Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Penod XXVI

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PENOD XXVI.

Yr oedd corff mawr y sefydlwyr erbyn hyn yn teimlo fod y rhwystr mawr ydoedd ar ffordd eu llwyddiant wedi eu symud, ac felly yn teimlo yn fwy calonog ac anturiaethas. Wedi i ansicrwydd cael dwfr bob blwyddyn ddarfod, yr ydis yn gallu ymdaflu i weithio yn fwy egniol a gwastad ac yn gallu mentro cyflogi llafurwyr a thalu cyflogau da iddynt, a hau ar raddfa eang. Yr ydys hefyd yn gallu anturio i brynu offerynau amaethyddol gwell, a pheiriansu i weithio yn gynt ac i arbed llafur, fel y mae ambell i un yn hau can' erw o wenith, a'r cant hyny yn cynyrchu can' tynell o wenith, ac yn cynyrchu yn y farchnad rhwng pump a saith cant o bunau y pryd hwnw. Ond nid oedd masnach y lle yn foddhaus o gwbl. Yr oedd holl allforiad gwenith y lle yn llaw tri neu bedwar o fasnachwyr, y rhai hefyd a berchenogent y llongau oedd yn rhedeg cydrhyngom a Buenos Ayres. Yr oedd y masnachwyr hyn felly yn gallu rhedeg y llongau fel y mynent, a chodi y pris a fynent am gludo nwyddau neu wenith ynddynt. Yr oeddynt hefyd yn gallu rhoddi y y pris a welent hwy yn dda am y gwenith, a chodi pris a fynent am eu nwyddau eu hunain am nad oedd gan y gwladfawyr un lle i farchnata. Mae yn 'wir eu bod yn boddloni cario y gwenith yn eu llongau i Buenos Aires a chludo nwyddau i ninau i lawr, ond yr oeddynt yn gofalu cadw y fath bris am y cludiad fel yr oedd eich mantais chwi yn ngwerthiad y gwenith ac yn mhryniad y nwyddau rhad yn Buenos Aires yn myned i gyd, fel nad oeddych ond yn yr un man a phe buasech yn gwerthu ac yn prynu gyda hwy. Erbyn hyn, yr oedd pa fodd i gael masnach deg wedi dod yn brif bwnc y dydd ac yn destyn siarad yn mhob cynulliad o ddynion b'le bynag y cyfarfyddent. Yr oedd amryw ddyfeisiau yn cael eu cynyg. Yr oedd nifer fechan ya credu mewn cael rhyw gynllun i gael maanach a Lerpwl, ond yr anhawsder oedd cael llongau i alw yn ein porthladdoedd ni, am fod geneu yr afon yn rhy fas i longau mawrion i ddyfod i mewn iddi, ac yr oedd Porth Madryn ddeugain milldir oddiwrthym. Mae yn wir fod yn Porth Madryn angorfa ardderchog i unrhyw long beth bynag ydyw ei maint, ond y dyryswch yw pa fodd i gysylltu y dyffryn a'r porthladd hwn gan fod yma ddeugain milldir o baith diddwfr cydrhyngddynt. Yr oedd rhai am gael agerddloug fechan i redeg rhwng geneu yr afon a Porth Madryn i lwytho a dadlwytho y llong fawr yno, ond deuwyd i weled wrth edrych yn fanylach i'r mater y byddai yr agerddlong hon yn rhy gostus. Yr oedd ereill yn selog iawn dros gael ffordd haiarn o'r dyffryn i Porth Madryn, ond neb yn cael gweledigaeth eglur pa fod i iw chael, am nad oedd yn y sefydliad ddigon o gyfalaf i wneud yr anturiaeth. Barnai ereill mai ffurfio cwmni cydweithiol fuasai y goreu—cwmni i fasnachu, llogi, neu brynu llongau fel ag i fod yn hollol anibynol ar y masnachwyr. Beth bynag, yr oedd yma dri o ddynion yn y sefydliad yn credu mewn cael ffordd haiarn, sef Mri Lewis Jones, Thomas Davies, Aberystwyth; ac Edward Williams, o Mostyn, Gogledd Cymru. Mae y darllenydd yn hen gyfarwydd bellach ag enw Mr. Jones, ond mae yn angenrheidiol i mi ddweyd gair am y ddau foneddwr arall, Adeiadydd o Aberystwyth yw Mr. Thomas Davies, yr hwn oedd wedi bod er's blynyddoedd cyn ei ddyfodiad i'r Wladfa, yn gredwr ac yn bleidiwr y mudiad gwladfaol. Dyn ieuanc o ardal Mostyn oedd Mr. E. Williams, mab i Mr. William Williams o'r un lle, yr hwn a ddaethai allan efe a'i deulu yn y flwyddyn 1880 nen 1881. Yr oedd yn ddyn o feddianau pur helaeth, y rhai a enillasai yn y gwaith aur yn British Columbia. Yr oedd y mab, Mr. E. Williams, wedi cael ei ddwyn i fyny yn beirianydd. Trwy fod Mr. Davies yn ddyn ymarferol mewn gwaith, a Mr. Williams, yn beirianydd, a Mr. Jones yn llawn o ysbryd anturiaethus, aeth y tri ati i wneud rhyw fras lefeliad o'r dyffryn i Porth Madryn er cael rhyw amcan beth fuasai y gost i'w gwneud. Wedi hyn aeth y boneddwyr hyn ati o ddifrif i osod y mater ger bron y sefydlwyr ac i egluro yr anturiaeth i'r dyben o gael cydsyniad a chydweithrediad y bobl yn gyffredinol, ond ryw fodd, nid oeddynt eto yn aeddfed i'r peth, ac felly ni chawsant ond ychydig o gefnogaeth. Ond nid dyn oedd Mr. Lewis Jones i roi i fyny ar hyn, ac felly aeth i Buenos Ayres at y Llywodraeth Archentaidd, a roddodd y mater o'u blaen, a gofynodd am ganiatad i'w gwneud ac hefyd gofynodd am ddarn o dir y paith o bob tu iddi yn rhodd gan y Llywodraeth fel ag i fod yn gefnogaeth i'w gwneud. Cafodd y caniatad a'r rhodd uchod gan y Llywodraeth yn 1885, ae felly aeth yn ei flaen o Buenos Ayres i Gymru er treio gwerthu y rhoddiad hwn o eiddo y Llywodraeth i ryw sawdwyr yn Nghymru neu Lloegr er cael y ffordd haiarn i weithrediad. Wedi iddo deithio ac areithio llawer yma a thraw trwy ranau o Ogledd a De Cymru a rhanau o Loegr heb gael fawr llwyddiant, na llawer o glust i'r mater gan ei gydgenedl, o'r diwedd tarawodd with foneddwr o Sais o'r enw Mr. Bell, ac y mae yntau yn ymgymeryd a ffurfio cwmni, yn byr a wnaeth yn ddiymdroi, yr hwn a alwyd-"Cwmni Ffordd Haiarn Chubat." Boneddigion o Lerpwl yn benaf oedd ac ydynt aelodau y cwmni hwn, ac wedi ffuifio yu gwmni aethant ati ar unwaith i bartoi i ddyfod allan i wneud y gwaith. Gan nad oedd gweithwyr i'w cael yn y Camwy I weithio y ffordd hon, yr oedd yn rhaid, o ganlyniad, cael dynion allan o Gymru neu rywle i wneud y gwaith. Er mwyn cael gweithwyr ar unwaith cyhoeddodd y cwmni hwn yn Nghymru fod pob gweithiwr ddeuai allan i weithio y ffordd haiarn i gael ei gludiad allan am ddim a chyflog tra ar y ffordd, a chyflog dda tra daliau y gwaith, ae wedi gorphen fod i bob dyn mewn oed gael tyddyn o 248 erw yn rhad ac am ddim gan y Llywodraeth Archentaidd. Fel yr ydym eisoes wedi awgrymu, yr oedd tir y ddau ddyffryn mesuredig wedi ei gymeryd i gyd oddieithr nifer fechan o dyddynod israddol o ran gwerth eu tir, ac felly nid oedd modd i'r cwmni gyflawnu yr addewid hon yn nghylch y tir. Nid ydym yn cyhuddo y cwmni o dwyllo yn fwriadol, ond mae yn ddiamen ei fod wedi bod yn rhy hyf i gyhoeddi addewidion yn nglyn a'r tir cyn ymgynghori digon a'r Llywodraeth yn nghylch y peth. Yn Gorphenaf, yr 28ain, 1886, daeth i Porth Madryn long o'r enw Vista gyda phum cant o ddyfudwyr yn nghyd a darpariaethau tuag at weithio y ffordd haiarn a dan arolygaeth y Mr. Bell y cyfeiriasom ato yn barod. Wedi i'r dyfudwyr hyn aros ychydig yn y lle a deall nad oedd yma dir fel y cyhoeddwyd bu cryn anfoddlonrwydd a grwgnach yn eu plith. Mae yn wir fod yn nhiriogaeth y Camwy gyflawnder o dir i'w gael, ond ei fod yn rhy bell i fyny yn y wlad fel na fuasai modd i'r sefydlwyr ddyfod a'u cynyrch i afael marchnad a gwneud iddo dalu. Buwyd yn hwy yn gwneud y ffordd hon nag y bwriadwyd ar y cychwyu, mewn rhan o herwydd diffyg yn yr arolygiaeth ac mewn rhan hefyd o herwydd yr anghyfleusdra yn nglyn a chael dwfr ac ymborth yn gyfleus i'r gweithwyr. Yn niwedd y flwyddyn 1887 yr oeddid wedi gorphen y ffordd haiarn fel ag i redeg wageni arni, ac yn gynar yn 1888 yr oedd pob peth yn orphenedig, ac yr oeddynt yn prysur gludo y gwenith i Porth Madryn. Yr oeddid hefyd wedi gwneud yn Mhorth Madryn math o orsaf tuag at lwytho a dadlwytho llongau. Yr oedd llawer o wenith wedi ei ystorio y flwyddyn cynt i ddysgwyl y ffordd i fod yn barod er sicrhau gwaith iddi ar unwaith. Wedi ei chael yn barod, penodwyd pris y cario yr hyn oedd un bunt y dynell or orsaf yn y dyffryn i'r long ya Mhorth Madryn, ac erbyn talu pris y llong wedy'n am ei gario i Buenos Aires, daethom i ddechreu meddwl, a gweled nad oedd y ffordd haiarn yn fêl i gyd. Mae yn ddiameu nad oedd y pris uchel hwn ddim yn ormod er mwyn gwneud i'r ffordd dalu llogau yr arian a wariwyd arni, ond yr oedd yn rhy uchel i ateb ffordd fer o ddeugain milldir, ac yn rhy uchel hefyd fel ag i alluogi y tyddynwyr gael mantais ar eu gwenith. Costiodd y dernyn ffordd hon oddeutu £150,000, yr hyn oedd gymaint arall, a dweyd y lleiaf, ac a ddylasai, canys yr oedd y tir yn gydmarol wastad yr holl ffordd oddigerth ychydig rediad yn y ddau ben iddi, ac heb na phont na thynel. Achoswyd y gost fawr hon y rhan fwyaf trwy ryw ddiffyg yn yr arolygiaeth a hefyd mewn rhan o herwydd gweithwyr ac arfau anmbriodol. Cawn ddychwelyd eto yn mhellach yn mlaen i sylwi ar y modd y gweithiwyd ac y cariwyd yn mlaen y ffordd hon.

Cwmni Masnachol y Camwy.—Yr un adeg ag yr oedd Mr. Lewis Jones yn brysur gyda chael cwmni i wneud ffordd haiarn, yr oedd yma hefyd nifer fechan yn rhoi eu penau yn nghyd i dreio cael math o gwmni cydweithiol yn ein mysg er gwneud i ffwrdd os oedd modd ar cwlwm masnachol oedd yn y lle. Dechreuwyd y cwmni hwn gan nifer fechan o dyddynwyr anturiaethus yn mhentref, neu fel y cawn ei alw o hyn allan—yn nhre y Gaiman. Y rhai a symudodd gyntaf yn yr achos hwn oeddynt y Mri. D. Ď. Roberts, J. C. Evans, gweinidog, a W. Williams, Mostyn, ac wedi iddynt gael ychydig gydymddyddan penderfynaaant alw sylw nifer fechan at y peth a ffurfiasant yn gwmni. Tynwyd allan math o gyfansoddiad bychan iddo, ae yna galwyd am randdalwyr. Amcan y cwmni hwn oedd llogi llongau, prynu a gwerthu gwenith a chynyrchion ereill y Sefydliad, a masnachu yn mhob nwyddau angenrheidiol yn gyfanwerth a manwerth, a rhanu yr elw yn flynyddol ar y pryniadau. Anfonwyd cynrychiolydd i fyny i Buenos Ayres i edrych am long i ddyfod i lawr i ymofyn gwenith, a chytuno a dirprwywr masnachol yno i werthu a phrynu dros y cwmni, yr hyn a wnaeth yn ddiymdroi. Penodwyd Cymro o'r enw D. M. Davies, brodor o Castellnedd, Deheudir Cymru, yn ddirprwywr, yr hwn sydd wedi dal y swydd yn anrhydeddus hyd heddyw. Yr oedd aelodau y cwmni hwn wedi cario i lawr i Rawson lawer o wenith i fod yn barod erbyn dyfodiad y llong i'w ymofyn, ac ereill yn barod, ar ddiwrnod o rybudd i wneud yr un peth. Daeth y long i lawr ac yr oeddid wedi trefnu fod dwy ereill i ddilyn yn olynol fel y buasai y galwad. Felly, gwnaed dechreuad llwyddianus dros ben i'r mudiad hwn, canys cludwyd ymaith yn y llongau hyn y gwenith a'r haidd, a phob cynyrch arall oedd farchnadol yn Buenos Ayres mewn ychydig fisoedd, y rhai oeddynt o'r blaen yn gorwedd yn farw yn y lle. Cafwyd prisiau da yn Buenos Ayres am yr holl gynyrchion, a dygwyd i lawr yn gyfnewid lawer iawn o nwyddau yn rhatach lawer nag yr arferent a bod. Goruchwyliwr eyntaf y cwmni hwn oedd Mr. T. T. Awstin, genedigol o Merthyr Tydfil, ond a ddaethai allan gyda'r fintai gyntaf yn blentyn amddifad, yr hwn a weithiodd yn egniol a chanmoladwy ar gychwyniad y cwmni. Yr oedd y camlesi wedi dwyn i mewn yni uchelgais i hau a chodi llawer o wenith, ond yr oedd gorfod ei gadw am fisoedd yn y lle trwy fethu ei yra i'r farchnad ac hyd y nod wedi ei yru yn cael mor lleied am dano, yn peru diflasdod mawr. Er fod rhai yn codi llawnder mawr o yd, gan eu bod yn gorfod ei werthu i'r masnachwyr yn y lle, a chymeryd nwyddau am dano, nid oedd fawr neb yn gallu cael nemawr o arian, ond pan ddechrenodd y cwmni hwn, daeth pobl i gael arian am eu eynyrchion ac felly yn gallu rhoi tipyn o'r neilldu, ac nid byw ar gael ymborth a dillad yn unig. Erbyn hyn byddai ambell i un yn anfon haner cant neu dri ugain tynell o wenith i Buenos Ayres, ac yn cael yn ol am dano dri neu bedwar cant o bunau, ac fel y dywed y Llyfr,- "Yr hwn a garo arian ni ddigonir âg arian," ac felly y bu gyda ninau, fel y mae yn ein plith hyd heddyw, rai yn casglu yn barhaus. Fel y gellir tybied, parodd y symudiad hwn golled fawr i'r cyn-fasnachwyr. Yr oeddynt yn ddiau yn haeddu cerydd am eu cribddeiliaeth, ond eto, ymddygodd rhai atynt yn rhy wael os nad yn anonest trwy uno a'r cwmni newydd a chludo eu gwenith iddo cyn talu eu dyledion i'r masnachwyr, canys ar bwy bynag y cafodd y masnachwyr hyn fantais, y mae yn bur amlwg nad oes neb wedi cael fawr fantais erioed ar y rhai na bydd yn talu eu dyledion. Yr ydym oll fel Sefydliad yn gyffredinol erbyn hyn yn bur galonogol ond y dyffryn isaf, yr ochr Ogleddol. Mae y rhanbarth hwn eto heb gael modd i gael dwfr parhaus a chyson. Tua chanol y dyffryn hwn yr oedd gorsaf y ffordd haiarn, ac felly y dyffryn hwn oedd fwyaf cyfleus i gludo eu gwenith i fyned gyda'r ffordd haiarn i'r porthladd, ac felly penderfynodd cwmni y ffordd haiarn wneud argae i ddyfrio y dyffryn hwn. Cytunwyd fod cwmni ffordd haiarn i roi y defnyddiau (argae goed ydoedd) a bod y tyddynwyr i roi y gwaith oedd o fewn cylch eu medr hwy. Cyn bod yr argae hon eto wedi eu hollol orphen, llwyddodd y dwfr i weithio ei ffordd heibio un ochr iddi, ac felly aeth yn hollol ofer, er fod yma werth canoedd o bunau o goed a haiarn ynddi heblaw misoedd o lafur caled i'r tyddynwyr. Gwnaed ail a thrydydd gynyg i adgyweirio yr argae hon, ond bob tro yn aflwyddianus fel y gadawyd y dyffryn hwn yn niwedd y cyfnod y soniwn am dano heb un ffordd sicr a cbyson i ddyfrhau y tyddynod.