Sul o Dalsarnau a'r cymydogaethau, fel yr oedd tyrfa fawr wedi ymgynull ynghyd ar yr amgylchiad. Cynhaliwyd dau gyfarfod cyhoeddus, un am ddau o'r gloch, yr hwn a lywyddid gan Mr. Williams, Ysgol y Bwrdd, Dyffryn; a'r llall am bump o'r gloch, ac a lywyddid gan y Parch. E. J. Evans, y pryd hwnw o Lanbedr. Yr oedd materion wedi en tynu allan yn flaenorol i draethu arnynt, a chymerwyd rhan yn ngweithrediadau y dydd gan y gweinidogion oeddynt y flwyddyn hono yn preswylio yn y Dosbarth, sef y Parchn. D. Davies (yn hynod o hwyliog); R. Evans, Harlech; E. J. Evans, Llanbedr; W. Thomas, Dyffryn; R. H. Morgan, M.A., Abermaw; Elias Jones, Talsarnau; a W. Lloyd Griffith, Llanbedr. Rhoddodd Mr. Rees Roberts, Harlech, hanes dyddorol am ysgolion y cylch o'r dechreuad hyd y flwyddyn hono. Canwyd anthemau pwrpasol i'r amgylchiad gan gorau o'r gwahanol ysgolion. Yr oedd yn Wyl ardderchog, a'r olygfa yn un i'w chofio. Ni bu y fath arddangosiad o nerth yr Ysgol Sabbothol o fewn y Dosbarth na chynt nac wed'yn. Cyfrifid fod nifer y bobl a'r plant yn yr orymdaith yn Abermaw y diwrnod hwnw o leiaf yn 1000.