John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith/Gweithiau—''Oriau Eraill''

John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith

gan Isaac Foulkes

Gweithiau—Oriau Eraill

Cynwysa yr Oriau Eraill yn enwedig, yr hwn a gyhoeddwyd rywbryd tua'r flwyddyn 1868, amryw emau a'u llewyrch yn ddisgleiriach bron na dim a geir yn ei lyfrau cynarach; ond, fel y dywedwyd, ni pherthynant i'r un dosbarth o dlysau. Y mae ardeb Ceiriog ar y naill a'r llall. Ond credwn fod un gwahaniaeth amlwg rhyngddynt, sef mwy o anian yn y llyfrau a ganwyd yn Manchester, a mwy o'r natur ddynol yn y rhai a gyfansoddwyd yn Nghymru. Ar yr olwg gyntaf, ymddengys hyn yn annghysondeb, gan y gallesid meddwl mai yn y dref fawr, haner miliwn ei thrigolion, y buasid yn efrydu oreu ffyrdd dyrys y ddynoliaeth; ac mai glanau yr Hafren gwmpasog, dan eu gwahanol deleidion a thymhorau, a fuasai'r lle i dynu portreadau o anian. Ond yn y lle cyntaf, y mae myfyrdod awenyddol yn byw mwy ar adgofion nag ar yr hyn a wel ac a glyw o ddydd i ddydd; ac yn ail, y mae pob bardd, fel yr heneiddio, yn llyncu athrawiaeth y llinell, "The proper study of mankind is man." Longfellow, er engraifft, rhwng Ceiriog a'r hwn yr oedd llawer o debygolrwydd y mae cynyrchion ei flynyddau olaf ef yn llyfnach, yn ddyfnach, yn fwy dynol ac yn llai anianol.

Dechreua yr Oriau Eraill gydag arwrgerdd, fer mewn cydmariaeth, tua 500 llinell—" Syr Rhys ab Tomos," un o arwyr dewraf ein gwlad, yr hon oedd y fuddugol yn Eisteddfod Genedlaethol Caerfyrddin, 1867. Y mae hon yn gerdd ardderchog, ac yn llawn tân gwladgarwch a thincian arfau buddugoliaethus y Cymry. Ynddi hi yr ymddengys y gân a elwir "Cadlef Morganwg"—y fwyaf gyffrous, fe ddichon, sydd yn yr iaith:

Clywch, clywch, hen gadlef Morganwg,
Wele Rhys a'i feirch yn y golwg,
I'w atal yn mlaen
'Dyw mynydd ond maen

Adewir mewn llwch ar ei ol.
Corn y gâd ydyw miwsig yr awel,
Heddyw gwledd gydag Arthur yw rhyfel,
Yn galw ar fynydd a dôl.
Wel, sefwch yn hyf gyda'ch Dreigiau,
Ac edrychwch i lawr megys creigiau,
Gawrfloeddio mae Rhyddid i ganol y gâd
I godi'r hen wlad yn ei hol!

Mae breichiau myrdd yn caledu,
A ffroenau y meirch yn lledu;
A berwi mae gwaed
Gwyr meirch a gwyr traed,
I godi'r hen wlad yn ei hol.
Fry, fry, cyhwfan mae'r faner,
Trywanu mae'r cledd at ei haner;
Yn uwch, eto'n uwch gyda'r dreigiau,
Ac edrychwch i lawr megis creigiau,
Gawrfloeddio mae Rhyddid i ganol y gâd,
I godi'r hen wlad yn ei hol!

Gwarchod ni! pe buasai dau neu dri o filwyr yn myned trwy Gymru i "listio" i'r fyddin, ac yn canu y gân hon ar y daith, hudasent haner ein gwyr ieuainc yn "sowldiwrs." Ac eto, ychydig dudalenau yn mhellach yn mlaen yn yr un llyfr, cawn y gân ganlynol, na chyfansoddodd hyd yn nod G. R. Sims, yn ei Dagonet neu ei Babylon Ballads ddim. byd tlysach a llawnach o deimlad:—

LISI FACH

EISTEDDAI gwraig benisel, mewn pentref bach di nôd,
Mewn cadair wrth y gornel lle byddai crŷd yn bod;
Tra'r plant o'i chylch yn chwareu, a gwenu arni'n llon,
Fe ysgrifenai hithau y gân hiraethus hon:—

Mae genyf bedwar bachgen, chwareugar, hoenus, iach,
A bu'm yn berchen geneth, fy anwyl Lizzie fach;
Fe'i ganwyd nos Nadolig, dydd ymgnawdoliad Duw,
Da cofiaf lais y meddyg yn d'wedyd—" geneth yw!

Hi sugnodd ac hi dyfodd nes daeth yn fisoedd oed,
Ac ni bu baban iachach na chryfach ar ei throed:
Hi wenai ar y goleu a chydiai yn fy mawd,
A hi oedd canwyll llygad ei thad a'i phedwar brawd.

Ychydig iawn o selni ga'dd Lizzie yn y byd,
Ond chware ar yr aelwyd a gwenu 'roedd o hyd;
Fe gododd un boreugwaith, ac ar ei gwyneb llon
'Roedd manwlith oer yn dyfod, ac ni chymerai'r fron.

"Mae Lizzie'n sâl," medd Arthur, a chriai iddo ei hun,
Teimladgar iawn yw Arthur, efe yw'r ie'ngaf un;
Daeth dau o blant y pentref i'w nôl i chware iâl,
Ond ni wnai Arthur chware a Lizzie fach yn sâl!

Fe ddaeth ei dad i'r aelwyd a safodd wrth y cryd:-
"Yw Lizzie fach yn gwla? ni fynwn ni mo'r byd
Am danat ti fy nghalon; wel edrych ar dy dad,
Yw'r eneth fach yn gwla yr oreu yn y wlad?"

Ar ol goleuo'r lampau a chau holl ddrysau'r lle,
O'r diwedd daeth y meddyg, a meddyg da oedd e';
Efe oedd wedi derbyn fy ngeneth anwyl wen,
Fe deimlodd ei harleisiau a phlygodd wrth ei phen.

Fe dd'wedai, pan yn canfod y chwys oedd ar ei hael,
"Nac ewch i'ch gwely heno, mae'r eneth fach yn wael;
Rhowch iddi bob llonyddwch, fe ddaw hi eto'n iach;
Ond myn'd yn waelach, waelach, a ddarfu'r eneth fach.

Am ddyddiau bu'n dihoeni a'i thalcen bach yn chwys,
Nes aeth ei breichiau crynion yn eiddil fel fy mŷs:
Eisteddai yn ei chader, gorweddai yn ei chryd,
Ond gwywo, gwywo, gwywo, 'roedd Lizzie fach o hyd!

Yr oedd hi'n llesg un diwrnod, a'i brodyr bach yn daer
Am ddyfod i'r ystafell i ofyn am eu chwaer;
Fe'i dodais ar y gwely, daeth rhosyn ar ei gwedd,
Fe'i dodais ar fy ngliniau a chysgodd gwsg y bedd!

Bu farw ar brydnawnddydd, yr olaf ddydd o'r ha',
Ni wyddwn i ei chlefyd, ac O, 'roedd hyny'n dda!
Daeth angel at fy ngeneth ac yn y nefoedd mae—
O Dduw mae cofio am dani yn wynfyd ac yn wae!

Pa fodd bu farw'r baban, pa fodd 'roedd Angau'n gwneud
Ei waith ar un na phechodd, nid mam na thad eill ddweyd;
Fel seraph ar fy ngliniau yn gwenu trwy ei hun,
Yn myned mewn breuddwydion yn ol i'w wlad ei hun!

'Roedd hedydd yn y ffenestr, a thra 'roedd Lizzie'n iach,
Hi syllai ac hi neidiai at gell y 'deryn bach;
Diangodd yr aderyn fry, fry, o'i wïail-gell,
Ac felly'r aeth fy mhlentyn i fyd ac awyr well.

Y mae'r llyfr yn llawn o gyffelyb dlysau; a dylai fod yn meddiant pob Cymro a Chymraes, ac ar eu tafodleferydd. Ni raid wrth ymdrech i gofio y caneuon hyn, canys os bydd côf y darllenydd yn werth ei alw'n gôf, fe lŷn y geiriau wrtho mor naturiol ag y glŷn dur wrth y tynfaen. Onibai ei fod yn nghyrhaedd pawb, ac mor rhad, carasem ddyfynu rhagor ohono, llawn o naturioldeb a thlysni, megys, "P'le 'rwyt ti, Marged Morgan?" "John Jones a John Bwl," "Beibl fy mam," "Pa le mae fy nhad?" "Huw Penri'r Pant," y "Fodrwy Briodasol," &c. Danfonwyd y gân olaf i gystadlu am wobr yn Eisteddfod Aberystwyth, 1865; enillodd Miss Rees (Cranogwen): nid dyna'r syndod, ond fod I. D. Ffraid, un o'r beirniaid, mor drwstan a dodi cân Ceiriog "yn isaf oll yn y dosbarth isaf." Naw wfft i'r fath fonglerwch; dyma, modd bynag, dipyn o gysur i'r rhai sydd bob amser tua chynffon y gystadleuaeth, sef fod CEIRIOG unwaith neu ddwy wedi ei ddyfarnu i'r un lle.

Credwn nad oes yn holl waith y bardd ddim mwy gogleisiol ac yn meddu mwy o "bertrwydd Celtaidd," na'r penillion sydd yn Oriau Eraill tan y penawd, "Dyddiau mawr Taffi; a dyma i'r darllenydd rai ohonynt:—

Diwrnod Golchi:—

Ffatio, slapio, a slopian,
Golchion a throchion, yn yr hen dwb crwn:
Sebon a soda, slwtian a slotian,
Yn mhell bo hanes y diwrnod hwn.

Diwrnod Pobi:—

Blawd ac heplas ac eithin,
Malcyn a thwymbren du bach;
Burum a lefain a dwbin,
Hei Iwc am fara iach.

Diwrnod Lladd Mochyn:—

Dwfr poeth a chambren,
Gwellt, gwrŷch, a blew;
A phawb yn rhyfeddu
Fod y mochyn mor dew.

Diwrnod Clwb:—
Y plant yn rhedeg, y band yn chware,
A'r drymar yn drymio o hwb i hwb:
Pawb â rybanau ar draws eu 'sgwyddau,
A phawb mewn stymog i ginio'r clwb.

Diwrnod Cneifio:—

Swn gwelleifiau mewn 'sgubor a buarth,
Hyrddod yn ymladd 'rol stripio'u gwlan:
Cŵn yn brefu a defaid yn cyfarth
A'r crochan pitch yn berwi i'r tân.

Diwrnod Eisteddfod:—

Corn gwlad yn llefaru a'r delyn yn deffro,
Nes gyru gwladgarwch yn chwilulw fflam:
Dynion synwyrol yn cael eu difyru,
A'r beirdd a'r cerddorion i gyd yn cael cam.

Diwrnod Ffair:—
Moch, bustych, deunawiaid, a heffrod,
Saeson a buswail, a theirw gwyllt:
Fferins, almanacs, Gwyddelod,
Asynod, a merlod, a myllt.

Diwrnod Gwyl:—
Pobol y dref yn nghanol y wlad,
Pobol y wlad yn nghanol y dre':
Bechgyn yn spowtio, plant yn adrodd,
A chorau'n canu mewn cyrddau tê.

Diwrnod Priodas:—

Dydd y briodas, dydd o bryder,
Mam briodferch braidd yn wael;
I'r ifanc diwyd a'r weddw unig
Y diwrnod goreu byth ellir gael.

Nodiadau