John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith/Gweithiau—''Oriau'r Hwyr''

John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith

gan Isaac Foulkes

Gweithiau—Oriau'r Hwyr

Gan ein bod wedi dechreu mabwysiadu'r drefn amseryddol, ni waeth ini fyned yn mlaen ar y cynllun hwnw ychydig yn mhellach. Yn 1860, ymddangosodd gyntaf fel awdwr llyfr o'i waith ei hun, canys yn haf y flwyddyn hono y cyhoeddodd Mr. Isaac Clarke, Rhuthyn, Oriau'r Hwyr, o'i waith. A rhag i ryw Philistiad eiddigus dybied fod yr awdwr wedi prynu cerbyd a phâr o geffylau yn union deg ar ol hyny, dylem ddweyd mai £10 a gafodd efe am hawlysgrif yr argraffiad cyntaf; ac hefyd i rywun arall feddwl fod Mr. Clarke wedi symud i fyw i Gastell Rhuthyn, bydded hysbys mai 2,000 o gopiau a argraffwyd o'r llyfr, a chymerodd ddeunaw mis i'w gwerthu. Y mae'n wir fod £10 yn bris y farchnad, ac yn bris da yn ol prisiau y farchnad hono, ie, hwyrach y pris mwyaf a dalwyd erioed cyn hyny am gopyright argraffiad o lyfryn swllt yn y Gymraeg; ac yr oedd gwerthu 2,000 o lyfr bardd newydd, heb ganddo drwydded pregethwr gydag unrhyw enwad i'w "hoccan o'r sêt fawr," yn gylchrediad pur dda, mewn ystod deunaw mis o amser; ac y mae yn anmheus a fuasai yn llawer gwell yn bresenol. Galwyd am ail argraffiad yn 1862, yr hwn hefyd a gyhoeddwyd gan Mr. Clarke; a phan roddes ef ei fasnach i fynu, prynwyd ei holl hawlysgrifau gan Mri. Hughes, Gwrecsam, a hwn yn eu mysg. Ymddangosodd y pumed argraffiad ohono yn 1872; a pha nifer o argraphiadau a gyhoeddwyd wedi hyny, nis gwn, ac ni'm dawr. Pa fodd bynag, amcangyfrif cymedrol fyddai dweyd fod o 25,000 i 30,000 wedi eu gwerthu o gwbl; ac amcangyfrif cymedrol arall fyddai tybied fod o chwech i saith o bersonau ar gyfartaledd wedi darllen pob un o'r copiau hyny, a bod felly o gant a haner o filoedd i ddau can' mil wedi eu dyddori ganddo. Ond pwy all ddyfalu neu ddyfeisio pa sawl chwerthiniad iachus a fu uwchben "Ymddyddanion y Felin," "Boneddwr mawr o'r Bala," "Evan Benwan, "Syr Meurig Grynswth," "Caru'r Lleuad," &c.; neu pa sawl deigryn melus a syrthiodd yn ddistaw ar y llyfr wrth ddarllen "Claddasom di, Elen," "Ti wyddost beth ddywed fy nghalon," "Y fenyw fach a'r Beibl Mawr," "Dafydd y Gareg Wen," &c.; neu yn mhellach, pwy all fesur y nerth adnewyddol a gafodd ysbryd llesg llawer Cymro oddiwrth ysbryd gwrol y caneuon ar "Ddyngarwch," "Gwladgarwch,' "Charles o'r Bala," "Meddyliau am y Nefoedd," &c. Pe na buasem yn son am lyfr y mae cynifer o Gymry wedi ei ddarllen ac mor gydnabyddus âg ef, prin y gallasem siarad mor gryf am ei ragoroldeb heb ddyfynu yn helaethach ohono; yn enwedig gohebiaethau "Syr Meirig Grynswth," yn eu crynswth. Ond rhag ofn y daw y llyfryn hwn i law rhywun na ddarllenodd lyfr cyntaf Ceiriog, ni a godwn ychydig linellau ohono, gan anog ar yr un pryd y "rhywun na ddarllenodd" i ddanfon at Mri. Hughes, Gwrecsam, am y gwaith i gyd. Yma daw y barwnig doniol ger ein bron yn y cymeriad o arwerthwr, a'i sale gyntaf oedd ar eiddo bardd yr hwn a roddai'r fasnach i fynu oherwydd y gostyngiad dirfawr oedd yn mhrisiau awdlau, englynion, &c. Dyma rai o'r taclau a gynygid ar werth:-

I. Myrddiwn a haner o linellau Cynghaneddol, yn anfarwol i gyd, ac yn barod ar unrhyw foment ddifyfyr i'w dethol allan i wneud yr awdl odidocaf yn ein hiaith, ar unrhyw bwnc neu destun a ddymuno y prydydd ei ddefnyddio.

2. Deunaw mil o englynion ar haner eu gwneud—oll ond un yn cael eu gwarantu gan y gwerthwr i fod yn anfarwol.

3. Cywydd bychan a wnaeth yr awdwr pan yn ieuanc, o'r un hyd ag ysgol Jacob. Bwriedir gwerthu hwn wrth y llath, neu fel y bo prynwyr yn dewis.

6. Un cant ar bymtheg o fedalau a llawryfon, oll yn arian pur, wedi eu gwneud o blwm.

7. (Yn yr ystorfa o dan y siop). Pymtheg cant o farilau yn cynwys pyg cynghanedd. Y mae hwn o'r fath oreu; ni wyddis am un linell erioed a ddatododd ar ol ei gludio â'r pŷg rhagorol hwn.

8. Pedair hogsied ar ddeg o ddyfroedd Marah, i wneud galarnadau ar ol enwogion Cymru, am wobrwyon a thlysau; ac i bobl ddinod, na chlywsom ac na welsom eu henw cyn ei gysylltu â swm gwobr eu marwnad.

9. Tri ugain ffurcyn o sebon meddal i lithrigio brawddegau, ac i rwbio beirniaid a phwyllgorau eisteddfodol.

Cododd Oriau'r Hwyr yr awdwr i res flaenaf awenyddion ei wlad. Adolygwyd y llyfr gan y Wasg Gymreig, a'r cyhoeddiadau Cymreig-Seisnig gyda chanmoliaeth ddigymysg. Dywedai y gochelgar Ieuan Gwyllt:—

Ni ddygwyddodd i mi ddarllen llinellau Cymraeg yn cynwys mwy o wir farddoniaeth na y rhai hyn er's amser maith. Yn wir y mae yn gwestiwn genym a oes llawer o'r cyfryw yn ein hiaith. Y neb sydd am gael ateb i'r hen ofyniad—Beth yw Barddoniaeth? —darllened a theimled y llinellau hyn ar Ddyngarwch.'

Ac yn y Carnarvon and Denbigh Herald, tystiolaethai un a wyddai gymaint am y math yma o farddoniaeth ag un o'i gydoeswyr, ac un a ddeallai y grefft ei hun i berffeithrwydd, sef Talhaiarn:—

CEIRIOG has made rapid strides in popularity, and deservedly so, for he is unquestionably a genuine poet. His book contains many sweet flowers and pretty gems, although there may be here and there a simplicity bordering on childishness: this is far better than puffy, inflated obscurity, swelling into bombast. Most Welsh poets become religious instead of loving, in their love. Whereas Ceiriog is delicately and intensely loving, without cant or hypocrisy. I doubt if there is anything in the Welsh language on the subject of love that are equal to the verses quoted. "Myfanwy" though irregular and unequal has a glorious burst towards the middle, that takes the shine out of the poem "Owain Wyn," and most other Welsh poems.

Yn 1860, cynygiodd Cymrodorion Merthyr Tydfil saith o wobrau am saith o Ganeuon Dirwestol ar wahanol destynau yn dwyn cysylltiad â'u hoff bwnc hwy, gan benodi Ieuan Gwyllt yn feirniad. Buasai llawer prydydd yn teimlo yn bur gwmfforddus am chwe' mis ped enillasai un o'r saith gwobr hyny; ped enillasai ar ddwy buasai yn credu mai efe oedd prif-fardd ei oes; a phe ar dair, credasai fod pawb arall yn credu hyny. Ond daliodd Ceiriog y brofedigaeth o enill y saith, er fod o naw i unarbumtheg yn cydgystadlu âg ef ar bob testyn. Ysgubodd yr holl yd i'w ffetan ei hun, fel y darfu i Thomas Stephens hefyd unwaith hefo holl wobrau traethodol un o Eisteddfodau mawrion y Fenni. Y ffugenwau wrth y caneuon hyny oeddynt:

Cadell, wrth "A laeswn ni ddwylaw?"
Einion, wrth "Serch Hudol."
Idwal, wrth y Deryn Pur."
Roderick, wrth y "Gwenith Gwyn."
Ifor Ifanc, wrth" Merch y Melinydd."
Oswald, wrth Bardd yn ei awen,' a
Gwaith Wythnos, wrth y "Fwyalchen."

Fe welir fod llythyrenau cyntaf y ffugenwau yn gwneud trwy groesgyniad ffugenw yr awdwr. Argraffwyd y saith cân yn Oriau'r Bore.

Cyn y fuddugoliaeth yn Merthyr, cydnabyddid ei fod ef y goreu yn Nghymru am gân, oddieithr efallai Talhaiarn. Na thybied neb ychwaith fod yr olaf yn mhlith y gorchfygedig yn y gystadleuaeth hono —buasai'n well gan Tal ddyoddef y gowt yn ei bedion am dair wythnos na gwneud cân i ganmol Dirwest, ac yr oedd yn hyn, fel mewn llawer o'i ymddygiadau eraill, yn gwbl ddiragrith. Ieuanc, mewn cydmariaeth, ydyw'r Gân yn marddas Cymru, er fod y Ddyri a'r Gerdd genym er's canrifoedd. Huw Morys a'i gyfaill Edward Morris, o'r Perthi Llwydion, oeddynt ein dyrifwyr a'n cerddorion cyntaf o nod; a dilynwyd hwy gan oleuadau gwanach, ac i raddau mwy neu lai, gan efelychwyr, hyd oni chododd Lewys Morys Môn, ac yn enwedig Thomas Edwards o'r Nant, ac wrth ei ysgil yntau, Robert Davies, Nantglyn. Ni ddylem ychwaith ar un cyfrif annghofio crybwyll John Jones o Lanygors, ffrwyth awenydd yr hwn sydd bron yn gwbl gyfyngedig i gerddi; a cherddi nad oes genym mo'u hail na'u cymhar am ddonioldeb a ffracthineb. Y mae cerddi Glanygors yn gerddi yn ol y darnodiad cyffredin o'r gair, canys cynwysa pob un dreigliad rhyw hanes, ac fe swniai yn dra chwithig i'r glust pe dywedid cân "Dic Sion Dafydd" neu cân y 'Sesiwn yn Nghymru," a'r un modd dweyd cerdd "Pictiwr fy mam," neu cerdd "Ti wyddost beth ddywed fy nghalon." Ac eto y mae'r ddau rywiogaeth mor debyg i'w gilydd a dau efell, ac nid all ond y cyfarwydd a'r cynefin â hwynt wahaniaethu rhyngddynt. Pe dywedid mai yr un peth ydyw yr hyn a elwir yn gerdd yn y gegin ac yn gân yn y parlwr, neu yn gerdd yn y dafarn ac yn gân yn y capel, fe ddywedid ychydig ond nid yr holl wir. Dyma ddarnodiadau eraill: Cân ydyw cerdd wedi tori ei hewinedd; cân ydyw cerdd wedi dysgu manners; caneuon ydynt ddillad Sul, cerddi dillad gwaith. Cymered y ddarllenydd ei ddewis, neu gwnaed un gwell ei hun.

Tua thriugain mlynedd yn ol, dechreuodd y beirdd Cymreig, o dipyn i beth, adael y gerdd, yn ol fel y ceisiwyd deongli y gair, ar yr heol i faledwyr fel Richard Williams (Bardd y Gwagedd), Owen Meirion, a'u cyffelyb. Gyda'r rhai cyntaf ohonynt, cawn Dafydd Ddu Eryri yn lleddf—drydar " Fy anwyl Fam fy hunan"; ac yn union wrth ei sawdl y tri offeiriad trylen, nid amgen Ieuan Glan Geirionydd, Ioan Tegid a John Blackwell (Alun). Yr oedd mwy o fywyd a theimlad yn nghaneuon pob un o'r tri nag yn eiddo Dafydd Ddu; ac nid oes gymaint perygl ini ddechreu dylyfu gên a myned i gysgu tan eu gweinidogaeth. Yn wir ni chyfansoddodd yr un o'u holafiaid pencerddol ganeuon a gymerasant afael cryfach yn nghof a serch y genedl nag, er engraifft, Bugail Cwmdyli," Geirionydd; "Ymweliad y Bardd," Tegid; a "Chân Gwraig y Pysgotwr,' Blackwell; a rhai caneuon eraill o waith y tri.

Eu bai hwythau ydoedd bod yn rhy leddf a chwynfanus; meddent ddigon o deimlad ac o fywyd; ond teimlad drylliedig ydoedd a bywyd gofidus. Yr oedd yn anmhosibl i genedl yn cael ei swyno gan eu cyfaredd athrist hwy fod yn wyneb lawen a sionc ei hysbryd. Dyna "Gyflafan Morfa Rhuddlan," er engraifft, yn llawn o syniadau gwladgarol cryfion, ond y mae'r testyn yn seiliedig ar un o frwydrau trychinebus y Cymry yn lle bod ar un o'i rhai buddugoliaethus.

Pan oedd y trioedd hybarch a nodwyd wedi darfod claer lewyrchu a thanbeidio, ond heb fyned tros y gorwel, cododd bardd caneuol arall i ddifyru ei gydwladwyr â'r math yma o farddoniaeth, sef Talhaiarn. Mewn ystyr farddol, mab oedd ef i Fardd Nantglyn, ac felly ŵyr, yn yr un ystyr, i Twm o'r Nant. Yr oedd yn well ysgolhaig na'r un o'r ddau -yn Sais da, ac wedi darllen llawer ar waith y beirdd Seisnig yn ei ieuenctyd; ac ar ol tyfu i fynu, dysgodd y Ffrancaeg, ac ymgydnabyddodd â gwaith y beirdd caneuol Ffrengig, yn enwedig Beranger. Treuliodd y rhan hwyaf o'i oes rhwng Llundain a Ffrainc; a chafodd gyfle felly i weled a gwrando prif ganeuon y byd; yn fynych fantais i adnabod eu hawdwyr yn bersonol; a gofynid iddo ambell dro eu cynysgaeddu â geiriau cyfaddas i rhai o'u tônau. Yr oedd hefyd wrth natur yn llawn afiaeth a hoff o ddifyrwch yn enwedig difyrwch y delyn, ac yn gallu canu yn soniarus a medrus i swn y tannau. Meistrolodd ddeddfau mydr, hyseinedd a chynghanedd. pan yn hoglanc ieuanc; ac y mae ffrwyth yr efrydiadau hyny i'w weled yn amlwg yn nghoethder a melodedd ei holl waith. Efe, mae'n ddiau, oedd prif-fardd y Gân yn Nghymru rhwng y blynyddoedd 1850 ac 1860. Cyfansoddodd ugeiniau o ganeuon penigamp ar gais ac at wasanaeth prif gerddorion Cymreig ei oes, megys Pencerdd Gwalia, Brinley Richards, Owain Alaw, &c.

Ond cyn diwedd y cyfnod a nodwyd, clywid llais newydd yn dadseinio yn "Ngwlad y Gân," a'r llais hwnw ydoedd yr eiddo Ceiriog. Swynodd newydd-deb a melusder ei acenion glust a sylw ein cydwladwyr ar unwaith. Yr oedd ganddo ef fwy o dannau i'w delyn nag oedd gan Talhaiarn-gallai fyned yn uwch ac yn is-ei ddigrifwch yn ddigrifach a'i ddifrifoldeb yn fwy difrifol. Yr oedd ei awen yn fwy sionc, chwareus, ac ysgafndroed, ei ysbryd yn fwy nwyfus, er nad mor goeth a chymesurol a'r eiddo ei gyfaill a'i gydfardd. Deallai un gerddoriaeth yn well, a'i llall farddoniaeth. Gan Tal. yr oedd y glust deneuaf, a chan Ceiriog y llygad craffaf. Yr oedd Ceiriog yn deall ac yn adnabod ei genedl i drwch y blewyn; gwyddai am ei hanes boreuol, ei thrallodion oddiwrth elynion oddifewn ac oddiallan; yr oedd yn gydnabyddus iawn â'i hen ddefodau, ei harferion, ei halawon, ei chwedlau, ei thraddodiadau, ei llenyddiaeth hen a diweddar, ei hangenion gwladwriaethol a'i dymuniadau crefyddol. Gallai ddweyd ei feddwl yn eglur a nerthol; a dywedai ef, nid mewn ymadroddion bombastaidd a chwyddedig, ond coeth a gorphenedig; ac mewn iaith y gallai'r darllenydd cyffredin ei deall a'i mwynhau.

Os byddai arno eisiau cydmariaeth i addurno neu egluro ei feddwl, benthyciai hi o faes dihysbydd chwedl a rhamant ei genedl ei hun, ac nid mewn mursendod coeg ddysgedig, o diriogaethau clasuro1 Groeg neu Rufain, neu yn rhith grefyddol o hanesiaeth yr Ysgrythyr Lân. Os cân Gymreig, bydded felly o ran iaith, teimlad a chydmariaeth; os cân glasurol, defnyddier cydmariaethau clasurol; a'r un modd gydag un Ysgrythyrol. Bu beirdd Cymru am oesau yn droseddwyr anfad ar y ddeddf hon. Wedi i lencyn o fardd ddarllen gwaith Pope, neu gael tipyn o amser mewn coleg, Sol, a Luna, Mars, Mercury, &c., fyddai bellach ar flaen ei ysgrifbin, fel y gwelai ei ddarllenwyr safnrwth anfeidroledd ei ddysgeidiaeth; a chymaint oedd awydd y llall—y bardd-ddifein—i ddangos mor llwyr yr oedd wedi ei drwytho mewn gwybodaeth Ysgrythyrol, fel nas gallai feddwl am debygoli undyn ond i un o enwogion y Beibl. Darganfu Ceiriog yn gynar briodoldeb y rheol hon mewn chwaeth, a gwnaeth hi yn ddeddf bendant iddo ei hun. Yr oedd ei destynau ef, ei fesurau, ei arddull, a'i gydmariaethau, y cwbl yn gwbl Gymreig. Yr oedd yn dra chydnabyddus a'r natur ddynol yn gyffredinol. Ond Cymro ydoedd, ac yn y dull bywiog Cymreig y meddyliai, mewn Cymraeg lân loyw y dywedai ei feddwl; ac aralleirio ychydig ar ei brophwydoliaeth ef ei hun am brif-fardd dyfodol Cenedl y Cymry, "Dyn oedd ef a gynrychiolai galon ei genedl, a berthynai i bob enwad, a anwylid gan bob dyn, a pha le bynag yr elai cai gymundeb rhydd."

Wrth sylwi ar naturioldeb y caneuon, a'u darlleniad mor llithrig ac esmwyth, gallai ambell un dybied fod y bardd yn eu cyfansoddi yn hollol ddidrafferth, ac heb gynllun o fath yn y byd o'i flaen; dim ond eistedd i lawr, cymeryd y pin yn ei law, a dyna'r awen yn eu sisial yn ei glust. Ond camgymeriad yw hyny; costiodd pob cân iddo lafur a phryder meddwl ag y byddai yn anhawdd i ddyn difeddwl eu hamgyffred. Fel pob celfyddydwr medrus a chywrain, tynai'r portread allan, a dilynai hwnw mor gaeth a manwl ag oedd modd. Yr oedd ganddo ddeddfau i'w farddas ei hun, a byddai tori un o'r cyfryw yn gwneud ei feddwl yn anesmwyth trwyddo. Rhaid oedd gofalu fod y meddyliau yn gweddu i'r testyn, a'r iaith yn gweddu i'r ddau. Gwyddom iddo fod yn myfyrio uwchben ambell un o'i ganeuon byrion am ddiwrnodiau, os nad wythnosau, gan drwsio drychfeddyliau, llyfnhau llinellau, caboli geiriau, a chelu pob ol celfyddyd gyda gofal a manylder.

Yn y rhagymadrodd i'r Bardd a'r Cerddor, ceir tua 36 tudal. o "Awgrymiadau ynghylch ysgrifenu Caneuon a Geiriau i Gerddoriaeth;" ac fel y caffo'r darllenydd rhyw gipolwg ar weithdy y bardd, ni a ddyfynwn ychydig frawddegau yma ac acw o'r ysgrif hono. Trinir y pwnc tan wahanol benau, a dyma'r cyntaf:—

GEIRIAU CYNTAF Y GAN.

DYLAI geiriau y frawddeg neu y llinell gyntaf, cyn eu gollwng i'r wasg neu i'r cerddor, gael eu hastudio a'u trwsio yn ofalus. Mewn caneuon newyddion, y geiriau cyntaf yn y penill cyntaf sydd yn rhoi enw ar y dôn y rhan amlaf.

YCHYDIG O GYNGHANEDD,

Os daw yr ychydig hwnw yn rhwydd a didrafferth. Gellir gwneud hebddi yn fynych, ond gyda rhai o'r tonau rhaid ei chael. Ni wiw meddwl am fod yn annibynol arni. Hi yw prif nodwedd genedlaethol ein barddoniaeth. Camgymeriad dybryd fyddai uno yr hen alawon cenedlaethol â chaneuon hollol ddigynghanedd. Gadawer yr hen win melus yn yr hen gostrelau hyny sydd wedi ei gadw mor hir.

DIGWYDDIAD DAMWEINIOL.

DYNA'r hyn a'i gwna yn effeithiol i'r darllenydd neu'r gwrandawydd. Machluded y lleuad, ni ddychrynwn ddim. Yr oeddym yn disgwyl hyny. Ond syrthied seren fechan ar draws y nefoedd, a dyna ni yn neidio. Os bydd y darllenydd neu'r gwrandawydd yn disgwyl ffraethineb, bydd yn gwisgo tarian rhag saeth y difyrwch, ac yn plethu ei freichiau fel nas gellir ei oglais. Dyna'r achos penaf fod cyfansoddi caneuon difyr mor anhawdd mewn cydmariaeth i fathau eraill. Ond i gyfarfod â'r disgwyliad, y ffordd i'w chymeryd yw dweud pethau annisgwyliadwy, ac hollol groes iddo. Os bydd yr hyn a ddywedir y pryd hyny yn slic a naturiol, dyna ni yn cael drychfeddwl damweiniol.

CYDSEINIAID CERDDOROL.

TRWY sylwi ychydig ar fyrdonau neu gydganau poblogaidd, gwelir yn eglur fod cerddoriaeth yn hoffi rhai o'r cydseiniaid yn fwy na'r lleill. Y flafret fwyaf ydyw yr Mae y cerddor yn ei lawn hwyliau gyda'r la la la. Y cydseiniaid eraill ag sydd nesaf at ei wefus ydyw, d, dd, f, ff, m, n, r, s, a t. Pe bai rhywun yn gofyn paham nad yw b, c, ch, g, ng, 11, p ac th mor berorawl a'r cydsein. iaid eraill, elai yr awgrymiadau hyn braidd yn faith i roi esboniad priodol. Ond dyna ydyw "athroniaeth y llythyrenau.' Os nad

oes gofod yma i brofi y pwnc yn gadarnhaol, treiwn linell neu ddwy o resymeg negyddol. Yn lle canu la la la bwriwch fod y cerddor-. ion yn canu ba ba ba-ca ca ca-cha cha cha-ga ga ga-nga nga nga-lla lla lla-pa pa pa-neu, tha tha tha. Ni waeth hyna nag ychwaneg. Y mae mwy neu lai o fiwsig yn yr holl lythyrenau. Hefyd, y mae rhai o'r cydseiniaid mor fwyn a pheraidd ag ydyw y llafariaid. Os nad ŵyr dyn ei hun, y mae yn gysur meddwl fod ei glust yn gwybod.

YN NGHYLCH TESTYNAU.

Y MAE cipolwg ar y caneuon mwyaf poblogaidd a feddwn ni a chenedloedd eraill, yn profi uwchlaw pob anmheuaeth mai y testyn a dyn sylw fwyaf ydyw cariad. Nid oes nebo bymtheg oed i ganmlwydd, nad all fwynhau rhiangerdd o ddyfnder ei galon. Y mae pob mab a merch yn deall i berffeithrwydd bob sill a ddywedir ar y pwnc hwnw, ac yn cael goglais eu calonau gan y swyn. Yr un modd gyda y gŵr a'r wraig ganol oed.* * * Dyna yr hen ŵr a'r hen wraig hynaf yn y plwyf. Ni fethodd cân serch erioed ei ffordd i'w calonau. Maent yn teimlo yn blant yn eu holau, a chofion mebyd yn ail ddeffroi i ganu. Rhodres i gyd ydyw hwtian testynau carwrol allan o ramadegau barddoniaeth. Yn sicr, y mae mwy o burdeb yn y serchiadau hyn, ac y maent mor barhaus a dynoliaeth ei hun. Ofer ydyw athronydda wrth ben y ffaith, a cheisio cyfeirio chwaeth boblogaidd oddiar ei llwybr naturiol. Pan y mae gwely yr afon wedi ei wneud mor ddwfn, gwaeth na ffolineb fyddai disgwyl i'r llif gymeryd rhediad arall i foddhau ffugddoethineb a ffugathronyddiaeth.

PEIDIO CRAMIO GORMOD O DDRYCHFEDDYLIAU.

YR wyf yn cydnabod mai athrawiaeth ddigrif ydyw cynilo drychfeddyliau mewn cân leisiol. Os yw y rheol yn iawn, mae eithriadau Iluosog oddiwrthi. Mewn paentyddiaeth, y rheol gyffredin ydyw gadael gwagle neu background i'r darlun, ond mae miloedd o ddarluniau da, ac heb fawr o wagle arnynt. Ond ni wnaiff un gŵr celfydd, yn ein dyddiau ni, gramio ei ddarlun â gormodedd o wrthddrychau, ac ni wnaiff gŵr wrth gerdd mo hyny ychwaith os bydd yn deall ei fusnes yn drwyadl.

CADW'R PETHAU GORAU YN OLAF.

Os oes eisieu corws i'r gân, ysgrifener y corws yn gyntaf peth Pan y bydd hwnw wedi ei wneud yn darawiadol, yn hwyliog ac wrth fodd clust, pen, a chalon, bydd haner y gân wedi ei gwneud. Bydd y pwynt wedi ei osod o flaen y llygad, a gellir anelu ato fel at dargyd. * * 4 Os gwelwch gân fer, a'r llinellau goreu ynddi yn rhywle heblaw diwedd y penillion a diwedd y gerdd, gellwch benderfynu fod y bardd hwnw yn ifanc, neu fod arno eisieu cadach gwlyb am ei goryn yn blygion ar blygion fel tyrban Twrc. Os na bydd ganddo ddigon o synwyr i ddiweddu yn y lle iawn, ni ddylasai ddechreu o gwbl.

POBPETH YN HARDD A PHOBPETH YN SERCHUS.

Ni ddylai geiriau o erchylldod byth gael eu defnyddio i arddangos gwrthrychau naturiol os na bydd rhyw drychineb neu ysgelerdra ar gael ei ddysgrifio. Rhaid i lofrudd fod ar ein llwybr i wneud y nos yn erch-rhaid i long fyned yn ddrylliau ac i ddyfrllyd fedd agor ei safn i gynddeiriogi y môr mawreddus—ar ryw euogddyn ar ffo yr ysgyrnyga'r creigiau—rhyw garnlladron fydd yn clywed y gwynt yn crochruo, ac felly yn y blaen. I ddarllenwyr a chanwyr barddoniaeth, llawer iawn mwy pleserus ganddynt hwy fydd cael y nos yn serenog, y môr mawr yn murmuru, a'r gwynt, "that grand old harper smote his thunder-harp of pines," y creigiau yn "wyllt garegog, muriau dedwydd Cymru odidog, a'r rhaiadr yn pynciaw, a gwres eiliaw wrth ei ddwfr grisialog. Nid yn unig y greadigaeth sydd yn cael ei desgrifio yn erchyll heb achos, ond rhai creaduriaid hefyd. Y mae yn anmheus iawn a oes y fath beth a chreadur hyll yn bod. Druan o'r mul, y penbwl, y ddalluan, y llyffant a lluaws eraill o greaduriaid prydferth yr ynys hon. Mynwes angharedig, tymher ddrwg, a chalon waeth, sydd gan y bardd hwnw fydd yn priodoli erchylldra i wrthrychau naturiol, pan na bydd amgylchiadau neu ffigyrau iaith yn ei orfodi i wneud hyny. Hyd y gellir, creder fod pobpeth yn hardd, pobpeth yn anwyl, a phob dyn yn dda.

A thra yn son am ganeuon ac yn dyfynu o waith y bardd ei farn ef ei hun am danynt, dymunem wneud un dyfyniad pellach, o'r Cant o Ganeuon. Trem ar ei weithdy a gafwyd uchod; dyn yn dangos ei waith sydd i'w weled yn yr hyn a ganlyn:

GODDEFER imi grybwyll yn y fan yma, nad oes genyf fawr o bleser gydag ysgrifenu un math o farddoniaeth, heblaw caneuon bychain o'r fath hyn; ac wrth ymgymeryd â Chyfres fel honyma nid meddwl yr wyf fod ar fy nghyfeillion angen nac eisieu am danynt, ond teimlad mwy hunangar o lawer sydd wrth wraidd yr hen galon gnawd yma,—mi fy hun sydd eisieu y pleser o'u gwneud, ac os digwydd imi roi i eraill asgwrn i'w grafu ac afal i'w fwyta, mi fy hun fydd wedi cael brasder y wledd. Os oes yma rywbeth a ddaw a gwên ar y wyneb, a gynesa y galon, a wneiff gripian tros un, neu a ddwg ddeigryn o gydymdeimlad neu o alar i gongl llygad y darllenydd, fe allai fod, ac fe allai nad oes, ond y mae yr holl bethau hyny wedi bod yn yr ystafell hon, yn llawer mwy nag y gallaf ddisgwyl iddynt fod ar aelwydydd fy nghyfeillion a'm cydwladwyr. Fy mhlant fy hun ydyw'r Caniadau, a byddwn yn dâd annaturiol pe na bawn yn teimlo trostynt, ac yn ymhyfrydu gyda hwynt yn ddwysach a dedwyddach na'm cymydogion. Dymuniad fy nghalon a balchder fy mynwes ydyw eu dwyn i fynu yn blant da. Wrth adael i rai ddawnsio mewn plentynrwydd, ac i'r lleill chwerthin ac ysmalio, caiff nifer ohonynt gadw carwriaeth, ac eraill ganu hen alawon eu brodir. Caiff y bechgyn weithio yn y graig, a bugeilio ar y mynydd, a phan fydd dolefiad corn y gâd yn galw, fe'u cyfeiriaf i faes y frwydr i amddiffyn eu cartref, ac i farw'n ddewr tros Ryddid eu mamwlad. Yn nesaf at ofni Duw ac anrhydeddu y brenin, cânt garu eu gwlad a meddwl yn dda am eu hiaith a'u cenedl. Credaf mai y diweddar Mr. J. D. Jones o Ruthyn oedd y cyntaf i briodi caneuon Ceiriog gyda cherddoriaeth, ac Owain Alaw yn nesaf. Ni bu Cymro. erioed mwy llygadgraff i weled talent na Mr. Jones, na pharotach i'w nhoddi a'i chefnogi. Ysgolfeistr tra llwyddianus ydoedd; a thra yr hoffid ef yn fawr gan yr holl blant dan ei ofal, ei anwyliaid ef yn eu plith oeddynt, nid epil y cyfoethogion, ond bechgyn meddylgar ac yn dwyn blagur athrylith. Efe oedd rhagflaenydd yr adfywiad cerddorol a gymerodd le yn Nghymru tua 35ain mlynedd yn ol, efe a'i bwydai â cherddoriaeth seml yn ei fabandod, megys, “Beth sy'n hardd?" a "Bedd y Dyn Tlawd," ac â chanigau ac anthemau hynod o brydferth, swynol a hawdd eu dysgu; a'r amser hwnw, efe oedd y cerddor mwyaf poblogaidd o lawer yn y Dywysogaeth. Chwibienid ei donau prydferth ar y ffordd, ar y maes, ac ar hyd llechweddau'r mynyddoedd; cenid ei ranganau ar aelwydydd y dref a'r wlad; ac ni byddai yr un cyfarfod cystadleuol yn gyflawn heb rhyw dernyn o waith y cerddor o Ruthyn. Ac heblaw bod yn cerddor rhagorol, ac ystyried mai hunan-ddysgedig ydoedd, ac nad oedd yn offerynwr, anfynych y cyfarfyddid â dyn mwy gwybodus gyda llenyddiaeth yn gyffredinol—yr oedd yn awdwr caneuon tlysion ac yn llenor gwych ei hun, yn ddyn neillduol o synwyrol, caredig a dirodres; pawb a'i hadwaenai yn ei garu; a thrwy orlafur efe a gyrhaeddodd ei fedd yn gynar-cyn bod yn llawn 42ain oed. Ac er hyn oll, bron yr unig fan y gwelir ei enw yn bresenol ydyw ar wynebddalen ei gasgliad o Salm-donau, a elwir "Llyfr Stephens a Jones;" ac eithrio hyny, y mae wedi myned mor ddi-son-am-dano a rhedynen y mynydd. Mor fuan yr annghofiwn ein cymwynaswyr! ac am ei goffadwriaeth ef gellid troi y ddihareb o chwith, a dweyd "A fyno glod bid fyw."

Yr oedd Mr. Jones gyda'r cyntaf i weled teilyngdod barddoniaeth Ceiriog. Efe a gyfansoddodd fiwsig i'r gân, "Ti wyddost beth ddywed fy nghalon," ac i'r "Fenyw fach a'r Beibl mawr;" a bu llawer byd o ganu arnynt am amser maith, a chollwyd llawer o ddagrau boddhaus wrth eu gwrando gan luaws sydd erbyn hyn wedi dilyn y ddau awdwr hoff i wlad y gân ddiddagrau.

Y cerddor nesaf i "wau y gerdd â'r gân" gyda chaneuon ein bardd oedd Owain Alaw. Yr oedd perthynas agosach rhwng y ddau nag a ffyna'n gyffredin rhwng bardd a cherddor, gan eu bod yn gyfeillion mynwesol am lawer o flynyddau. Dyn rhadlon, boneddigaidd, oedd Mr. Owen; a cherddor a chantor poblogaidd. Yr oedd ei glywed yn canu, gan ddilyn ei hun ar y berdoneg, y "Boneddwr mawr o'r Bala," "Y Trên," ac eraill o'i donau ar eiriau o waith Ceiriog, yn wledd gwerth myned bellder o ffordd er ei mwynhau; a chan ei fod ef tua'r pryd hwn yn casglu ei Gems of Welsh Melody, cafodd gyfleusdra i ddefnyddio caneuon ei fardd-gyfaill yn helaeth.

Yn mhen amser byr, ymledodd clod Ceiriog fel bardd caneuol, a gofynid am ei wasanaeth gan ein cerddorion Cymreig yn Llundain—Pencerdd Gwalia a Mr. Brinley Richards; a dygir ni gan y crybwylliad hwn i gyrhaedd yr ymdrafodaeth a fu yn nghylch geiriau y gân, "God bless the Prince of Wales." Ceisiwyd yspeilio y bardd Cymreig o bob anrhydedd perthynol i'r gân boblogaidd hono oddigerth fel cyfieithydd. Honai George Linley, awdwr y penillion diawen Seisnig, mai efe oedd tad y drychfeddwl, tra yr oedd y geiriau Cymreig yn cael eu canu ar y don ddau fis cyn iddo ef gyfansoddi ei benillion; a rhaid dweyd y caswir, bu ein cydwladwr enwog, awdwr y gerddoriaeth, yn pocedu ar y mwyaf o'r clod, os nad ychydig mwy na'i ran deg o'r enillion. Hyny ydyw, mae'n debyg, fod Mr. Richard, yn ei falchder diniwed, yn meddwl mai efe oedd biau bobpeth. Gan fod cymaint o siarad ar draws ac ar hyd wedi bod yn y wlad ar y pwnc hwn, ni a ddyfynwn, yn yr iaith yr ysgrifenwyd ef, eiriad gwylaidd Ceiriog ei hun am y drafodaeth, y rhai a welir yn Oriau'r Haf, tud. 14:—

THE National Eisteddvod held in Carnarvon Castle, August 26th to 30th, 1862, was brought to a close by performing Owen Alaw's "Prince of Wales Cantata." I had written this Cantata at the request of the General Council of "Yr Eisteddfod," to commemorate the birth of the first Prince in that castle, referring to the coming of age of His Gracious Majesty Albert Edward, our present illustrious Prince. On the morning following the Eisteddvod Mr. Brinley Richards and myself happened to call at the same time at the offices of the Carnarvon and Denbigh Herald, to obtain that day's paper containing a full report of the National Festival and the evening concerts. He congratulated me for having written the words of the Cantata, which he stated had given him some satisfaction. I replied that my share of honor could be but small, and attributed the immense success of its performance, firstly to the composer of the music, secondly to the enthusiasm then existing generally throughout the United Kingdom on the advent of the coming of age of His Royal Highness the Prince of Wales. The ability of the choir and the historical associations of the place where the Cantata was performed were also referred to. This led to further conversation, during which one of us said that His Royal Highness was not only coming of age, but was reported in the papers to be married shortly to the Princess Alexandra of Denmark. The Principality, since its union with England, had no appropriate National Anthem, but the high tide of overwhelming enthusiasm was approaching, and we decided to have something to launch, for there was a tide for songs as well as fortunes. I then expressed a wish that Mr. Richards would kindly compose music to suitable words for a national song, which I would endeavour to furnish him. The words were forwarded in due course, and were shortly returned to me with the music. Llew Llwyfo and several friends of mine sang them in public concerts for two months before the English version was written. In fact the song was intended to be purely a Welsh one, and the idea of obtaining an English version was an after-thought which naturally suggested itself to the composer when he was about arranging with the publishers to buy the copyright.

Mr. Brinley Richards and myself had many English versions to select from, before we decided upon Mr. Geo. Linley's, and I believe Mr. Richards himself wrote the whole of the chorus part, commencing:

"Among our ancient mountains," &c.

— A writer in the "South London Press" February, 1870, asserts "The amende" has to be made to Mr. Geo. Linley, the real author of the words, or rather the gentleman who “did them out of the Welsh," and hence the reason I have entered into these details showing that the song existed for some time purely as a Welsh one, and was becoming popular in the Principality before the English version was composed.

The third verse was written at the request of the Publishers, and has only appeared in their latest editions of the music.

Deg punt a gafodd Mr. Richard ar y cyntaf am ei hawl i'r gân; ond gwerthwyd cynifer o filoedd ohoni, a throdd yr anturiaeth y fath lwyddiant, fel yr anrhegwyd ef â'r swm o £100 gan y cyhoeddwyr, ac anrhegodd yntau Ceiriog â modrwy, a dyna'r oll a gafodd.

Nodiadau