Neidio i'r cynnwys

Methodistiaeth Cymru Cyfrol I/Hanes prif gychwynwyr y Diwygiad Methodistaidd

Ychwanegu dolenni
Oddi ar Wicidestun
← Golwg ar ansawdd Cymru ar ddechread y Diwygiad Methodistaidd Methodistiaeth Cymru Cyfrol I

gan John Hughes, Lerpwl
 Ysgogiadau cychwynol yn Ngwynedd →

YR AIL DDOSBARTH;

SEF,

CYCHWYNIAD METHODISTIAETH.

PENNOD I.

HANES PRIF GYCHWYNWYR Y DIWYGIAD METHODISTAIDD.

CYNWYSIAD:—

AMGYLCHIADAU ARWEINIOL—GRIFFITH JONES, LLANDDOWROR—DANIEL ROWLANDS—HOWEL HARRIS—CYNORTHWYWYR HARRIS A ROWLANDS, SEF Y DDAU WILLIAMS, A HOWEL DAVIES.

ER mai nid ein hamcan ydyw ysgrifenu hanes bywyd neb o'r diwygwyr Methodistaidd, yn gyflawn a manwl; eto, y mae yn anmhosibl i ni allu rhoddi darluniad o gychwyniad y diwygiad, heb wneyd sylw arbenig o'r dynion hynod a fuont yn offerynau yn llaw Ysbryd Duw i roddi yr ysgogiad gwreiddiol i'r diwygiad nerthol hwn.

Ni a welsom eisoes, yn y dosbarth blaenorol o'r gwaith hwn, pa ddarpariaeth a wnaethid tuag at oleuo y wlad, mewn cyfieithu ac argraffu yr ysgrythyrau yn neillduol. Yr oedd hyn wedi ei gyflawni, i ryw raddau, er ys can mlynedd a mwy, bellach. Yr oedd pregethau Wroth ac Erbury, Walter Cradoc, Vavasor Powel, Stephen Hughes, a Peregrine Phillips, wedi gwneuthur cryn argraff ar lawer parth o'r wlad; ac nid oes amheuaeth na fu eu gweinidogaeth yn foddion i achub llawer iawn o bechaduriaid: eto, ar ddechre y flwyddyn 1700, yr oeddynt oll wedi eu claddu; a thros flynyddoedd lawer, ni chyfododd olynwyr teilwng iddynt, i berffeithio y gwaith a ddechreuasid ganddynt hwy. Aeth y tô hwnw o ddychweledigion allan o'r golwg trwy angau; cododd ymrafaelion ac ymraniadau yn mysg y rhai a godasant ar eu hol; a llesgâodd y diwygiad; ac erbyn diwedd yr ail ganrif ar bymtheg, yr oedd ymron wedi llwyr ddiflanu. Tebyg oedd i fel y gwelwn weithiau ar flwyddyn gynar yn y gwanwyn, y blodau yn tori allan yn siriol, a'r egin gwyrdd-leision yn codi eu penau, gan addaw tymhor ffrwythlawn, a chynyrch lawer; eithr ar ryw noswaith, disgynodd awelon oerllyd a gwenwynig o'r gogledd-ddwyrain, y rhai a ddeifiasant yr holl flodau, ac a flaen—felynasant yr holl egin. Parodd attalfa ar dyfiad pob llysieuyn; a rhaid oedd i'r llafurwr fod yn dda ei amynedd i ddysgwyl am awelon tynerach, ar ddynesiad agosach yr haf, i roddi ffyniant ar ei lafur. Felly y bu i'r diwygiad cyntaf hwn. Torodd allan yn siriol; rhoddid gobaith teg fod y gauaf wedi myned heibio; a bod hafddydd efengyl yn cyflym nesâu, ar ol gauaf maith a thywyll. Ond rhyw wynt gwenwynig a ddisgynodd fel cawod ar y blodau, ac a ddeifiodd yr holl lysiau.

Eto, er hyn oll, yr oedd rhyw barotoad wedi ei wneuthur gogyfer â phethau mwy. Yr oedd y Beibl wedi ei gyfieithu, a rhai miloedd o gopiau o hono eisoes ar led y wlad. Erbyn hyn hefyd, yr oedd amryw o lyfrau eraill, mwy neu lai eu teilyngdod, wedi eu cyhoeddi yn Gymraeg. Yr oedd Canwyll y Cymry, gan R. Pritchard, yn goleuo llawer teulu. Daeth allan hefyd Gatecism Eglwys Loegr, Llyfr Ymarfer Duwioldeb, a Holl Ddyledswydd Dyn. Nid oedd hyn, mae'n wir, ond ychydig rhwng cynifer; eto, yr oedd hyn yn rhyw ragbarotoad bychan, ac yn rhyw argoel goleu fod y Duw mawr yn rhagweled rhyw bethau gwell am yr oes a ddylynai.

Ymddengys i mi fod yr afon Fethodistaidd wedi codi o ddwy ffynnon. Rhedai y ddwy ffrwd am enyd wrthynt eu hunain; yna ymunent â'u gilydd yn un ffrwd gref; ac erbyn hyn, trwy dderbyn dyfroedd llawer o gornentydd, y mae yn afon fawr, a'i dyfroedd yn ddyfroedd nofiadwy. Y ddwy ffynnon oeddynt Howel Harris a Daniel Rowlands. Ni ymddengys fod y gwŷr hyn ar y dechre yn gwybod dim am eu gilydd. Disgynodd yr Ysbryd ar y ddau tua'r un amser, a dechreuodd y cyffro yn Mrycheiniog a Cheredigion ar yr un adeg. Nid ffrwyth esiampl nac ymgynghoriad oedd hyn; oblegid yr oeddynt ill dau yn estroniaid i'w gilydd. Yr oedd cryn bellder rhwng Trefeca a Llangeitho; a chan leied oedd y fasnach, a chan mor fynyddig ac anhygyrch oedd y ffordd, nid yw ryfedd genym eu bod wedi llafurio peth amser yn ngwinllan yr un Meistr, heb wybod dim am eu gilydd.

Yr oedd y cyfnod hwn yn un hynod ar gyfrifon eraill. Dyma'r pryd y cychwynodd y diwygiad Methodistaidd yn Lloegr, trwy John Wesley a George Whitfield. Ganwyd Whitfield yn yr un flwyddyn a Howel Harris, sef 1714; a Daniel Rowlands flwyddyn o flaen hyny; a Wesley ddeng mlynedd o flaen Rowlands. Amgylchiad hynod oedd, fod y cyffro diwygiadol wedi cychwyn yn Lloegr a Chymru tua'r un amser; a hyny heb un ymgynghoriad nac ymgynghreiriad o eiddo'r diwygwyr â'u gilydd. Daeth H. Harris dan argyhoeddiad am ei gyflwr yn y fl. 1735; dechreuodd bregethu yn deithiol yn 1737. Yr oedd hyn ychydig o flaen Whitfield a Wesley. Am Rowlands, y mae sicrwydd ei fod ef yn pregethu yn llwyddiannus yn 1738, gan y gwneir crybwylliad am dano, fel cydweithiwr grymus, gan Harris ei hun yn ei ddyddlyfr. Yn y flwyddyn ganlynol, sef 1738, yr oedd y diwygiad yn sir Aberteifi wedi ennill cryn lawer o dir, a phrofid gradd o'i effeithiau yn sir Gaerfyrddin. Gwelwn, wrth hyn, fod Harris a Rowlands wedi eu cyffroi tua'r un adeg o amser. Wele gawodydd o wlaw graslawn wedi disgyn ar y llanerchau hyn yn Nghymru ddiffrwyth ar yr un amser; aeth y cwmwl bendithiol rhagddo, ac arllwysodd drachefn o'i gynwysiad gogoneddus ar Loegr gras; a'r anialwch a'r anghyfaneddle a lawenychasant, a'r diffeithwch hefyd a orfoleddodd ac a flodeuodd fel y rhosyn.

Pa gyfrif a ellir ei roddi o'r cyd-amseriad hwn? Pa gyfrif hefyd? ond fod yr amser i drugarhau wrth Seion, ie, yr amser nodedig wedi dyfod. Nid oedd yma neb i beri dylanwad ar arall, ac ni allai y naill ddim cipio y cyffro oddiwrth y llall. Yr oeddynt yn rhy bell oddiwrth eu gilydd. Ni wyddai y diwygwyr Cymreig ddim oddiwrth y rhai Seisonig, na'r rhai Seisonig ddim oddiwrth y rhai Cymreig; ie, yn wir, ni wyddai y naill Gymro ddim am y Cymro arall. Nid oes cyfrif i roi a hyn, ond fod yr un Ysbryd wedi disgyn arnynt oll. Prawf oedd hyn fod yr un Ysbryd ag a roddwyd ar Wroth, a Cradoc, a Vavasor Powel, eto yn ngweddill gan yr Iesu, a'i fod wedi penderfynu na chai y gelyn ddim gorfoleddu yn dragywydd. Ac nid yn unig yr oeddynt yn cyd-daro o ran amser, ond hefyd o ran grym y weinidogaeth, a natur ei heffeithiau. Yr oeddynt oll wedi eu meddiannu gan yr un eiddigedd tanllyd; aent allan yn "gedyrn o nerth gan Ysbryd yr Arglwydd," ac nid oedd dim yn sefyll o'u blaen. Gwnaed hwy yn "ddrych i'r byd, ac i angylion ac i ddynion." Safent ymron yn unig, ac heb eu cyffelyb, yn nghanol cenedlaeth ddrwg a throfaus. Nid oedd neb o'u hamgylch o gyffelyb feddwl. Y llwybr a gerddent oedd unig a disathr. Nid oedd cywair eu hysbrydoedd, na chyfeiriad eu camrau, yn cyd-daro â'r eiddo neb ond â'u gilydd. Os edrychent, ar y naill law, ar y gwŷr llên, sef y clerigwyr o'u hamgylch, ni chaent ond y gwrthwynebiad ffyrnicaf; ac os ar y llaw arall, yr edrychent ar yr ychydig o weinidogion ymneillduedig a allent fod yn eu cyrhaedd, nid oedd yno, ychwaith, nemawr fwy na ffurf. Yr oedd yr Ysbryd a ddisgynodd arnynt, gan hyny, yn Ysbryd dyeithrol i'n byd ni. Y sel a'u hysai hwy oedd gair Duw, fel tân wedi ei gau o fewn eu hesgyrn, ac ni allent ymattal. Dygid hwy yn mlaen gan rym aruthrol, yr hwn a'u cymhwysai i gyflawni pethau anhygoel ac anghyffredin. Nerth o'r uchelder oedd wedi eu gwisgo, y fath na ellir ei ddesgrifio, ac annhraethol uwchlaw i neb allu ei ddynwared.

Nid oedd yma un olyniad i'w gilydd. Nid llaw un oedd wedi cyfleu i arall y ddawn hon; ond derbyniai pob un y ddawn o lygad y ffynnon. Bedyddiwyd hwy oll i'r un Ysbryd. Yr oedd yma radd o amrywiaeth yn amgylchiadau cychwynol pob un; eto, bwrid hwy oll i'r un ddelw, a llanwid hwy oll â'r un eiddigedd. Nid oedd amgylchiadau Whitfield a Wesley yn Lloegr yn gyffelyb i'r eiddo eu brodyr yn Nghymru; ac nid oedd amgylchiadau Harris a Rowlands yn unffurf; eto, parodd yr ymweliad a gawsant effeithiau cyffelyb arnynt oll. Y peth hynod a'u nodweddai hwy oedd bywyd. Yr oedd y bobl o'u hamgylch yn gorwedd yn mro a chysgod angau. Nid oedd bywyd yn ngweinidogaeth y rhai a gyfrifid yn athrawon. Ffurf a phroffes difywyd a diserch oedd crefydd yr oes. Ond yn y diwygwyr yr oedd bywyd. Nid llythyren hen oedd yr athrawiaeth yn eu genau hwy; ond ysbryd yn bywhau. Nid proffes o beth, fel gwisg am danynt, oedd ganddynt hwy; ond bywyd ei hun oedd ynddynt. Dichon fod gan ambell un arall iachusrwydd athrawiaeth, eangder gwybodaeth, a threfnusrwydd rheol, eto heb fywyd. Nid oes genym air cymhwysach i osod allan brif nodwedd y diwygwyr, na'r gair BYWYD. Yr oedd crefydd yn fyw yn eu calonau; gweinidogaeth yr efengyl yn fyw yn eu geneuau; a santeiddrwydd yn fyw yn eu rhodiad.

Griffith Jones, Llanddowror, yn seren fore y diwygiad.—Fe allai mai priodol fyddai cychwyn ein hanes ychydig yn ol; a rhoddi crybwylliad byr am yr hwn a alwyd, ac nid yn anmhriodol, yn "seren fore y diwygiad," sef y Parch. Griffith Jones, Llanddowror, sir Gaerfyrddin. Yr oedd y gŵr duwiol hwn wedi dechreu ar ei orchwyl gweinidogaethol 30 mlynedd cyn i H. Harris a D. Rowlands ddechreu cyffroi y wlad trwy eu gweinidogaeth. Nid oes sicrwydd, er hyny, fod y Parch. G. Jones, ar ddechre ei weinidogaeth, yn meddu syniadau goleu, a phrofiad dwys o wirioneddau yr efengyl. Yr oedd ei fanteision yn brinion, o angenrheidrwydd, yn yr amser tywyll hwnw; eto, yr oedd ef yn ŵr o ddeall cryf, ac o dymher ddifrif. Ymroddai i ddarllen gwaith gwŷr da ar ddifinyddiaeth, yn Saesonaeg ac ieithoedd eraill; a bendithiwyd hyny iddo, nid yn unig er eangu ei wybodaeth yn athrawiaeth yr efengyl, ond hefyd er rhoddi iddo brofiad dwfn o'i hawdurdod a'i phwysig rwydd.

Mae enw Mr. Jones yn beraroglaidd yn mhlith ei genedl am dri pheth, sef ei lafur gweinidogaethol, llênyddol, ac addysgawl. Yr oedd y gŵr hwn yn sefyll yn uchel fel pregethwr, ac fel ysgrifenwr; ond yn benaf, fel un a osododd ei fryd ar ledaenu goleuni gwybodaeth o air Duw trwy ysgolion, a thrwy holwyddori. Mae ei enw yn gylymedig hyd heddyw wrth yr ysgolion rhad hyny, a elwid—Ysgolion Elusengar Cylchynol; am mai trwyddo ef y codwyd ac y sefydlwyd hwy. Mae yr ysgolion hyn, oherwydd eu buddioldeb annhraethol i'r genedl, wedi anfarwoli enw Mr. Jones yn mhlith y Cymry. Eu dechreuad oedd fel hyn :—Arferai Mr. Jones ddarllen y gwasanaeth ar y dydd Sadwrn o flaen Sul y cymun bob mis. Ar ol darllen yr ail lith, gofynai, a oedd neb yn y gynulleidfa wedi dal sylw ar un adnod yn y pennodau a ddarllenwyd? Gwedi i rywrai adrodd adnod neu adnodau, yntau a agorai yr adnodau hyny mewn modd hynaws, ennillgar, a deallus, cymhwys at ddeall y bobl anwybodus. Yna holai y rhai a ddeuent o newydd at fwrdd yr Arglwydd:—1. Am waith Ysbryd Duw ar eu heneidiau. 2. Am eu gwybodaeth o athrawiaeth yr efengyl. 3. Am eu bucheddau. Weithiau, byddai o 15 i 30 o'r fath ymgeiswyr yn cael eu holi ganddo yn gyhoeddus. Trwy y moddion hyn fe wnai les, nid yn unig i'r ymgeiswyr eu hunain, ond hefyd i'r gwrandawyr lluosog a ddeuent yn dyrfaoedd o bob parth i wrando arno. Er mwyn denu eraill a safent yn ol, sef y rhai mewn gwirionedd yr oedd reitiaf iddynt wrth addysg, y rhai weithiau oeddynt hen mewn anwybodaeth, gwnai yn hysbys y rhoddid bara i'r tlodion ar y Sadyrnau hyn, wedi ei brynu â'r arian a gyfrenid gan y cymunwyr. Pan ddeuai y tlodion i dderbyn y bara, gosodai hwy yn rhes, a gofynai iddynt ryw gwestiynau hawdd eu hateb. Fel hyn yn raddol fe lwyddodd i oleuo eu meddyliau, ac i ennill eu serchiadau. Er eu cynydd mewn gwybodaeth o'r ysgrythyrau, gosododd arnynt ddysgu adnod neu ddwy o'r Beibl i'w hadrodd yn gyhoeddus yn y llan cyn derbyn y dorth fara; ac fel hyn, aeth yn ddefod i bob un adrodd adnod cyn derbyn y bara. Trwy y moddion hyn, daeth Mr. Jones yn gydnabyddus â mawr anwybodaeth y tlodion na allent ddarllen. Parodd hyn iddo "fawr ofal calon," a'i "ysbryd a gynhyrfwyd ynddo," gan awydd cael rhyw foddion i wrthweithio y drwg dirfawr hwn. Esgorodd hyn ar yr Ysgolion Rhad Cylchynol. Trwy arian y cymun y sefydlodd un ysgol, yna dwy; a thrwy y dechreuad bychan hwn, fe gafodd y fath brawf o fuddioldeb yr ysgolion, nes gosod ei fryd ar sefydlu ychwaneg. Cynyddodd eu rhif a'u llwyddiant fwy-fwy. Ymddangosodd effeithiau dymunol yr ysgolion hyn, yn fuan ar foesau y trigolion. Rhoddwyd heibio y rhodiana a'r campio ar y Sabbothau, er dirfawr ofid i'r telynwyr a'r crythwyr a gyflogid yn gyffredin gan yr ieuenctyd wrth y flwyddyn i chwareu iddynt.

Cynorthwywyd Mr. Jones i helaethu maes ei lafur, ac i luosogi yr ysgolion hyn, trwy haelioni y Gymdeithas i Daenu Gwybodaeth Gristionogol. Cafodd anrheg ganddi o lawer o Feiblau, ac o filoedd o lyfrau eraill. Ymledaenodd yr ysgolion dros yr holl dalaeth, a chafodd miloedd lawer o breswylwyr y dywysogaeth, ieuenctyd a chanol oed, les anmhrisiadwy trwyddynt. Yn y fl. 1760, yr oedd eu rhif yn 215, a'u deiliaid yn 8687. Cyfleid hwy ar led Cymru yn y wedd ganlynol :

DEHEUBARTH GWYNEDD
Ysgolion Ysgolorion Ysgolion Ysgolorion
Sir Frycheiniog 4 — 196 Sir Fon 25 — 1023
— Aberteifi 20 — 1153 — Gaernarfon 27 — 981
— Gaerfyrddin 54 — 2410 — Feirionydd 15 — 508
— Forganwg 25 — 872 — Ddinbych 8 — 307
— Fynwy 2 — 61 — Drefaldwyn 12 — 339
— Benfro 23 — 837
128 5529 87 3158

Cyfanswm yn y De a'r Gogledd.—Ysgolion, 215. Ysgolorion, 8687.

Pan fu farw Mr. Jones yn y fl. 1761, yr oedd rhif yr ysgolion yn 218. Cawn fod cynifer a 10,000 o ysgolorion wedi cael eu dysgu ynddynt mewn un flwyddyn; ac nid llai, meddir, na 150,212 o nifer o bob oedran, o 6 mlwydd oed hyd 70 oed, a ddysgwyd ynddynt i ddarllen y Beibl Cymraeg, mewn ysbaid 24 o flynyddoedd. Cafodd yr ysgolion hyn eu dal i fyny ar ol marwolaeth Mr. Jones, trwy haelioni a brwdfrydedd Mrs. Bevan o Lacharn, boneddiges a ddychwelasid trwy ei weinidogaeth yn Llanllwch, pan oedd hi yn Miss Bridget Vaughan. Cynaliwyd yr ysgolion gan y foneddiges hon tra y bu hi byw; a gadawodd hefyd yn ei hewyllys £10,000 tuag at sicrhau eu parhad. Ond, fel llawer o'r fath, y mae y ddarpariaeth garedig hon wedi myned yn ddifudd i'r Cymry. Yr oedd lledaenu gwybodaeth o air Duw yn mhlith ei genedl yn amcan na ollyngai Mr. Jones byth yn anghof. Yr oedd yn ysgrifenedig ar ei galon; ac i sicrhau yr amcan hwn y gogwyddai â'i holl nerth. Gosodai ei holl deulu dan arholiad yn yr un modd a'r gynulleidfa; a phan y gelwid arno, neu y caniateid iddo weinidogaethu mewn plwyfydd eraill, efe a ddefnyddiai yr un moddion. Yr oedd ei enw wedi myned ar led y wlad fel pregethwr rhagorol, yr hyn, yn nghyda newydd-deb y dull a gymerai i ddwyn sylw ei wrandawyr, a barai i dyrfaoedd lluosog ddyfod i wrando arno, fel y bu gorfod arno yn fynych bregethu yn y fynwent, gan na fyddai lle digonol i'w wrandawyr yn y llan. Yr oedd dydd Llun y Pasg, dydd Llun y Sulgwyn, yn ddyddiau nodedig yn yr oes a'r wlad hóno; nid am y dull santaidd o'u cadw, ond am yr ymgynull a wnai tyrfaoedd lluosog i gynal rhyw gamp-chwareuon, mewn gwahanol fanau. Mr. Jones yntau a ddewisai y dyddiau hyn i gyfarfod â'r tyrfaoedd, ac i bregethu iddynt. Dywedir i ni y byddai yr olwg ar y cynulliadau hyn ar y cyntaf yn wyllt ac anifeilaidd; ond yn raddol, canfyddid eu gwedd yn sobri dan ei weinidogaeth, a disgynai arnynt yn fynych ofn a braw, nes y byddai eu dagrau yn lli, a'u hwylofain yn uchel. Mawr y galanas a wneid, gan y gŵr duwiol hwn, yn myddin y gŵr drwg.

Cadwai Mr. Jones fath o athrofa yn y llan, yn yr hon y dygwyd i fyny amryw ddynion defnyddiol yn eu dydd. Y mwyaf nodedig o honynt, am yr hwn y mae genym ddim hanes, oedd y Parch. Howel Davies, un o dadau enwog Methodistiaeth yn sir Benfro, ac at yr hwn y cawn eto alw sylw y darllenydd. Yr oedd yn amgylchiad nodedig yn nghychwyniad y gŵr hwn ar ei waith, ddarfod i Mr. Jones roddi hysbysrwydd i'r gynulleidfa, fod ei ddysgybl ieuanc ar gymeryd ei gyflawn urddau; a thaer erfyniodd eu gweddiau drosto, ac am fendith yr Arglwydd arno, ac ar ei weinidogaeth. Gellid dysgwyl pethau mawrion oddiwrth weinidog yn cychwyn ei yrfa gyhoeddus dan y fath amgylchiadau.

Nid ein gorchwyl ni ydyw ysgrifenu bywyd y gŵr parchedig hwn, ond i'r graddau hyny yn unig ag y dug ei lafur ef berthynas â'r diwygiad grymus a ddylynodd. Ni a welwn, yn yr amgylchiadau a ddaw eto dan sylw, y bu llafur y Parch. Griffith Jones fel athraw, fel awdwr, ac fel gweinidog, yn foddion arbenig yn llaw Duw i roddi grym cychwynol, a maeth cynyddol, i'r diwygiad Methodistaidd; fel y gellir ei alw yn briodol iawn yn seren fore y diwygiad. Gwir iddo ef barhau mewn undeb â'r eglwys sefydledig dros ei oes; a chafodd lawer mwy o ryddid, yn y berthynas hòno, nag a gafodd llawer un da ar ei ol; ac nid ydym, gan hyny, yn hóni hawl ynddo, mewn ystyr briodol, fel un o'r tadau Methodistaidd: nid ydym, chwaith, yn edrych arno un mymryn gwaeth oblegid hyn. Anrhydeddwyd ef yn fawr gan Dduw, a bendithiwyd ef yn fawr i ddynion. Rhoddes y "Santaidd hwnw " eneiniad ardderchog ar ei weinidogaeth bersonol; llanwyd ef o aidd anniffoddadwy yn ngwasanaeth ei feistr; rhoddwyd iddo fod yn offeryn cychwynol i gyfranu addysg i gant a hanner o filoedd o'i gydwladwyr tywyll a diddysg; a rhoddwyd iddo, hefyd, fod yn offeryn i ddeffroi a dychwelyd y gŵr hynod hwnw, y cawn, bellach, arwain y darllenydd at ei hanes, sef yr anfarwol DANIEL ROWLANDS O Langeitho.

Bu farw y Parch. G. Jones yn y fl. 1761, ac yn y 78 fl. o'i oedran, yn nhŷ Mrs. Bevan. Rhoddwyd ei gorff i orphwys yn eglwys Llanddowror, lle y buasai yn gweinidogaethu 45 o flynyddoedd. Ni fu yn eglwys Llanddowror y fath olygfa erioed o'r blaen, ag a welwyd y pryd hwn. Hawdd y gellid dweyd, yn yr olwg ar ruddiau gwlybion y tyrfaoedd a ddaethent yno ar yr achlysur, "Wele, fel yr oeddynt yn ei garu ef." Ychydig a fu fyw yn fwy defnyddiol, ac y bu mwy o dristwch a galar oherwydd eu colli.[1]

Y Parch. DANIEL ROWLANDS, yr hwn, yn benaf, a ystyrir yn apostol Methodistiaeth Cymru.

Yr ydym yn dechreu y dosbarth hwn gyda hanes Mr. Rowlands; nid am ein bod yn bwrw mai efe oedd gyntaf yn y maes. Am hyn, y mae gradd o betrusder; a'r tebygolrwydd ydyw, fod Howel Harris, o Drefeca, wedi cael y blaenafiaeth arno o ychydig amser. Ond yr ydym yn cychwyn gyda Rowlands, o herwydd ei fod yn gysylltiedig â gweinidogaeth y Parch. Griffith Jones, ac o herwydd hefyd mai Rowlands a fu y prif offeryn i roddi dylyniad parhaol yn y gadwen Fethodistaidd, wedi i'w gydoeswr a'i gydlafurwr, Howel Harris, adael y maes i fesur, a chilio i fwy o neillduaeth unigol yn ei lafur.

Nid y peth lleiaf a weithredwyd trwy Griffith Jones yn ei oes, oedd, deffroad y Parch. Daniel Rowlands. Trwy yr amgylchiad nodedig yma, y cafodd y gŵr hynod hwnw fodd i lesâu ei genedl a'i wlad, wedi iddo ef ei hun fyned i bydru mewn bedd; wedi i'w fysedd beidio ysgrifenu, a'i dafod beidio llefaru. Cafodd olynwr teilwng yn Daniel Rowlands. "Un sydd yn hau, ac arall sydd yn medi." Ni roddwyd i'r un gŵr gael dechreu, cario yn mlaen, a pherffeithio dim. Gelwir un i ddechreu, ac arall i berffeithio. Fel hyn, y mae y naill oes yn ymblethu mewn oes arall, a'r naill offeryn yn gwasanaethu amcanion offeryn arall. Moses a ddygodd Israel o'r Aifft, ond Josua a'u dygodd i Ganaan. Cafodd Dafydd yr anrhydedd o dderbyn cynllun y deml, a gwneuthur darpariaeth ati; eto Solomon a'i hadeiladodd. Mae llawer darganfyddiad mewn gwyddor a chelfyddyd, wedi ei ganfod gan un, ei osod mewn gweithrediad gan arall, a'i berffeithio gan y trydydd. Gyda ni, y mae pob un yn hau yr hyn a fedir gan arall; a phob un yn medi yr hyn a hauwyd gan arall. Mae dylanwad yr oes a basiodd arnom ni, a bydd ein dylanwad ninau ar yr oes ddylynol. Cafodd Griffith Jones flaenori ar ddiwygwyr Cymru a Lloegr. Safodd ymron yn unig, ac heb ei gyffelyb, am flynyddoedd. Ond tua chanol ei oes weinidogaethol, cafodd yr hyfrydwch annhraethol o ddeall fod iddo rai, o leiaf, o gyffelyb feddwl, y rhai a genedlwyd ganddo drwy yr efengyl.

Ganwyd y Parch. Daniel Rowlands yn y fl. 1713, fel y soniwyd. Gwynebodd ar y swydd bwysig, fel llawer eraill o'i flaen ac ar ei ol, er mwyn "tamaid o fara;" neu ynte, mewn anystyriaeth a rhyfyg. Fe allai nad oedd y llanc ond saeth yn llaw ei rieni, yn cael ei chyfeirio fel y mynent hwy; ac iddo ef blygu i'w penderfyniad hwy, heb un amcan neillduol ganddo ef ei hun. Pa fodd bynag, yr oedd yma anystyriaeth dirfawr o bob ochr, am bwysigrwydd y swydd o "wylio dros eneidiau," ac i fod yn "oruchwyliwr ar ddirgeledigaethau Duw." Ni ymddengys fod yma un gofal am y cymhwysderau angenrheidiol. Deallir, mae'n wir, fod graddau o ddysgeidiaeth yn anhebgorol, ac y bydd raid cydffurfio â rhyw nifer o osodiadau dynol; ond pwy sydd yn meddwl am y peth rheitiaf o'r cwbl, sef gwaith Ysbryd Duw yn "gosod gweinidogaeth y cymod" o fewn, a "chariad Crist yn cymhell," a gair Duw yn llosgi fel tân yn y galon, wedi ei gau o fewn yr esgyrn?" Mae mwy o ofal am gymhwysder mewn crefft neu gelfyddyd, nag a ddangosir gan filoedd am gymhwysder i weinidogaeth yr efengyl. Ni ymddiriedir y llong i'w hwylio, na'r tŷ i'w adeiladu, ond i grefftwr hyddysg; ond ymddiriedir eneidiau dynion i ofal rhai na feddyliodd neb erioed a'u hadnabu, na hwy eu hunain chwaith, fod ynddynt un math o gymhwysder;— gwyliedyddion deillion, a chŵn mudion, y rhai ni roddant arwydd o berygl; a'r rhai y gofynir gwaed yr eneidiau y cymerasant arnynt eu bugeilio, oddiar eu dwylaw.

Un o'r fath yma oedd Daniel Rowlands ar y cyntaf. Nid oedd ganddo syniadau cywir ar athrawiaeth yr efengyl, ac ni ymofynai am eu cyrhaedd. Cymerasai arno ddysgu dynion mewn pethau yr oedd ef ei hun heb eu deall na'u profi;—i arwain dynion mewn ffordd na cherddai ef ei hunan. Nid oedd ar ddechreuad ei weinidogaeth yn gweled un angen am Grist; diofal ydoedd, fel y lluaws o'i amgylch, yn nghylch pethau pwysig tragwyddoldeb. Tybiai fod ganddo grefydd cystal a neb arall; ac mai mympwy ffol a fuasai ymgyrhaedd at ddim mwy. Arferai y Parch. Griffith Jones ddyfod i bregethu, yn awr ac eilwaith, i rai eglwysi yn yr ardaloedd hyny. Yr oedd son mawr am G. Jones eisoes yn y wlad, fel dyn hynod, ac fel pregethwr grymus; a pharai hyn i luaws mawr ymgasglu i wrando arno, pan y deallid ei fod i bregethu o fewn terfynau cyfleus. Arferai ddyfod yn achlysurol, yn mysg manau eraill, i Landdewi-brefi, pedair neu bum milldir o Langeitho. Ar un o'r achlysuron hyn, aeth Daniel Rowlands i wrando arno. Anhawdd ydyw gwybod pa beth a'i tueddodd. Nid oes lle i gasglu ei fod mewn un modd yn ymofyn am les ysbrydol iddo ei hun; na bod ganddo wir barch i Mr. G. Jones ar gyfrif efengylaidd-der ei syniadau a'i bregethau. Fe ddichon fod rhyw awydd ynddo i fod yn boblogaidd yn mysg ei blwyfolion, ac y gallai ennill rhywbeth a wasanaethai i'r amcan hwn, oddiwrth bregethwr ag ocdd a doniau mor boblogaidd ganddo, ag oedd Mr. Jones. Arweinir ni i feddwl hyn, oddiar fod Mr. Rowlands wedi dangos awydd i gael gwybod paham yr oedd gweinidogaeth un Mr. Pugh, gweinidog ymneillduol yn y gymydogaeth, yn tynu cynifer i wrando arno. Wedi deall fod gweinidogaeth y gŵr hwnw yn tueddu i ddeffroi cydwybodau dynion, trwy ddynoethi eu drygau, eu trueni, a'u perygl, yntau a benderfynodd arfer yr un dull, a defnyddio yr un moddion. Dewisai, gan hyny, destynau priodol i'r amcan, megys, "Y drygionus a ymchwelant i uffern,"—"Y rhai hyn a ânt i gosbedigaeth dragwyddol," "Daeth dydd mawr ei ddigter ef." Oddiwrth y testynau hyn, a'u cyffelyb, ymdrechai i greu cyffro yn ei blwyf; nid i'r dyben, yn ol dim sydd yn ymddangos, i ddwyn pechaduriaid colledig i ffoi at Grist; ond yn benaf, os nad yn unig, i'r dyben i'w wneuthur ei hun yn bregethwr poblogaidd yn eu mysg. Yn hyn, fe lwyddodd hefyd i gryn raddau. Fe dderbyniodd y wobr; sef y poblogrwydd yr oedd yn ei geisio; a mwy na hyny, fe fu yn offeryn, difwriad mae'n wir, i ddeffroi llawer o bechaduriaid am eu cyflwr colledig; a sicrheir fod cant, o leiaf, o'i wrandawyr dan argyhoeddiadau dwysion, cyn iddo ef ei hun brofi awdurdod y ddeddf ar ei gydwybod, na ffoi at obaith yr efengyl am ei fywyd.

"Yr oedd, y pryd hwn," medd y Parch. J. Owen, yr hwn a ysgrifenai hanes ei fywyd, "o olwg ucheldrem falchaidd iawn, ac yn ymddangos yn llawn coegni ac ysgafnder." A phan ddaeth i wrando Mr. G. Jones, ymddangosai yr eofndra balchaidd hwn yn dra amlwg. Yn y cwrdd, fe safai gyferbyn â'r pregethwr (nid oedd lle iddo eistedd gan y dyrfa), a'r cyfrwyodd ei olwg uchel, a'i drem drahaus, ag a dynai sylw y pregethwr arno. Canfyddai ynddo naws chwyddedig, ysgafn, a gwatwarus; a disgynodd arno, tra yr oedd yn pregethu, awydd i dori allan mewn gweddi, ar ran y dyn ieuanc balchaidd oedd ger ei fron, gan erfyn ar Dduw i'w wneuthur yn ddefnyddiol yn ei dymhor, i lesâu pechaduriaid. Ymddengys fod yr Ysbryd a barodd i'r pregethwr weddio yn ddisymwth felly dros y gŵr ieuanc, wedi cyffwrdd, ar yr un pryd, â chalon y llanc y gweddiai drosto. Ymddangosodd y cyfnewidiad arno yn y fan; syrthiodd ei wynebpryd, llesmeiriodd ei galon, gan y saeth a'i trywanai; a darostyngwyd y creadur uchel-olwg, yn bechadur digymhorth, gerbron Duw. Ciliodd ei ysgafnder oddiwrtho, a dychwelodd adref â saeth argyhoeddiad yn ei enaid, gan ocheneidio yn ddwys, a synfyfyrio. Ymddangosodd cyfnewidiad mawr yn ei bregethau ar ol hyn. Er nad oedd ei wybodaeth eto ond cyfyng yn athrawiaeth yr efengyl; er hyny, yr oedd difrifwch a dwysder, na chanfyddid o'r blaen, yn anadlu trwy ei weinidogaeth. Y son am y fath gyfnewidiad yn mryd ac ymddygiad y person ieuanc, a aeth ar led y wlad. Yr oedd mor amlwg a hynod, fel nad ellid ei guddio.

Crybwyllir am amgylchiad, ar ei ddychweliad adref o wrando Mr. G. Jones, yr hwn a ddengys mor "dda ydyw gair yn ei amser." Yr oedd ei feddwl wedi syrthio i'r fath ddigalondid, trwy yr olwg arswydus a gawsai arno ei hun dan y bregeth hòno, ag y penderfynodd na anturiai i bregethu byth mwy. Ar eu ffordd adref, yr oedd y bobl yn son am y bregeth a glywsent, ac yn cyd-dystio na chlywsent erioed o'r blaen bregeth o'i bath. Disgynai eu hymadroddion fel plwm ar galon Rowlands druan, nes ydoedd ymron llewygu. Yr oedd rhyw ŵr yn eu plith, a farchogai wrth ystlys Rowlands; ac wrth eu clywed oll yn mawrygu y bregeth a glywsent, efe a ddywedai, "Wel, wel, canmolwch chwi a fynoch ar y cyfarfod heddyw, ni chefais i ddim budd ynddo: y mae genyf fi achos i ddiolch i Dduw am offeiriad bach Llangeitho;" gan daro ei law ar ei ysgwydd. Amgylchiad digon dibwys oedd hwn ynddo ei hun; eto, cafodd effaith rymus ar feddwl llwfr y gweinidog ieuanc. Teimlai ei rwymau i raddau yn cael eu tori, a'i ysbryd ymollyngar yn adfywio; a dywedai ynddo ei hun, "Pwy a ŵyr na wna yr Arglwydd ryw ddefnydd o honof finau, greadur gwael!" Nid oedd, ar y pryd, ond tua phedair-ar-hugain oed, a thua'r fl., fel y tybir, 1737.

Clybu Mr. Pugh o'r Llwyn-piod—y gweinidog ymneillduol y crybwyllasom am dano—son am y cyfnewidiad a wnaed ar Rowlands, ac am y gwahaniaeth. a ymddangosai yn ei bregethau. Yr oedd Mr. Pugh yn gristion cywir, ac yn weinidog ffyddlawn a llwyddiannus. Edrychai yn mhell tuhwnt i derfynau plaid; llawenychai wrth feddwl fod llaw yr Arglwydd ar weinidog y plwyf; ac annogai ei wrandawyr i achub y cyfleusdra i'w wrando. Nid oedd Rowlands, hyd yn hyn, yn eithaf cywir yn ei olygiadau ar rai materion, er y pregethai yn rymus ac effeithiol iawn. Parai hyn i rai o bobl Mr. Pugh led-achwyn arno; ond yr hen ŵr duwiol a chall a atebai iddynt, "Gadewch ef yn llonydd. Offeryn ydyw y mae yr Arglwydd yn ei godi. Plentyn ydyw ef eto; fe'i dysg ei Dad nefol ef yn well:—yr wyf yn credu yn sicr fod yr Arglwydd, mewn modd neillduol, yn ei arddel; a bod ganddo waith mawr iddo i'w wneuthur." Bu farw yr hen weinidog duwiol cyn hir, a gwiriwyd ei eiriau yn ehelaeth yn Rowlands.

Yr oedd Rowlands, y pryd hwn, fel un newydd ddeffro o gwsg. Canfyddai y perygl aruthrol y buasai ef ei hun ynddo, a'r wedd swrth ac anystyriol oedd ar bawb o'i amgylch, heb neb yn meddwl am eu heneidiau, nes oedd ei ysbryd yn cynhyrfu ynddo. Gyda difrifwch a nerth anarferol, gan hyny, y dechreuodd efe rybuddio ei gymydogion. Dywedasai Duw wrtho, "Oni leferi di i rybuddio'r annuwiol o'i ffordd, yr annuwiol hwn a fydd marw yn ei anwiredd, ond ar dy law di y gofynaf ei waed ef," Ezec. xxxiii, 8. Gwelsai ei berygl ei hun fel pechadur colledig, a theimlai gyfrifoldeb arswydlawn ei swydd. Codai ei lef yn groch fel udgorn, a dywedai wrth yr annuwiol, "Ti annuwiol, gan farw ti fyddi farw." Nid oedd ef ei hun eto yn profi nemawr o dangnefedd yr efengyl; ond yr hyn a welsai ac a glywsai, a fynegai i'w wrandawyr. Yr oedd mellt a tharanau arswydus yn ei weinidogaeth. Teimlai ei wrandawyr fel pe crynai y ddaear dan draed, gan rym y bygythion a gyhoeddai. Saethodd fellt, a gorchfygodd ei wrandawyr. Nid perygl mewn hanes oedd perygl pechadur, bellach, gydag ef, ond perygl mewn profiad; ac oddiar brofiad y llefarai. Gwiriwyd ynddo brofiad y Salmydd, "Credais, am hyny y lleferais; cystuddiwyd fi yn ddirfawr." Clywid ganddo, bellach, beth ni chlywsid o'r blaen. Yr oedd ei ysbryd, ei agwedd, ei fuchedd, a'i weinidogaeth, oll yn newydd. Swniai difrifwch a gonestrwydd yn ei lais, a chanfyddid diragrithrwydd yn ei wedd. Er fod ei fater yn ofnadwy, yr oedd ei ysbryd yn doddedig gan dosturi, a'i lef yn swynol gan fawr ofal calon.

Dylynid ei weinidogaeth, bellach, gan effeithiau rhyfeddol. Daethai ar y trigolion diofal fel braw disymwth; deffroid hwy megys gan ruad taranau trymion. Meddiannid y cannoedd a'r miloedd a ddeuent weithian i'w wrando, & braw aruthrol, a syrthiai llawer o honynt i lawr fel meirwon. Gellid canfod arswyd a dychryn wedi ei bortreiadu ar wynebau y dyrfa fawr; brethid eu cydwybodau gan saethau llymion; a llifai eu dagrau yn afonydd dros eu gruddiau, fel cawodydd o wlaw ar ol taranau mawrion. Parhaodd yr effeithiau grymus hyn, medd y rhai a'i gwrandawent ef eu hunain, am dymhor maith: nid am odfa neu ddwy, a hyny yn dra anfynych, ond, mewn mesur mwy neu lai, am flynyddoedd. Yr oedd Rowlands, y pryd hwn, yn gwasanaethu eglwysi Llangeitho a Llancwnlle; a chafodd guradiaeth Llanddewi-brefi yn ychwanegol, yn fuan ar ol ei gyfnewidiad. Bu yn gwasanaethu y tair eglwys dros amser maith cyn ei droi allan; â phregethai yn gyffredin dair gwaith bob Sabboth.

Yr oedd y gwŷr da a roes gychwyniad i'r diwygiad Methodistaidd yn eglwyswyr, o ddewisiad ac o ddygiad i fyny; a choleddent cryn lawer o ragfarn o blaid yr eglwys sefydledig, ac yn erbyn ymneillduaeth fel y cyfryw; ac nid oedd dim pellach oddiwrth eu hamcan gwreiddiol, nag oedd ffurfio plaid, neu gyfundeb crefyddol, ar wahan oddiwrthi; eto, er hyn, arweiniwyd hwy, o gam i gam, i wrando ar lais cydwybod, ac ar amneidiau rhagluniaeth, ac i ymarfer â dulliau na ellid eu goddef yn y sefydliad crefyddol y perthynent yn wreiddiol iddo. Difyr a dyddorol i'r meddwl ystyriol ydyw olrhain y camrau a gymerwyd, o bryd i bryd, yn y cyfeiriad hwn, nes arwain y gwŷr da hyny, ymron yn ddiarwybod, yn rhy bell iddynt allu cilio yn ol. Yr un modd y bu gyda Luther. Mynasai droi yn ol lawer gwaith, oni bae fod y camrau a gymerasai eisoes yn ei osod dan rwymau i fyned yn mlaen.

Yr amgylchiad a arweiniodd Rowlands allan o'i gymydogaeth ei hun gyntaf, oedd yr un canlynol. Yr oedd gwraig yn Ystrad-ffin yn sir Gaerfyrddin, a chanddi chwaer yn byw yn nghymydogaeth Llangeitho. Ar brydiau, hi a ddeuai i ymweled â'i chwaer, a rhoddid iddi ar yr achlysuron hyny gyfleusdra i wrando Rowlands yn pregethu; ac ni fynai esgeuluso y cyfleusdra rhagorol a roddid felly iddi, gan gymaint y son oedd am dano, fel rhyw ddyn anghyffredin, ac, yn ol tyb llawer un, fel un wedi lled ddyrysu yn ei synwyrau. Wedi i'r wraig wrando Rowlands y tro cyntaf, a chael blas ar ei athrawiaeth, cenedlwyd ynddi awyddfryd cryf am gael ei wrando drachefn; ac heb yngan gair wrth neb, wele hi yn Llangeitho y Sabboth canlynol, er mawr syndod, a pheth dychryn, i'w chwaer, yr hon a ofynai iddi gyda phryder, "Beth yw y mater? A ydyw y gŵr a'r plant yn fyw ac yn iach ?" a dangosai yn ei gwedd yr ofn oedd arni fod rhyw aflwydd mawr wedi dygwydd. Atebai ei chwaer, "Mae pawb yn iach, a phob peth o'r fath yma o'r goreu." "Beth yw y mater, ynte ?" "Nis gwn yn iawn," meddai y wraig, "beth yw y mater; rhywbeth a ddywedodd eich offeiriad crac chwi (dyma'r enw a roddid arno), a barodd i mi ddyfod: arosodd ar fy meddwl drwy'r wythnos, ac ni chefais lonydd ganddo ddydd na nos." Aeth i'w wrando drachefn; ie, deuai yno wedi hyn bob Sul, er fod iddi dros ugain milldir o ffordd, a hóno yn fynyddig ac anhygyrch. Wedi hanner blwyddyn o ddiwyd gyrchu yno, teimlai awydd cryf i geisio gan y pregethwr crac ddyfod drosodd i Ystrad-ffin. Nid yw y maen—týnu yn cyfeirio yn gywirach i'r gogledd, nag y cyfeiria gras Duw yn nghalon pechadur at ei nôd yntau. Yn y fan y bendithir ef ei hun, fe'i gwneir yn fendith i eraill. Yn y fan yr adnabu Andreas yr Iesu, y dygodd efe ei frawd Simon ato. Yr un modd, Phylip a ddygodd Nathanael ato. Felly yma: ni allai y wraig hon ymattal, wedi profi grym y gwirionedd ei hunan, heb wneyd cais teg ar ddwyn y gwirionedd hwnw i glyw ei chymydogion.

Fe wel y darllenydd craff y moddion dystaw a ddefnyddiai'r Arglwydd i ledaenu gwybodaeth iachawdwriaeth yn y wlad. Nid y gŵr mawr, ac nid yr awdurdodau gwladol-nid cyfraith y tir, a llawer llai arfau rhyfel, a ddefnyddiai i'r dyben hwn. Moddion llai eu rhwysg a'u twrf, dystawach eu hysgogiad, ond effeithiolach eu grym, a ddewisodd yr Arglwydd i gario ei achos mawr ef yn mlaen. Mae "pob câd y rhyfelwr mewn trwst, a dillad wedi eu trybaeddu mewn gwaed, ond hwn trwy losgiad a chynnud tân," Esay ix, 5. Bychan y meddyliodd Daniel Rowlands, a bychan a feddyliodd y wraig hefyd, fod y cam yr oedd y gŵr parchedig yn awr ar ei gymeryd, yn gychwyniad Methodistiaeth yn Nghymru—pregethu teithiol Cymru yn yr eginyn. Bychan y meddyliodd yr arweinid ef, trwy fyned allan o'i blwyf i bregethu, i fyned allan o ffiniau eglwys Loegr; ac yr esgorai y tro dibwys hwn—dibwys ynddo ei hun—ar ganlyniadau a effeithiai ar yr holl dywysogaeth, a hyny hyd eithaf terfynau amser.

Ond, dychwelwn at yr hanes. Aeth y wraig grybwylledig at Rowlands un Sabboth ar ol y gwasanaeth, ac a'i cyfarchodd fel hyn:—"Os gwir, syr, ydych chwi yn ei ddweyd, y mae llawer yn fy nghymydogaeth i mewn cyflwr peryglus iawn, ac yn myned yn gyflym i'r trueni tragwyddol. Er mwyn eneidiau gwerthfawr, deuwch drosodd i bregethu iddynt." Parodd y cyfarchiad hwn iddo synu; ond efe a'i hatebodd yn y fan, yn ei ddull cyflym ei hun, "Dof, os cewch genad offeiriad y plwyf." Y caniatâd hwnw a geisiwyd, ac a gafwyd. Hithau a fynegodd hyny gyda llawenydd i Rowlands, y Sul canlynol. Felly yr aeth i Ystrad-ffin, a phregethodd mewn modd rhyfeddol, a than arddeliad hynod iawn. Dywedir i 30 gael eu hargyhoeddi dan y bregeth hono. Nid oedd hyn ond "dechreuad dyddiau" iddo ef, ac i'r bobl hefyd. Cyffrowyd llawer i fyned i Langeitho i wrando arno, o hyny allan; ac agorodd hyn y ffordd iddo yntau fyned yn awr ac eilwaith i Ystrad-ffin i bregethu iddynt hwythau.

Adroddir hanesyn arall[2] am Rowlands, na ddylid ei adael allan yn y lle hwn. Yr oedd yn Ystrad-ffin ŵr boneddig a arferai dreulio boreuau y Sabbothau yn y difyrwch o hela. Gwnai hyn ar un o'r Suliau yr oeddid yn dysgwyl Rowlands yno i bregethu. Wedi iddo ef a'i weision gychwyn at eu gorchwyl, clybu y gŵr boneddig fod rhyw offeiriad dyeithr i bregethu yn yr eglwys y diwrnod hwnw; casglai hefyd, oddiar a glywai am y pregethwr, mai dyn allan o'i bwyll ydoedd, gan mai offeiriad crac y gelwid ef. Wrth ddychwelyd o hela, aeth i'r eglwys, a'i gŵn a'i gymdeithion gydag ef; ac o ddyben i ddyrysu a chywilyddio y pregethwr, safodd i fyny ar fainc, yn union gyferbyn a'r pulpud, gan lygadrythu yn hyf a diystyrllyd yn ei wyneb.

Canfu Rowlands ei ddull, a deallodd ei ddyben. Effeithiodd ei wedd ar y pregethwr; ond nid fel y dysgwyliasai y boneddwr. Aeth Rowlands rhagddo, heb gymeryd arno ei fod yn sylwi ar y gŵr mawr, a hyny gyda'r rhwyddineb mwyaf; ac yn mhen ychydig, dechreuodd ei eiriau grymus effeithio ar y dorf: bytheiriai yntau allan y fath fygythion taranllyd, mewn modd mor dreiddgar a nerthol, nes oedd braw a dychryn arswydlawn yn meddiannu ei wrandawyr. Yr oedd mynyddoedd megys yn toddi o'i flaen. Yr oedd dewrder a chaledwch pechaduriaid yn diflanu; yr oedd ei ymadroddion yn brathu fel cleddyf, ac yn ysu fel tân. Ystyriaeth a ddeffroid yn y fynwes; dychrynfeydd a gynyrchid yn y gydwybod; syrthiai rhagfarn i lawr yn ddinerth; a llewygai ysgafnder ei hunan gan fraw aruthrol. Ac nid eithriad oedd y gŵr boneddig ei hun. Syrthiodd ei wynebpryd, crynodd ei aelodau, a llifai ei ddagrau; ni allai sefyll ar y fainc mwyach. Disgynodd, gan sychu ei ddagrau. Eisteddodd, gan edrych tua'r ddaear, a'i ddagrau yn gwlychu'r llawr. Wele'r graig adamantaidd yn llyn dwfr! y llew ffyrnig yn oen diniwed! Wele'r gŵr boneddig ffroen-uchel, yn bechadur pen-isel; y creadur balch, caled, a rhyfygus, wedi ei droi, trwy swynyddiaeth ardderchog geiriau Duw, yn ddyn drylliedig o galon, a chystuddiedig o ysbryd!

Ar ol darfod y bregeth, aeth y boneddwr at Rowlands, mewn agwedd grynedig iawn: addefodd wrtho yn ddigêl ei fai, a gofynodd ei faddeuant. Dygodd ef yn groesawgar i'w dŷ; ac yno y lletyodd Rowlands y noson hòno. Dechreuodd cyfeillach rhyngddynt, y pryd hwn, ag a barhaodd dros oes. O hyny allan, deuai y gŵr boneddig yn gyson i Langeitho i wrando yr offeiriad crac; a dangosai, bellach, yn ei ymarweddiad, ei fod yn berchen gwir dduwioldeb.

Yr hanes uchod a ddyry i ni olwg ar y modd y temtiwyd Rowlands i fyned gyntaf allan o'i blwyfau priodol; a gwelsom hefyd yr arwyddion amlwg a gawsai, mai boddhaol ydoedd y tro gan Dduw: ac nid wyf yn deall y bu yn destyn edifeirwch iddo yntau chwaith. Nid ein ffyrdd na'n meddyliau ni ydynt yr eiddo Duw. Bwriadai yr apostolion, a Phedr yn enwedig, i ymgadw yn unig at yr enwaediad, ac ni fynai, er dim, nesâu at wŷr dienwaededig; ond Duw a fwriadodd yn amgen, a gwnaed Pedr yn ufydd. Nid oes amheuaeth na fwriadodd Paul gyfyngu ei lafur, am dymhor beth bynag, i Asia Leiaf; ond gŵr o Macedonia a ymddangosodd iddo mewn gweledigaeth, yn dywedyd, "Deuwch trosodd, a chynorthwywch ni." Cydsyniodd yntau â'r cais hwn, gan gwbl gredu alw o'r Arglwydd ef i efengylu i'r Groegiaid yn Macedonia. Am ddim a'r a wyddom ni, mai llafurio yn egniol, o fewn rhyw derfynau gosodedig, a wnaethai Rowlands dros ei oes, oni bae i ryw awgrymiadau ymddangos yn rhagluniaeth Duw, yn argoeli yn lled ddiymwad iddo, mai ei ddyledswydd ydoedd pregethu yr efengyl mewn manau eraill hefyd. Gwnaethai ddaioni mawr, diamheu genym, ped arosasai yn y fan lle yr oedd eisoes (oddieithr iddo, trwy hyny, ddiffodd Ysbryd Duw, a chael ei adael ganddo); ond fe wnaeth lawer mwy trwy wrando cri y rhai amddifaid, a thraethu iddynt "holl eiriau y fuchedd hon."

Gwelodd Rowlands yn fuan, nad oedd ei weinidogaeth finiog a didderbyn wyneb, yn boddhau pawb o'i blwyfolion. "Rhai a galedwyd." Y cyfryw rai a gilient o'r llan o gwbl. Ymneillduai y tylwyth hyn ar y Sul i ben un o'r bryniau gerllaw Llangeitho, i ymddifyru mewn amryw fath o chwareuon. Yr oedd ganddynt fan neillduol, cymhwys i'r amcan ofer ac anfoesol, lle y cyrchai lluaws o ieuenctyd ysgeifn ac anystyriol yr ardaloedd. Gofidiai hyn ysbryd y diwygiwr, a defnyddiai lawer o foddion i attal yr ymgynulliad llygredig hwn, ac i chwalu y nythle annuwiol; ond methu yr oedd a llwyddo. Penderfynodd, gan hyny, i fyned atynt i ganol yr ymgynulliad. Pan y cofiom nad oedd y gweinidog ar y pryd ond ieuanc, gallwn yn hawdd ganfod dewrder ei ysbryd, ac aidd ei galon dros Dduw, pryd yr anturiai i'r fath le, i gyfarfod â'r fath gynulleidfa. Ond yno yr aeth; a bu ei weinidogaeth mor rymus ac effeithiol ar ei gynulleidfa, fel na fu yno un ymgynulliad llygredig mwy. Cafodd Rowlands y tro hwn hefyd brawf o foddlonrwydd Duw ar ei waith yn pregethu yr efengyl allan ar y maes—yn yr awyr agored, ac mewn lle anghysegredig. Yr oedd hyn, mae'n wir, yn groes i drefniadau y sefydliad eglwysig y perthynai efe iddo; ond er hyny, yn foddhaol gan Dduw, ac yn dda a buddiol i ddynion. Felly y bu gyda Whitfield. Nid blys rhedeg ar draws y rheol oedd arno; ond awydd i achub eneidiau dynion. Nid anniddigrwydd ynddo i iau trefnusrwydd ac awdurdod; ond sel tŷ Dduw ydoedd yn ei ysu. Am hyny, pregethai y gŵr hynod hwnw allan, pan welai fod yr eglwysi yn rhy fychain i'w wrandawyr. A phwy a all feio arno? Pan soniodd wrth rai o'i gyfeillion am ei fwriad i bregethu yn yr awyr agored, dywedwyd wrtho y byddai hyny yn wallgofrwydd. Da fyddai pe byddai fwy o'r fath wallgofrwydd. Wedi ei gau allan o eglwysi Bristol, efe a bregethodd ar rosydd Kingswood, i filoedd a miloedd o'r glowyr. "Meddyliais," ebe'r efengylwr hynod hwnw, "y gwnawn wasanaeth i'm Crewr, yr hwn y bu y mynydd yn areithfa iddo, a'r nefoedd yn sein-fwrdd; yr hwn, pan wrthodwyd yr efengyl gan yr Iuddewon, a anfonodd ei weision i'r prif-ffyrdd a'r caeau."

HOWEL HARRIS, Ysw., yn peri cyffro yn Mrycheiniog.

Er i mi roddi blaenafiaeth lle, yn hyn o hanes, i Daniel Rowlands, ar y cyfrifon a nodwyd o'r blaen; eto, fe ymddengys yn lled sicr, mai i Howel Harris y perthyna y blaenafiaeth o ran amser.[3] Mab ydoedd y gŵr hwn i uchelwr yn mhlwyf Talgarth, swydd Frycheiniog Ganwyd ef yn y fl. 1714; ac felly, yr oedd flwyddyn yn ieuangach na Daniel Rowlands. Yn ei ieuenctyd, yr oedd yn wyllt a direidus. Cafodd ysgol dda; a chadwyd ef dan addysg nes oedd yn 18 ml. oed. Bwriadai ymgeisio am yr offeiriadaeth, yn unig oddiar awydd at ddyrchafiad bydol. Ond pan oedd yn 21 ml. oed, yn y fl. 1735, wrth wrando ar weinidog y plwyf yn annog ei blwyfolion i gyfranogi o swper yr Arglwydd, Sul y Pasg canlynol, fe gafodd ar ei feddwl gydsynio â'r cynghor; ac i'r dyben o fod yn fwy cymhwys, ymheddychodd â gwr yr oedd ymrafael rhyngddo ag ef, ar ei ffordd adref o'r llan. Sul y Pasg a ddaeth; a chafwyd Harris wrth fwrdd yr Arglwydd. Nid oedd eto yn ei adnabod ei hun, na Gwaredwr pechaduriaid, oddieithr ychydig mewn hanes yn unig. Ond wrth adrodd y gyffes gyffredin, "Eu coffa sydd drwm genym, a'u baich sydd anrhaith i'w oddef," &c., dechreuodd ymholi, ai felly yr oedd gydag ef? Deallodd nad oedd ei gyffes ond geiriau gwag; a'i fod yn nesâu at fwrdd yr Arglwydd â chelwydd yn ei enau. O'r braidd y gallodd nesu yn mlaen, gan yr euogrwydd a deimlai; eto, trwy addaw iddo ei hun yr ymroddai i ddylyn buchedd newydd rhagllaw, efe a ddaeth rhagddo. Gwisgodd y teimladau hyn i ffordd yn fuan; ond trwy ddarllen rhyw lyfrau, yn enwedig un a ysgrifenwyd gan Bryan Dupha, ar y gorchymynion, adnewyddwyd a dyfnhawyd ei argyhoeddiadau, ac ni chafodd ei ysbryd blinderog un math o orphwysfa hyd mis Mehefin yn y flwyddyn hòno. Hyn a gafodd trwy gael golwg ar Grist yn ei gyflawnder diysbydd, a'i ffyddlondeb diball, yn yr efengyl, nes toddi ei enaid mewn llwyr-ymroddiad i Grist a'i wasanaeth o hyny allan.

Yn mis Tachwedd canlynol, aeth i Rydychain, gan fwriadu myned i'r weinidogaeth; ond wedi bod yno am ychydig amser, dychwelodd yn ol i Gymru, wedi llwyr flino ar annhrefn ac anfoes y lle hwnw. Yn fuan ar ol ei ddychweliad, cafodd ar ei feddwl gynghori pechaduriaid o dŷ i dŷ, yn ei blwyf genedigol ei hun; ac yn y plwyfydd cyfagos. Gan ei bod yn agos i ddiwedd y flwyddyn 1735, pan aethai i Rydychain, nis gallwn dybied ei fod wedi dechreu cynghori cyn y fl. 1736. Pa fodd bynag, parodd ei gynghorion a'i weddiau yn y tai ar hyd y cymydogaethau, effeithiau grymus iawn ar laweroedd, a lledaenodd son mawr am dano. Byddai y fath nerth yn cydfyned â'i ymadroddion, nes y byddai ei wrandawyr yn tori allan i waeddi yn y fan, dan deimladau cyffrous yn yr olwg ar drueni eu cyflyrau. Codwyd addoliad teuluaidd mewn llawer o dai yn y cymydogaethau, a chyrchai lluaws mawr i'r eglwysi, o ddynion na arferent wneuthur hyny o'r blaen. Yn y cyfamser, cododd erlidigaeth yn erbyn Harris. "Yr oedd yn awr," meddai ef ei hun, "yn llawn bryd i'r gelyn ymosod mewn dull gwahanol; am hyny, parodd, nid yn unig i'r werinos fy ngwarthruddo, ond hefyd i'r ynadon a'r clerigwyr derfysgu;—y naill yn fy mygwth i, a phawb eraill a'm derbyniai i dŷ, â dirwyon; a'r lleill a ddangosent eu dygasedd trwy geisio fy nigaloni yn mhob modd." Ond er i hyn roddi attalfa am dymhor byr, eto nid oedd y gwaith da a gychwynasid ddim wedi ei ddiffodd: cyfarfyddai Harris yn ddirgelaidd â'r bobl a ddeffroisid trwy ei addysgiadau; a'r gwanwyn canlynol, torodd allan drachefn, yr un modd ag o'r blaen, gan fyned o dŷ i dŷ i gynghori ei gymydogion tywyll a diofal.

Yr oedd y dull hwn o weithio yn beth cwbl newydd a dyeithr yn y wlad. Nid wyf yn deall fod Harris yn ysgogi yn hyn yma wrth un cynllun, nac yn ol un esiampl. Nid oedd ef ei hun yn berson urddedig, nac yn weinidog ordeiniedig gan un blaid o bobl. Ni chlywsid erioed son o'r blaen am neb a wnaethai yr un fath. Yr oedd y cyffro hwn yn Nhrefeca â gwedd mwy afreolaidd a dyeithr arno na'r cyffro ag oedd y pryd hyny, neu a fu yn fuan ar ol hyny, yn Llangeitho. Yn y lle olaf hwn, nid oedd dim dyeithr ond y grym a'r arddeliad a ganlynai y weinidogaeth. Yr oedd y llif, mae'n wir, yn gryf, eto rhedai yn ei gwely arferol, heb fwrw i lawr y gwrthgloddiau gosodedig, na thori nemawr eto dros yr hen derfynau. Ond yn Nhrefeca, yr oedd yn wahanol. Gŵr cyffredin heb urddau oedd yno. Gŵr heb ei ordeinio gan un esgob, na'i alw gan un gynulleidfa, yn cymeryd arno ddysgu pechaduriaid yn y ffordd i'r nef! Nid yw yn ymddangos, chwaith, fod gan Harris amcan yn y byd, ond deffroi ei gyd-ddynion i ystyried eu diwedd. Nid oedd ganddo un dychymyg am fod yn flaenor ar sect newydd, nac ymaflyd yn y weinidogaeth trwy drais ac afreolaeth. Proffesai ei hun yn eglwyswr; cyrchai ei hunan i'r eglwys, ac annogai ei wrandawyr i fyned yno : eto, yr oedd yn cyflawni, megys yn ddiarwybod ac yn ddifwriad, waith efengylwr, yn groes i ordeiniadau yr eglwys y perthynai iddi, ac yn gosod sail ymneillduaeth oddiwrthi yn Nghymru. Ymddangosodd yma eginyn y LAY AGENCY, ag sydd yn hynodi cyfundeb y Methodistiaid hyd heddyw, yr hwn sydd wedi cael ei goroni ag arwyddion mor ddiymwad o foddlonrwydd yr Arglwydd arno, trwy y llwyddiant rhyfeddol a'i dylynodd.

Yn y fl. 1736, tua diwedd yr haf, cydsyniodd â chynghor rhai o'i gyfeillion, i agor athrofa yn Nhrefeca. Hyn a wnaeth; ac wedi ei chadw am ychydig amser mewn lle arall, symudodd yr ysgol i'r llan. Tua diwedd yr un flwyddyn, dygwyddodd fod yno ryw ŵr yn myned o amgylch i hyfforddi у bobl ieuainc mewn canu Salmau. I hyn nid oedd dim gwrthwynebiad yn y wlad, mwy nag oedd i gyfarfodydd dawnsio, ac ymladd ceiliogod. Cymerodd Harris afael yn y cyfleusdra, a roddid iddo trwy y fath gyfarfodydd, i roddi gair o gynghor i'r rhai a ddeuent yn nghyd. Arosai gyda hwy nes y byddai y canu ar ben; yna cyfarchai y gynulleidfa yn ei ddull difrif a grymus ei hun. Dygodd y moddion dirodres hyn lawer dan argyhoeddiadau dwysion; ac mewn canlyniad, ffurfiwyd llawer o gymdeithasau crefyddol. Dyma ddechread cyfarfodydd eglwysig y Methodistiaid yn Nghymru, cyfarfodydd ag sydd yn hynodi y cyfundeb hyd heddyw, yn anad un cyfundeb arall. Ffurfiwyd y cymdeithasau hyn gan Harris, yn ol y cynllun a roddasai Dr. Woodward mewn traethawd a gyhoeddasai ar y pwnc hwnw. Hyd yn hyn, nid oedd cyfarfodydd o'r fath wedi bod yn Nghymru na Lloegr; eto, buan y deallwyd trwy brofiad, fod eu buddioldeb yn fawr dros ben; sychedai y bobl argyhoeddedig am eu cael, a phrofent mai da iddynt oedd bod ynddynt.

Yn y fl. 1737, anfonwyd am dano, gan ŵr boneddig o sir Faesyfed, i ddyfod i gynghori i'w dŷ ef. Enynodd hyn gywreinrwydd llawer, a daeth amryw o bobl gyfrifol y wlad i wrando arno: cafodd dderbyniad croesawgar ganddynt, a lleihaodd, trwy ymddyddan â hwynt, lawer ar eu rhagfarn. Yr oedd yn parhau, y pryd hwn, i gadw yr ysgol; ac âi oddiamgylch i gynghori y nos felly hefyd y gwnai ar y Sabbothau a'r gŵyliau. Tua diwedd y flwyddyn, bwriwyd ef allan o'r ysgol; a thrwy hyny, eangwyd ar ei ryddid i fyned i bob man lle y gelwid arno ddydd a nos; a llefarai yn aml dair, pedair, neu bum waith, yn y dydd. Ond fel yr oedd ei lwyddiant yn cynyddu, felly cynyddai ei wrthwynebiadau. Y pen-swyddwyr a fygythient ei gosbi; yr offeiriaid a bregethent yn ei erbyn, gan ei ddynodi fel twyllwr a gau-broffwyd; a'r werinos a fyddent barod, ar yr amnaid lleiaf, i godi terfysg yn ei achos, ac i'w luchio: "eto," meddai yn ei ddyddlyfr, "dygwýd fi yn mlaen fel ar adenydd eryrod, yn fuddugoliaethus uwchlaw y cwbl."

Ni chymerai Howel Harris y pryd hwn yr un testyn, ond llefarai yr hyn a roddid iddo ar y pryd; a dygai yr "Arglwydd dystiolaeth neillduol i air ei ras." Un o feibion y daran ydoedd; llefai yn arswydus yn erbyn pechodau yr oes; a rhybuddiai ddynion diofal, mewn dull deffrous ac effeithiol iawn, o'u mawr berygl. Efe a fu yn foddion, fel hyn, i gynyrchu deffroad yn meddyliau lluaws mawr o ddynion, a diwygiad amlwg yn eu moesau, mewn llawer sir yn y dywysogaeth. Aeth y chwareuon gweigion, a'r campau llygredig, yn llai eu parch; a daeth crefydd yn destyn cyffredin ymddyddanion yn mysg y bobl. Tua'r amser hwn hefyd y clywodd Howel Harris am offeiriad ieuanc yn Lloegr, yr hwn yr oedd mawr son am dano, a'r hwn yr oedd ei weinidogaeth dan arddeliad anarferol. Yr offeiriad hwnw oedd George Whitfield. Yn nechre y fl. 1738, derbyniodd Howel Harris, er ei fawr syndod a'i lawenydd, lythyr oddiwrth Whitfield, yn ei annog i fyned yn mlaen yn galonog yn ei waith. Yr oedd y llythyr hwn yn cynwys gair yn ei bryd at Harris, yr hwn ar ryw adegau, a deimlai gryn betrusder yn ei feddwl, a oedd ef yn gwneuthur yn iawn. Gan yr ystyriai ei hun yn aelod yn yr eglwys; a chan na chawsai urddiad rheolaidd gan esgob; tybiai, weithiau, mai ei le oedd rhoi heibio ei ddull teithiol a direol o lefaru. Yr oedd cae llythyr, gan hyny, oddiwrth y fath un a Whitfield, yn ei galonogi i fyned rhagddo, yn gysur mawr iddo, ac yn tueddu i enyn ei sel yn adnewyddol. Yn y modd yma, yn nghanol ei holl ddigalondid, cynaliwyd ei feddwl i gyfarfod â myrdd o wrthwynebiadau, ac i barhau yn egniol i weithio yn ngwinllan ei Arglwydd. Yr oedd yn ymwybodol o onestrwydd ei amcan, a phrofai dangnefedd cydwybod;—cynysgaethid ef â chymdeithas â Duw yn y dirgel, a mwynhâai raddau helaeth o gynorthwy yn y gwaith. Coronid ei lafur eisoes â llwyddiant mawr, a sychedai y bobl am ei weinidogaeth; yr hyn oedd yn gynaliaeth mawr i'w feddwl, ac yn ei nerthu i barhau yn y gwaith. le, yn wir, nid oedd, bellach, lonyddwch iddo gael, pe dymunasai lonyddwch, gan y syched a brofid gan y bobl am ei weinidogaeth; ac yr oedd yntau ci hun yn rhy wan i wrthod iddynt eu cais. Yr oedd, fel y bu Luther o'i flaen, wedi ei rwymo gan amgylchiadau i fyned rhagddo, bellach, ac ni allai ymattal. Gosodasai ei law ar yr aradr, ac annheilwng a fuasai edrych yn ol. Cysurwyd ef yn fawr, ryw dro, ei fod ar lwybr ei ddyledswydd, pan y gwysiwyd ef i ymddangos o flaen rhyw ŵr mawr, i roddi cyfrif am ei waith yn myned o amgylch y wlad i gynghori, trwy y gair hwn, "Wele, mi a roddais o'th flaen ddrws agored, ac ni ddichon neb ei gau." Clywodd hefyd, yn mhen enyd ar ol iddo ef ddechreu, fod Rowlands yn Llangeitho, yr un wedd â Whitfield yn Lloegr, yn tori allan gyda'r un gwaith ag yntau; a'u bod yn cyfarfod â gwaradwyddiadau cyffelyb iddo ei hun, ac yn cael eu bendithio â chyffelyb lwyddiant.

Cynorthwywyr Harris a Rowlands.

I. Y Parch. WILLIAM WILLIAMS, Pant-y-celyn.—Un o'r gwŷr cyntaf, a mwyaf effeithiol, a ddaeth i'r maes i gynorthwyo Harris a Rowlands, ydoedd y Parch. William Williams, Pant-y-celyn. Deffrowyd y gŵr adnabyddus. hwn trwy weinidogaeth Howel Harris, yr hwn, ar y pryd, a draethai ei genadwri bwysig yn mynwent Talgarth, ar ol y gwasanaeth yn y llan. Yr oedd W. Williams yn dychwelyd adref o'r ysgol yn y Gelli, yn sir Frycheiniog, lle y buasai dan ofal un Mr. Price, o Maes-yr-onen, yr hwn oedd yn weinidog yn mysg yr ymneillduwyr. Yr oedd yr athrofa hon yn dra enwog yn y dyddiau hyny. Bwriad Williams y pryd hyny oedd bod yn feddyg. Astudiodd physygwriaeth yn ddyfal, a bu o les i laweroedd yn y ffordd hon, dros ystod ei oes. Ond er i'r llencyn Williams osod ei fryd ar iachâd y corff, Duw a'i bwriadodd ef yn offeryn i iachâu eneidiau. "Calon dyn a ddychymyg ei ffordd; ond yr Arglwydd a gyfarwydda ei gerddediad ef," Diar. xvi, 9. Cyfarfu Williams ag amgylchiad ar fynwent Talgarth, ag a roes gyfeiriad cwbl wahanol i'w ysgogiadau. Bu y tro a roddwyd ar ei galon y pryd hwnw yn bwysig iawn iddo ei hun, ac yn effeithiol iawn i Gymru. Am y tro hwnw y canodd ef fel hyn:

Dyma fore, byth mi gofia', clywais inau lais y nef,
Daliwyd fi wrth wŷs odd'uchod, gan ei swn dychrynllyd ef;
Ac er crwydro y dyrys anial, ol a gwrthol, dilesad,
Tra f'o anadl yn fy ffroenau, mi a'i galwaf ef yn dad.

Boreu i'w gofio yn wir oedd hwn iddo! Gallwn feddwl mai ar y fynwent, ac nid yn y llan, yr oedd presenoldeb Duw. Yn yr eglwys, mae'n wir, yr oedd gweinidog urddedig a rheolaidd; ond ar y fynwent yr oedd gŵr, gonest a dysyml mae'n wir, ond heb ei urddo gan neb dynion. Eto, yr oedd Harris ddi-urdd yn llawn o'r Ysbryd Glân. Llefarai fel un ag awdurdod ganddo. Cenad y nef ydoedd. Cawsai gyffyrddiad â'i galon â marworyn oddiar yr allor; enynodd tân, a llefarai yntau â'i dafod. Yr oedd bywyd yn ei weinidogaeth y tro hwn, o leiaf i Williams, yr hwn a ddychwelodd adref, nid yn unig yn fwy cyflawn o ddysg, ond weithian yn llawn profiad o'r gwirionedd. Urddwyd ef yn ddiacon yn yr eglwys sefydledig yn y fl. 1740; a gwasanaethodd yn yr eglwys dros dair blynedd, a "hyny," medd yr hanes, "gydag ond ychydig lwyddiant, i bobl dywyll ac anfoesol iawn."

Wedi iddo briodi un Mary Francis, pan oedd tua 32 mlwydd oed, daeth i drigo yn Llansawel. Nid hir y bu Williams yn weinidog eglwys Loegr. Achwynwyd arno yn llys yr esgob, a gosodwyd yn ei erbyn, yn ol ei ymadroddion ei hun, bedwar-ar-bymtheg o bechodau. Hyn a ddywedai "gyda llawer o ddifyrwch." Hawdd y gallwn feddwl, nad oedd y pechodau hyny yn rhai trymion iawn; a rhaid hefyd, nad oedd ganddo ddim rhyw anferth barch i lys esgob; onide, ni soniasai gyda difyrwch am ei sefyllfa euog. Y pechodau y cyhuddid ef o honynt, oeddynt y rhai hyn, a'u cyffelyb :—Peidio a rhoi arwydd y groes wrth fedyddio; peidio darllen rhyw ranau o'r gwasanaeth; a myned allan i'r prif-ffyrdd a'r caeau i bregethu. Y peth olaf a grybwyllwyd, a wnaeth ar annogaeth y Parch. George Whitfield; gŵr ag oedd wedi pechu llawer yn y ffordd hon, ac yn hoffi yn fawr cael eraill i'r un rhestr bechadurus ag ef ei hun. Ni chafodd Williams erioed gyflawn urddau, fel y dywedir; pallodd yr esgob ei urddo, oherwydd ei afreolaeth yn pregethu yn mhob man y rhoddid cyfle iddo, ac am na chadwasai at eglwysi y plwyfydd yr oedd yn gweinidogaethu ynddynt. Dywedir ei fod yn anghymeradwyo yr afreolaeth hwn yn ei feddwl, yn ol llaw, dros ei holl ddyddiau. "Gweithred fyrbwyll ynddo, y'i cyfrifid ganddo; a barnai y gallasai fod yn fwy defnyddiol, pe buasai yn fwy araf a phwyllog." Am ei waith yn pregethu yr efengyl draw ac yma, lle bynag y byddai drws agored iddo, yr ydym yn tueddu yn fawr i gredu, na chafodd Williams le i edifeirwch, mwy nag am y deunaw pechod arall. A phrin y gallaf fi feddwl mai felly yn gymhwys yr oedd. Dichon fod Williams yn edrych ar ei ysgogiadau gyda gweinidogaeth yr efengyl o'r dechread, yn fyr o bwyll a dwysder; yn cymeryd yn gyntaf ei urddo yn ddiacon gan esgob; a thrachefn, yn bwrw ymaith yr iau a gymerasai arno ei hun mor ddiweddar. Fe allai y dangosasai fwy o bwyll a dwysder, pe nad aethai i'r eglwys oll; ie, nid anmhosibl ydyw y buasai mwy o ystyriaeth a difrifwch yn ei attal i gymeryd ei urddo gan un esgob. Yr oedd ei dad yn ymneillduwr; a than athraw ymneillduol y derbyniodd ef ei ddysgeidiaeth ac o dan y fath amgylchiadau, nid rhyfedd a fuasai iddo ystyried ei waith yn myned i'r eglwys, ac nid ei waith yn ei gadael, yn effaith ysgafnder a byrbwylldra. Ond nid yw y modd yr edrychai Williams ar ei ymddygiad, yn effeithio dim ar y cwestiwn ynddo ei hun, ai priodol ai anmhriodol ei ymddygiad;—ai myned i'r eglwys ar y dechre, ynte ei gadael drachefn, oedd y bai trymaf.

Mae Crist ei hun, i'r hwn y perthyn sefydlu cyfreithiau ei deyrnas, wedi gorchymyn i'w ddysgyblion fyned i'r holl fyd, a phregethu yr efengyl i bob creadur, gan addaw ei bresenoldeb ei hun gyda hwy yn y gwaith. Nid yw yn werth mynyd o amser, gan hyny, i ymofyn a oes hawl gan esgob eglwys Rhufain, neu esgob eglwys Loegr, i osod deddf wrthwyneb i'r eiddo Crist. Ni roddwyd y fath hawl i neb erioed. Nid oes cyfyngu i fod ar weinidogaeth neb o weision Crist, ond o fewn y terfynau a esyd rhagluniaeth ddwyfol iddynt. Hyd y mae ynddynt hwy, dylent fod yn barod i bregethu y gair, mewn amser, ac allan o amser, a hyny i bawb, ac yn mhob man. Gwyddom yn dda, na all yr un o weision Crist bregethu yr efengyl i bob creadur, trwy ymdrechiadau personol; eto, ni ddylai yr un gyfundrefn ddynol eu lluddias i wneuthur hyny, hyd y mae ynddynt hwy. Gadawer i ragluniaeth Duw, galluoedd terfynol creadur, ac amgylchiadau anorfod, osod ffiniau iddynt, ac nid gosodiadau dynol. Amlwg ydyw na all un dyn fod ond mewn un man ar unwaith. Rhaid fydd iddo adael un man, os myn fyned i fan arall; ac angenrheidiol a fydd iddo wrth ddoethineb i'w gyfarwyddo yn ngwahanol amgylchiadau ei oes, pa bryd, ac ar ba achlysuron, y byddai yn fuddiol iddo deithio oddicartref. Nid yn erbyn yr ystyriaeth o beth sy'n ddyledswydd ar y pryd, y llefarwn, ond yn erbyn y gyfundrefn gaeth ac anhyblyg ag sydd yn caethiwo cydwybodau tyner a da;—cyfundrefn ag a fydd yn eu rhwymo, naill ai i anufyddhau i Dduw, neu ynte i dynu arnynt wg eu huchafiaid.

Yr oedd y sylwadau hyn, tebygid, yn gymhwys yn y lle hwn, gan mai y Parch. William Williams, o Bant-y-celyn, oedd yr offeiriad cyntaf a droes allan o'r eglwys yn mhlith tadau y Methodistiaid yn Nghymru. Drachefn, y mae yn rhaid addef, mai yn ol y ffordd a alwant hwy yn afreolaeth, y cododd y diwygiad Methodistaidd; oddiyma y cafodd ei ddechread. Yr un modd hefyd y bu yn Lloegr, gyda Whitfield a Wesley. Anhawdd iawn, gan hyny, pe'r ewyllysiem hyny, fyddai i ni amddiffyn y diwygiad hwn, a gosod allan ardderchogrwydd ei darddiad, a llesoldeb ei effeithiau, heb amddiffyn hefyd y rhai a fuant yn brif offerynau i'w gynyrchu. A phwy a fedr eu hamddiffyn hwy, heb ddadlu dros eu gwaith yn tori allan ar y llaw dde, ac ar y llaw aswy, i bregethu'r efengyl? A pha fodd y gellir eu hamddiffyn yn hyn, heb ddadlu dros yr hyn a gyfrifir yn afreolaeth, a beio ar y rhai, pwy bynag oeddynt, a fynent eu lluddias? Y gwir ydyw, yr oedd y peth o Dduw; angenrhaid a osodwyd arnynt, a hyny gan UN anfeidrol ei allu, a goruchel ei awdurdod. "Ei air ef oedd yn eu calonau yn llosgi fel tân, wedi ei gau o fewn eu hesgyrn, blinent yn ymattal, ac ni allent beidio," Jer. xx, 9. Hoffem yn fawr weled pethau cyffelyb eto. Nid testyn wylofain a fyddai genym, pe clywem fod esgobion, ac archesgobion, wedi eu llenwi â'r tân hwn, fel na allent omedd llefaru ar fynydd neu ar for, mewn ysguboriau a thai—mewn ffeiriau a gwylmabsantau. Nid anniddig fyddem, pe clywem am ambell ŵr boneddig o Rector, neu weinidog sefydlog, dan ddylanwad yr un fath gynhyrfiad a Whitfield neu Harris, a'u cymdeithion, yn codi eu llef fel udgyrn, trwy barthau tywyll ein gwlad, nes cyffroi pechaduriaid diofal wrth y miloedd. Clywsom am un Ioan Fedyddiwr a wnaeth hyny; a chlywsom hefyd am UN a elwid mab y saer, a wnaeth hyny! Ni fyddai yn ddianrhydedd, tebygem, i neb arall, pa mor urddasol bynag, wneuthur yn gyffelyb. Rhoddwyd urddas a bri tra mawr ar ysgogiadau o'r fath, gan i Fab Duw ei hunan wneuthur felly. Gwedi i Williams ymadael ag eglwys Loegr, y daeth yn gydnabyddus & Daniel Rowlands, yr hwn a fyddai yn dyfod weithiau, yn achlysurol, fel y soniasom eisoes, i gapel Ystrad-ffin. Yr oedd y capel eglwysaidd hwn o fewn y plwyf yr oedd Williams yn byw ynddo, a rhoddwyd cyfleusdra trwy hyny iddynt gael cyfarfod â'u gilydd, a ffurfio cyfeillgarwch na ddiffoddodd hyd angau.

Ein hamcan yn bresenol ydyw olrhain cychwyniad y diwygiad yn ngwahanol barthau y dywysogaeth. Yr ydym, gan hyny, yn gadael allan, ar hyn o bryd, luaws o amgylchiadau dyddorol yn mywydau y gwŷr enwog hyn, gan eu bod yn blethedig a CHYNYDD Methodistiaeth, at yr hwn y byddwn eto yn galw sylw y darllenydd.

II. Y Parch. HOWEL DAVIES, Sir Benfro.—Ymddengys fod y gŵr enwog hwn yn mysg y rhai blaenaf yn y diwygiad Methodistaidd yn Nghymru;—yn mysg y rhai blaenaf, meddaf, o ran amser ac o ran enwogrwydd. Y mae yn resyn fod defnyddiau ei hanes mor brinion, ac ni allwn lai na beio yr esgeulusdra a fu yn hyn yma. Ar yr un pryd, y mae cryn esgusawd i'w roddi dros y diffyg, pan ystyriom leied o ysgrifenwyr oedd yn Nghymru am amser maith ar ol ei amser ef, a lleied hefyd a wneid o ddefnydd o'r argraffwasg y pryd hyny, ymron, gyda dim.

Disgynai y Parch. H. Davies o deulu parchus a chrefyddol; ac ymddangosodd ynddo o'i ieuenctyd awydd am wybodaeth, ac athrylith i'w gyrhaedd. Gwedi treulio rhyw gymaint o amser mewn ysgol yn ei ardal gartrefol, gosodwyd ef dan ofal yr apostol Cymreig, fel y gelwid weithiau y Parch. Griffith Jones, Llanddowror, gŵr y soniasom eisoes am dano, a gŵr a deilynga fod ei goffadwriaeth beraroglaidd yn disgyn i fil o genedlaethau. Nid oedd iechyd y gŵr ieuanc y pryd hyny ond egwan; er hyny, fe gynyddodd yn fawr mewn dysgeidiaeth. Yr oedd o duedd ddifrifol ac astud bob amser; ond dan weinidogaeth Mr. Jones, daeth i adnabod y "gwirionedd megys y mae yn yr Iesu." Gogwyddai ei feddwl yn gryf at waith y weinidogaeth; a phenderfynodd, wedi ymbwylliad a gweddi, ymofyn am urddau yn eglwys Loegr.

"Ar ddydd ei urddiad," medd ei fywgraffydd, "rhoddai Mr. Jones hysbysiad o hyny i'r holl gynulleidfa, a deisyfai ran yn eu gweddiau, ar fod i Ben mawr yr eglwys dywallt ei Ysbryd arno, a'i wneuthur yn llwyddiannus iawn yn ei weinidogaeth. Efe a aeth allan, ac, yn ysbryd a nerth Elias, pregethodd, nid ei hunan, ond Crist Iesu yr Arglwydd."

Yr eglwys gyntaf y galwyd ef i weini ynddi ydoedd Llys-y-frân, yn swydd Benfro. Ymddangosai yn fuan fod gweddiau cynulleidfa Llanddowror wedi llwyddo ar ei ran. Deallwyd yn fuan mai nid gwyliedydd dall a chysglyd ydoedd; ond gyda ffyddlondeb teilwng i'r ymddiried a roddasid ynddo, fe rybuddiai yr annuwiol, ac a ddywedai, "Ti annuwiol, gan farw y byddi". Ond nis gallai ei gynulleidfa oddef yr hyn a draethid ganddo, a llwyddwyd i'w gael ef allan o'r eglwys hóno. Ar hyn, pregethai Mr. Davies yn mhob eglwys a fyddai agored iddo trwy yr holl wlad; a diau y bu ei droad ef allan o eglwys Llys-y-frân yn wasanaethgar yn y canlyniad, fel carchariad Paul yn Rhufain, i lwyddiant yr efengyl. Aeth y son am dano trwy y wlad, a miloedd ar filoedd a ymgasglent i wrando arno, pa bryd bynag y ceid allan ei fod ef i bregethu. Ar hyn, enynodd digofaint yr offeiriaid difraw a didduw yn ei erbyn, gan deimlo fod ei ysbryd a'i ymddygiad yn eu condemnio hwy. Cenfigenasant wrth ei boblogrwydd a'i lwyddiant, a chauasant ddrysau yr eglwysi, o un i un, yn ei erbyn. Yntau ar hyn a aeth allan fel cenad anfonedig y nefoedd, i'r prif-ffyrdd a'r caeau, i gymhell pechaduriaid i ddyfod i mewn fel y llenwid y tŷ. Pregethai yn fwyaf sefydlog mewn pedwar o leoedd gwahanol, ac ennillodd ato gynulleidfa fawr iawn. Anfynych y byddai nifer y cymunwyr ar y gweinyddiad misol o'r sacrament yn llai na dwy fil o rifedi. Mynych y gwaghawyd yr eglwys i wneyd lle i ail a thrydedd gynulleidfa, i gyfranogi o swper yr Arglwydd.

Ond nid sir Benfro yn unig a brofodd rym ac effeithioldeb ei weinidogaeth. Daeth i gydnabyddiaeth buan â'r dynion hynod y soniasom eisoes am danynt, sef Harris a Rowlands yn Nghymru, ac â Whitfield yn Lloegr. Nid yw yn ymddangos, wrth yr hanes sydd genym, fod H. Davies yn gydnabyddus â gweithrediadau y gwŷr a enwyd, cyn iddo ef ddechreu cyffroi sir Benfro trwy ei weinidogaeth; ac o ran dim gwrthwyneb a fedr yr ysgrifenydd gael allan, yr oedd Mr. Howel Davies mor foreu a hwythau yn y maes, ac mai tua'r un adeg yr oedd y gwŷr hyn yn taro allan, er na wyddent ddim y naill am y llall. Parodd ei gydnabyddiaeth â gwŷr ag oeddynt o'r un ysbryd ag yntau, ac yn cyrchu mor egniol at yr un nôd, gryfhad mawr i'w ddwylaw, ac eangiad mawr ar faes ei lafur. Ffurfiwyd cyfeillgarwch agos rhyngddo â Whitfield, ar gynghor yr hwn yr helaethodd gylch ei ddefnyddioldeb yn fawr. Ar ei gais ef, a Iarlles Huntington, ymwelai â Llundain, a bu ei weinidogaeth yno, yn neillduol yn y Tabernacle, a Tottenham Court, o fendith fawr iawn i breswylwyr y brif-ddinas. Llafuriodd lawer, a thros lawer o flynyddoedd, o bryd i bryd, yn nghapelau Iarlles Huntington, yn Brighton, Bristol, &c., a dyferai ei weinidogaeth fel y gwlaw, er ffrwythloni y diffeithdir cras. Cafodd y Gogledd hefyd fedi o ffrwyth ei lafur. Anhawdd i ni, yn y fl. 1850, ydyw dychymygu pa fath anturiaeth ydoedd i bregethwr yr efengyl ddyfod ar daith weinidogaethol i'r Gogledd. Yr oedd y ffyrdd yn ddrwg ac yn fynyddig; y lletyau yn wael ac yn anaml; caredigion yr efengyl gan mwyaf yn dlodion eu cyflwr, ac yn ychydig eu rhif; yr addoldai yn wael ac oerion, ac yn mhell oddiwrth eu gilydd; y rhagfarn yn erbyn y pengryniaid yn greulawn fel y bedd; y werin yn derfysglyd a dideimlad; y clerigwyr yn llawn cynddaredd; a'r gwŷr mawr yn llygadu am gyfleusdra i fwrw eu dial ar ddynion a gyfrifid ganddynt fel aflonyddwyr y byd. Pan yr edrychir ar yr amgylchiadau hyn, hawdd ydyw penderfynu mai nid gorchest fechan i ŵr o sefyllfa Mr. Davies, ac o iechyd mor wan, oedd teithio y Gogledd i bregethu yr efengyl. Eto, hyn a wnaeth; a chawn aml grybwylliad am ei enw hyd heddyw, fel un a arddelwyd mewn modd amlwg, ac i raddau helaeth iawn er dychweliad pechaduriaid at Dduw yn Nghrist. Gwneir crybwylliad ei fod ef yn y gymdeithasfa gyntaf a gynaliwyd erioed yn y Bala. Fe allai mai at y daith hon i'r Gogledd y cyfeiria y gŵr duwiol yn ei lythyr at Howel Harris. Yn y llythyr hwn, ysgrifena fel hyn: "Gyda golwg ar waith ein Meistr mawr yn ein plith, yr wyf yn meddwl ei fod ar gynydd;— er bod genym rai a syrthiasant oddiwrth eu gwresogrwydd a'u symlrwydd cyntaf; eto, yn y lleoedd amlaf, mae eu cynydd yn amlwg. Mae yr Arglwydd Jehofa yn teyrnasu ynddynt mewn gwirionedd; mae ei ogoniant i'w weled yn fwy amlwg nag erioed; a llawer eto, yma a thraw, a chwanegwyd atom—bendigedig fyddo ei enw! Er y pryd yr ymadawsom o'r gymanfa, rhoddais dro yn swydd Morganwg; a bu i rai yn amser hyfryd iawn. Am danaf fy hun, yr wyf yn hiraethu am fyned yno drachefn yn fuan, canys diau fod Duw gyda hwynt. Y'mherthynas i fy mynediad i'r Gogledd, yr wyf yn meddwl y bydd yn rhy boenus i mi sydd yn parhau o hyd yn llesg a chlefyca; ond pa fodd bynag, yr wyf yn penderfynu cynyg hyny, pe gorfyddai i mi farw ar y ffordd!" Mae yr ychydig eiriau hyn yn niwedd y llythyr, yn dangos maint yr anturiaeth i bregethwr ddyfod i'r Gogledd y pryd hyny; a hefyd, y fath ysbryd ymroddgar a feddiannai y gweinidog hwn, gan ei fod yn penderfynu gwynebu ar yr anturiaeth, er gwaeled ei iechyd, ie, pe gorfyddid iddo farw ar y ffordd!

Yr oedd Mr. Davies, medd ei fywgraffydd, yn ddadleuwr mawr dros bregethu teithiol, gan y credai yn ddiysgog bod llawer o fywyd crefydd yn ymddibynu ar hyny; a thra y byddai yn ymdrechu i gael gweinidogion o bell i gynorthwyo yn y cynulleidfaoedd y buasai yn offeryn ef i'w cyfodi; felly, gyda phob parodrwydd meddwl, elai yntau i weini i gynulleidfaoedd pellenig, lle y gwyddai fod ei wasanaeth yn dderbyniol. Cafodd lawer o arwyddion diymwad fod ei weinidogaeth gartref, ac oddicartref, yn fendithiol, ac i'w Arglwydd ei anrhydeddu yn dra mawr, trwy ei wneuthur yn bregethwr hynod o lwyddiannus.

Dywedir i ni iddo fod, am ryw dymhor, yn gurad i'w hen feistr, periglor Llanddowror, lle y cerid ac y perchid ef yn fawr gan lawer, a lle y bu yn offerynol i ddychwelyd llawer o ddynion at Dduw. Drachefn, efe a symudodd i Hwlffordd yn sir Benfro. Yn y lle hwn, yr oedd crefydd, ar y pryd, yn isel iawn; yr ychydig broffeswyr yn llwfr a difywyd; a chorff y bobl yn berffaith ddiofal am bethau ysbrydol. Ond nid hir y bu Mr. Davies yn gweinidogaethu yn y dref hon, cyn fod swn a chynwrf yn mhlith yr esgyrn sychion. Bendithiwyd ei lafur i ddwyn llaweroedd dan argyhoeddiadau dwysion; a chyniweirient bellach, nid i gyfarfodydd llygredig, ac at eu cyfeillion ofer, ond at ŵr Duw, i ymofyn ag ef, "Pa beth a wnaent fel y byddent gadwedig." Ac nid yn Hwlffordd yn unig yr ymddangosodd y cyfryw arwyddion; ond ymdaenodd y cyffro crefyddol hwn dros holl swydd Benfro, trwy ei lafur ef, ac eraill a'i cynorthwyai.

Yr oedd y Parch. Howel Davies yn meddu ar raddau helaeth o wybodaeth, ac o ddawn. Yr oedd y talentau hyn o ddawn a dysgeidiaeth wedi eu heneinio hefyd yn helaeth â'r olew santaidd, fel ag i beri iddo ddysgleirio yn brydferth a defnyddiol iawn. Dywedai rhai nad oedd nemawr yn fyr o fod yn gydwastad â Rowlands ei hun mewn doniau ennillgar, a gweinidogaeth wlithog. Yr oedd ei dymherau yn hynaws, a'i ysbryd yn iraidd gan fwyneidd-dra yr efengyl. Parai hyn fod ei "ymadrodd yn defnynu fel y gwlaw, ac yn dyferu fel y gwlith." Am dano ef y dywedai John Evans o'r Bala: "Bu y Parchedig Howel Davies yma amryw weithiau. Gŵr tirion mwynaidd oedd Mr. Howel Davies, ac yn bregethwr ennillgar iawn."

Wrth ddarllen dyddlyfr gŵr duwiol iawn, o'r enw Joseph Williams, yr hwn oedd yn byw yn Kidderminster, Worcestershire, ni a gyfarfyddwn ag enwau amryw o'r tadau Methodistaidd, megys Howel Harris, D. Rowlands, H. Davies, a W. Williams. Dywed yr ysgrifenydd yn ei ddyddlyfr, ddarfod iddo gael y fraint yn Mehefin 28, 1746, o gyfarfod y gwŷr uchod, yn nghyd ag ugain o gynghorwyr, mewn cymdeithasfa yn Nhrefeca. Ar yr achlysur, meddai, "Ciniawais gyda'r gwŷr eglwysig, ac amrai o'r cynghorwyr; ac O! y fath ysbryd o gariad at Grist, a chariad at eu gilydd, oedd yn ganfyddadwy ynddynt. Nis gallaswn amgen na meddwl mai prin y gallesid sylwi gyda mwy o briodoldeb am dduwiolion y prif oesoedd, 'Gwelwch fel y mae y Cristionogion hyn yn caru eu gilydd!' Cefais wybyddiaeth ganddynt fod yr Arglwydd, mewn modd hynodol, wedi cyfodi y Parch Mr. Rowlands yn swydd Ceredigion, a Mr. Howel Harris yn swydd Brecheiniog, ar yr un a'r unrhyw amser a Mr. Whitfield a'r Wesleyaid, ac oll yn annibynol ar eu gilydd; ac wedi arddel eu llafur mewn modd hynod, nes effeithio ar y rhan fwyaf o Gymru a'r cwbl mewn ysbaid un mlynedd ar ddeg o'r dechreu cyntaf; fel y mae o fewn tywysogaeth Cymru, chwech neu saith o wŷr eglwysig, deugain o gynghorwyr, a saith ugain o gymdeithasau crefyddol, yn awr yn pregethu ac yn derbyn pur efengyl Crist. Ymddengys iddynt gyfarfod â gwrthwynebiad mawr, ac â llawer o erlidigaeth; ond ddarfod i'r cwbl wasanaethu er lledaeniad i'r efengyl; ac weithiau ymddengys fel pe byddai pob gwrthwynebiad yn cael ei fwrw i lawr o'u blaen. Yr oedd Mr. Rowlands yn gallu dywedyd wrthyf fod ganddo dair mil o gymuuwyr, a Mr. Davies a ddywedai fod ganddo yntau ddwy fil yn swydd Penfro."

Yn yr un dyddlyfr y cawn enghraifft o effeithiolrwydd a buddioldeb gweinidogaeth Mr. Howel Davies, yn nychweliad un Mr. Bateman, person St. Bartholemew Fwyaf, yn Llundain. Yr oedd gan Mr. Bateman fywioliaeth eglwysig fechan yn Nghymru, yn swydd Penfro. Ymwelai yn achlysurol â'r plwyf hwn yn Nghymru, a phregethai yn un o addoldai Mr. Howel Davies. Yr oedd ar y pryd y cyfeirir ato, yn nghyflwr natur, ac yn anghydnabyddus â'r gwirionedd fel y mae yn yr Iesu; ac yr oedd ei bregeth yn llawn o gyhuddiadau enllibus yn erbyn y Methodistiaid, gan rybuddio ei wrandawyr er mwyn eu heneidiau i'w gochel.

Ar ol y bregeth hon, syrthiodd arno brudd-der ysbryd, a chyfyngder meddwl na allai roddi cyfrif am dano, y fath a'i gwnaethai yn ddiawydd am gyfeillach o'r natur a garasai o'r blaen: a than y prudd-der ysbryd hwn, bu gorfod arno wrando Mr. Howel Davies yn pregethu, a hyny yn yr un addoldy ag y buasai efe yn ei wawdio ef a'i ganlynwyr; teimlodd y gair fel "picell yn trywanu ei afu;" ei bechodau, bellach, a'i llethent ef; "aethant dros ei ben; oeddynt fel baich trwm rhy drwm iddo ei ddwyn." Bu am fis o amser cyn cael gwaredigaeth ac esmwythad i'w enaid archolledig. O hyny allan, bu yn fendithiol iawn i laweroedd yn Nghymru, ac yn Llundain hefyd. Hysbysir i ni mewn cyhoeddiad Saesonaeg[4] arall, fod Mr. Howel Davies yn mysg y rhai a gyfarfyddent â'r Iarlles Huntington yn Bristol, ar ei thaith i Gymru yn y fl. 1748. Ei gymdeithion ar yr achlysur oeddynt y Peirch. Daniel Rowlands, Griffith Jones, a Mr. Howel Harris. Yr oedd dwy ferch yr Iarlles gyda hi, a dwy foneddiges eraill, sef Lady Anne, a Lady Francis Hastings. Dros ysbaid pymtheg niwrnod olynol, pregethai dau o'r gweinidogion ag oedd yn ei chanlyn bob dydd, yn y trefydd a'r pentrefydd yr aent trwyddynt. Nid oes hysbysiad genyf trwy ba ranau o'r wlad y bu eu llwybr; yn unig dywedir iddynt ymweled â Llangeitho, ac oddiyno drachefn i Drefeca: ond pa lwybr a gymerwyd o Fristol i Langeitho, sydd anhysbys. Dywed Lady Francis, wrth ysgrifenu yr hanes, "Yr oedd yn dra amlwg fod dylanwad dwyfol Ysbryd Duw gyda'r gair, a chwanegwyd llawer at bobl yr Arglwydd." Sonir am bregeth hynod i Mr. Griffith Jones ar y rhan hyny o'r 40ed o Esay, "Pa beth a waeddaf?" Dywedir i ras a gallu Duw gael eu hamlygu mewn modd rhyfeddol iawn ar y gynulleidfa, ac i laweroedd dori allan i lefain mewn ing meddwl, dan argyhoeddiadau o'u pechod a'u colledigaeth. Sonia y foneddiges am bregeth ryfedd arall o eiddo Mr. Rowlands, mewn pentref bychan (ni roddir enw arno) yn sir Gaerfyrddin, yr hon a fendithiwyd mewn modd hynod. "Y mae yn beth hynod," meddai Lady Francis, "mai yn gyfatebol i'r modd y darostyngid pechaduriaid dan deimlad trallodus o'u heuogrwydd, y derbyniai pobl Dduw eu cysur a'u dyddanwch. Tra yr oeddynt hwy yn mawrygu eu Duw, ac yn llawenychu yn Nuw eu Hiachawdwr, yr hwn a wnaethai iddynt bethau mawrion, yr oedd y lleill mewn ing dirfawr yn gwaeddi allan, "Ha wŷr frodyr, beth a wnawn ni?" Ar ddychweliad yr Iarlles Huntington i Loegr, aeth Mr. Howel Harris, a'r Parch. Howel Davies, gyda hi.

Rhoddwyd i'r gŵr duwiol hwn, tua blynyddoedd diweddaf ei oes, raddau anghyffredin o gysuron yr efengyl. Yr oedd wedi ymgynefino ag angau a byd arall er ys amser maith; a llenwid ei ysbryd â gorfoledd, yn y gobaith am fywyd ac anllygredigaeth. Myfyriai yn hyfryd ar y mynyd y rhyddheid ef oddiwrth lyffetheiriau y cnawd, ac y dyosgid ef o bob gwisg ddaearol;—y mynyd y gwisgid ef â'r tŷ sydd o'r nef. Fel hyn, wedi oes o lafur ffyddlawn dros ei Arglwydd, ac o ddefnyddioldeb i'w genedlaeth, efe a hunodd yn yr Iesu —tua diwedd Mawrth, yn y fl. 1770. Bu farw yn yr un flwyddyn a Mr. Whitfield, a chladdwyd ef yn eglwys Prengast, Hwlffordd.

III. PETER WILLIAMS.—Ganwyd y gŵr hwn Ionawr 7ed, 1722, o rieni cyfrifol, yn sir Gaerfyrddin. Ar enedigaeth eu mab hwn, yr oeddynt yn byw ar derfyn y ddau blwyf, Llacharn a Llansadwrnen, gerllaw Caerfyrddin. Arferai ei fam, yr hon a hoffai wrando yr efengyl, ei gymeryd, pan yn bump neu chwech oed, gyda hi i wrando y Parch. G. Jones, Llanddowror. Yr oedd gan ei fam gryn ddysgwyliad y byddai ei mab hynaf hwn yn ddyn o enwogrwydd; ond hi a fu farw cyn gweled pa fath le a lanwai, na pha faint o enwogrwydd a gyrhaeddai. Bu ei dad hefyd farw yn mhen blwyddyn ar ol ei fam, a gadawyd y tri phlentyn yn amddifaid―y ferch yn 14eg oed, Peter yn 12eg, a Dafydd yn 10. Cymerwyd yr ieuangaf gan ewythr iddo o du ei dad; a'i frawd gan ewythr arall o du ei fam; a'u chwaer gan foneddiges o Fristol, gyda'r hon yr arosodd rai blynyddau, ac y bu farw. Ymddengys fod P. Williams yn hoff iawn o ddysgu o'i ieuenctyd, â'i fryd er yn ieuanc i fod yn weinidog yr efengyl; er nad oedd eto yn meddu profiadau dwysion, nac efengylaidd. Pan oedd oddeutu 17 oed, aeth i'r athrofa i Gaerfyrddin, y pryd hyny dan ofal y Parch. T. Einion. Cyn ei ymadawiad o'r athrofa, daeth y Parch. George Whitfield i'r dref, a chyhoeddwyd ef i bregethu yno. Bu yn wiw gan athraw yr ysgol roi gwaharddiad i'r ysgolorion i wrando ar y dyeithr-ddyn a ddysgwylid i'r dref; a hyny, ebe fe, "o herwydd y mae yn pregethu pechod gwreiddiol, a bod yn rhaid geni dyn drachefn; ac hefyd, bod yn rhaid cyfiawnhau dyn gerbron Duw, trwy ffydd heb weithredoedd." Ond er y gwaharddiad a roddasid, aeth pedwar o'r ysgolorion, ac yn eu plith Peter Williams, yn ddirgel i wrando ar Mr. Whitfield; a bu yr amgylchiad iddo yn fywyd o feirw. Trywanodd y weinidogaeth ei galon; "ac yr oeddwn," meddai ef ei hun, "yn crynu drwy bob aelod;" ac o hyny allan teimlai ei fod mewn byd newydd. Nid oedd flas ganddo, bellach, ar yr hen ddifyrwch; a phrin y gallai, erbyn hyn, osod ei feddwl ar ei wers yn yr ysgol. Deallodd ei feistr pa fodd yr oedd arno, ond ni ynganodd ddim wrtho; eithr ei hen gyfeillion, bellach, a'i gadawsant: aent heibio iddo ar yr heol, heb gymeryd arnynt ei adnabod. "Yr oeddwn, bellach, yn Fethodist," meddai ef ei hun, "ac yn eu cyfrif hwy, digon oedd hyny i roddi anfri tragwyddol arnaf."

Addefai y gŵr ieuanc ei fod, ar hyn o bryd, wedi ei adael iddo ei hunan. "Câr a chyfaill (meddai) a'm gadawsant." Ni wyddai am neb i ymgynghori ag ef, i dderbyn cyfarwyddyd a chydymdeimlad, ond un ferch ieuanc, sef merch y gŵr y lletyai efe yn ei dŷ, yr hon a gafodd ddychweliad at Dduw dan yr un bregeth ag yntau.

Ymadawodd o'r athrofa pan oedd yn 21 oed; ac wedi bod rhyw gymaint o amser yn cadw ysgol yn Nghynwil, gerllaw Caerfyrddin, ymbarotodd i ymofyn am urddau eglwysig, yn yr hyn y llwyddodd yn well na'i ddysgwyliad; oblegid, er maint y drwgdybiaeth am ei dueddiadau Methodistaidd, cafodd ei urddo yn ddiacon yn yr eglwys sefydledig. Bu yn gwasanaethu eglwys Cymun, yn swydd Caerfyrddin, am ryw hyd. Yr oedd gofal y plwyf arno ef, gan na ddeuai y periglor iddo onid unwaith yn y flwyddyn. Dygwyddodd y pryd hyny, sef tua'r fl. 1745, fod son mawr fod y Pretender ar dirio yn Lloegr, a chymeryd y goron; a mawr oedd y cyffro a'r ofnau yn mysg rhyw ddosbeirth o ddynion. Parai yr ofnau hyn i rai yn y plwyf weddio rhag y fath anffawd; a defnyddiodd y curad ieuanc yr achlysur i gynghori ei blwyfolion i ymgymull yn wythnosol i weddio yntau a'u cyfarfyddai, ac a'u cynghorai, ac a weddiai gyda hwy. Pa faint bynag o les a wnaeth efe i eraill trwy y moddion hyn, tynodd ragfarn arno ei hun. Cryfhaodd y dyb ei fod yn tueddu yn ormodol at arferion y dosbarth dirmygedig a elwid Methodistiaid. Hyn, gyda'i lafur i wella rhyw ddefodau pabaidd a arferid ganddynt ar farwolaethau, a'i waith yn ceryddu yn llym ryw anfoes ac ysgafnder a dorai allan weithiau yn yr eglwys ar y Sabbothau, a osododd sail achwyniad arno wrth y periglor, a chafodd ei droi allan o eglwys Cymun, a bygythiodd y periglor yr achwynai arno wrth yr esgob hefyd, a hyn yn ddiamheu a wnaeth; oblegid cafodd y curad, druan, yn fuan ei alw o flaen ei arglwyddiaeth. Cyhuddwyd ef o bregethu mewn plwyfau eraill, a gwaharddwyd iddo bregethu am dair blynedd; ac os ymddygai yn yr ysbaid hyny yn ddiachwyn arno, y rhoddid ei gwbl urddau iddo; ac ar hyn, bu gorfod arno ymadael o ŵydd yr esgob yn lled ddirodres.

Aeth ar ol hyny i Abertawe; a bu yn gwasanaethu dwy o eglwysi yno—un yn Gymraeg, a'r llall yn Saesonaeg. Ni fu yma yn hir, na ddeallodd fod yr un gwrthwynebiad iddo yn cryfhau yn y lle hwn hefyd. Ni fynai boneddigion Abertawe mo'i athrawiaeth, ac ni chymerent eu llesteirio i ddylyn eu hen arferion. Aeth drachefn i Langranog, yn swydd Aberteifi; ond ni fu yno ond deufis. Ennillodd yn yr amser hyny sylw a chalon llawer o'r plwyfolion; ond gosodasai gŵr boneddig yn y gymydogaeth ei fryd ar ei fwrw ef ymaith; a hyny a wnaed, gan attal oddiwrtho y tâl a ddisgynai iddo am ei ddeufis llafur.

Yn fuan ar ol hyn, clywodd son am ryw gynghorwr enwog o swydd Benfro (ond ni roddir ei enw), ac aeth i'w wrando. Ymddengys fod gwlith y nef wedi ireiddio ei ysbryd dan y bregeth, fel ag i beri iddo, ar ei diwedd, dori allan mewn gweddi, nes oedd y gynulleidfa oll mewn syndod aruthrol, gan ymofyn pwy a allai efe fod, ac o ba le y daethai. Bu yr amgylchiad hwn, pa fodd bynag, yn foddion i gylymu y bobl ac yntau wrth eu gilydd dygwyd ef gan y pregethwr i gyfarfod ag oedd ar gael ei gynal gan y Methodistiaid y pryd hyny, ar gyffiniau swydd Benfro. Yr oedd hyn tua'r f. 1748. Dyma'r pryd y daeth y Parch. P. Williams i undeb â'r Methodistiaid, yn mysg y rhai y bu yn teithio ac yn llafurio yn ffyddlawn a llwyddiannus dros lawer o flynyddoedd.

Nid oedd y gŵr hwn, fel yr ymddengys, ddim eto wedi cyrhaedd graddau helaeth o wybodaeth grefyddol, mewn cydmhariaeth i rai eraill; nid oedd eto, yn ol ei gyfaddefiad ei hun, wedi deall y gwahaniaeth ag oedd rhwng athrawiaethau a sectau. A pha fodd y gallai? Nid oedd nemawr neb o gyffelyb feddwl iddo ar gael yn yr holl wlad. Yr oedd y pregethau a glywsai hyd yn hyn yn eglwys Loegr, gan mwyaf yn llawn o ûs a sothach, ac yn wag o efengyl. Nid oedd natur yr addysg a dderbyniasai yn yr ysgol, yn gwasanaethu nemawr i eangu a chywiro ei syniadau am bethau teyrnas nefoedd; ac nid syn genym, gan hyny, ei gael ar ei ymuniad cyntaf â'r Methodistiaid, mewn stâd a alwai am arweiniad a chynorthwy. Hyn a gafodd, a hyn a ddefnyddiodd.

Yr oedd y Parch. P. Williams wedi ei gynysgaethu â chorff cryf, ac â meddwl diysgog, yn gallu llafurio llawer, teithio yn faith, a chyd-ddwyn â llety a bywioliaeth wael ac isel. Yr oedd ei ddoniau yn dra addas at gyrhaeddiadau ei wrandawyr, yn yr oes dywell y llafuriai ynddi. Pregethai yn rymus ac effeithiol ar drueni dyn wrth natur, ac am drefn rasol yr efengyl yn ei achubiaeth trwy Gyfryngwr.

Ni a gawn achlysur eto, wrth olrhain cynydd Methodistiaeth, i alw sylw y darllenydd, yn awr ac eilwaith, at lafur y gŵr parchedig hwn, mewn undeb ag eraill, i ddwyn yn mlaen y diwygiad yn Nghymru. Yr oedd yn angenrheidiol, tebygid, rhoddi y bras-olwg a roddwyd o'r offerynau cyntaf yn y Deheubarth, a ddefnyddiwyd mor nodedig yn llaw yr Arglwydd, i roddi yr ysgogiad cychwynol i'r gwaith a gynyddodd mor rhyfeddol ar ol hyny.

Yr oedd yr holl offerynau a fu hyd yma dan sylw, mewn cysylltiad ag eglwys Loegr; gwŷr wedi eu dwyn i fyny ynddi, ac oll yn weinidogion urddedig ynddi, neu wedi bwriadu bod felly; ond ni a welsom i raddau eisoes, ac ni a gawn weled eto yn eglurach, nad oedd y cysylltiad hwn yn fanteisiol iddynt i barhau ynddo, tra yr ymroddent i wasanaethu y diwygiad a ddechreuasid trwyddynt. Gwelir yn fwy-fwy eglur, mai rhaid oedd ymadael ag un o'r ddau gysylltiad. Ar y dechre, dysgwylient yn ddiamheuol y gallent gadw y diwygiad o fewn ffiniau y sefydliad gwladol, a'i wneuthur yn wasanaethgar i'w lwyddiant; ond hwy a ddeallasant yn raddol fod hyn yn ormod gorchwyl. Ymwrthodai yr eglwys â'r diwygwyr; ac ymwrthod y bu raid i'r diwygwyr â'r eglwys. Gan mai rhaid oedd ymwrthod ag un i'r dyben i ymlynu wrth y llall, dewisasant yn hytrach gymeryd eu harwain gan lais rhagluniaeth a chydwybod, yn y ffordd a fyddai fwyaf defnyddiol i achos yr efengyl, na gwrando ar awdurdodau dynol i ymgadw o fewn terfynau gosodedig, bydded y canlyniad y peth a fyddai.

Yr oedd rhyw gymaint o'r marwor Methodistaidd wedi disgyn yn y blynyddoedd cyntaf o'r diwygiad, ar bump, o leiaf, o siroedd y Deheubarth. Yr oedd Rowlands yn cyffroi sir Aberteifi, a H. Davies yn gwneyd yr un peth yn sir Benfro. Yr oedd y ddau Williams, a Howel Harris, ac yn enwedig yr olaf, yn llafurio yn llai sefydlog; a chyrhaeddai eu gweinidogaeth i bob cwr o'r Deheudir lle y byddai drws yn agored iddynt. Trwy eu cyd-lafur, yr oedd goleuni yr efengyl yn ymdaenu; yr oedd tywyllwch yr oesoedd blaenorol yn dechreu teneuo; yr oedd ambell un, bellach, mewn llaweroedd o lanerchi y wlad, yn sychedu am weinidogaeth y gair yn ei blas priodol ei hun; ac yn eiddigeddu dros ledaeniad y gwirionedd yn mhlith ei gymydogion. Yn y blynyddoedd cyntaf hefyd, sef rhwng 1736—50, yr oedd llawer o ugeiniau, os nad cannoedd, o eglwysi bychain wedi eu ffurfio trwy Gymru oll, a miloedd o gymunwyr yn ymgynull i Langeitho, ac i eglwys Prengast, bob mis; dynion wedi eu deffro yn achos eu heneidiau, ac wedi profi melysder yr efengyl. Yr oedd amrywiol weinidogion eraill yn eglwys Loegr wedi ymuno â'r gwŷr a enwyd, gan roddi mesur o gymhorth i'r diwygwyr penaf. Cododd hefyd amryw ugeiniau o wŷr lleyg yn ngwahanol barthau o'r wlad, y rhai, wedi eu deffro am eu cyflyrau eu hunain, ac yn meddu mwy neu lai o ddawn a gwybodaeth, a annogwyd gan y tadau i gynghori a rhybuddio eu cydwladwyr yn y pethau a berthynent i'w heddwch. Nid oedd un addoldy neu gapel wedi ei godi am lawer o flynyddoedd ar ol yr ysgogiad cyntaf yn y fl. 1736; pregethai yr offeiriaid yn y llanau bob amser y rhoddid caniatâd iddynt; brydiau eraill, ymgynullent mewn tai anedd, ar y maesydd, neu yn heolydd y trefydd, gan ymdrechu dwyn dynion i wybodaeth y gwirionedd. Y capel cyntaf a godwyd, medd rhai, ydoedd capel Llanfair-Muallt, yr hwn, ar gyfrif mai efe oedd y cyntaf, a alwyd ALPHA, y llythyren gyntaf yn yr iaith Roeg. Dywed eraill mai capel y Groes-wen, ger Caerphili, oedd y cyntaf. Adeiladwyd y rhai'n, tebygid, tua'r flwyddyn 1747. Y flwyddyn ganlynol, adeiladwyd un neu ddau yn ychwanegol yn sir Gaerfyrddin, a chapel Aberthin, yn sir Forganwg, yn y fl. 1749. Yr oedd, gan hyny, bedwar neu bump o gapelau bychain wedi eu codi yn y fl. 1750; ond yr oedd, ar yr un pryd, rai cannoedd o leoedd yr arferid pregethu ynddynt, ac y cynelid moddion eglwysig; eithr nid oedd y sacramentau o fedydd a swper yr Arglwydd yn cael eu gweinyddu ond gan y clerigwyr, ac felly y parhaodd am faith flynyddoedd ar ol hyn.

Wele yma fras—olwg i'r darllenydd ar gychwyniad Methodistiaeth yn Neheubarth Cymru; a rhyw gymaint o hanes ei sylfaenwyr. Cawn achlysur eto i ddychwelyd at eu hanes dan amgylchiadau eraill, wrth osod allan gynydd y gwaith a ddechreuasid fel hyn ganddynt; ond angenrheidiol yn awr a fydd rhoddi trem ar y modd y cychwynodd Methodistiaeth yn Ngwynedd: at hyn, bellach, y cawn alw sylw y darllenydd.

Nodiadau

[golygu]
  1. ↑ Cyhoeddodd Mr. Jones amrywiol o lyfrau Cymraeg, heblaw rhai yn Saesneg; megys, Esboniad ar Gatecism yr Eglwys; Galwad at Orseddfainc y Gras; Hyfforddwr at Orseddfainc y Gras; Ffurf o Weddiau; Cynghor Rhad; Llyfr ar y ddyledswydd o egwyddori yr anwybodus; Casgliad o Ganiadau y Parch. Rhys Pritchard.
  2. ↑ Gwel "Coffâd am y Parch. D. Rowlands," gan y Parch. J. Owen.
  3. ↑ Mae y Parch. J. Owen, yn ei "Goffâd am D. Rowlands," yn dweyd mai anhawdd ydyw sicrhau pa un o'r ddau a ddechreuodd gyntaf. Ni a gawn fod Harris, mewn llythyr at Mr. Whitfield, dyddiedig Ion. 8, 1739, yn crybwyll am ddiwygiad mawr yn sir Aberteifi, a pharthau o sir Gaerfyrddin, fel eisoes wedi cymeryd lle trwy weinidogaeth D. Rowlands. Hawdd ydyw meddwl, nad oedd y "diwygiad mawr" hwn wedi cymeryd lle yn ebrwydd ar ol deffroad Rowlands trwy bregeth Griffith Jones. Tebycach ydyw, fod blwyddyn, dwy, neu dair fe ddichon, eisoes wedi myned heibio; ac os felly, dygir ni at yr adeg y dechreuodd Harris gynghori ei gymydogion, tua diwedd 1735, neu ddechre 1736.
  4. ↑ "Life and Times of the Countess of Huntington," tudal. 84.
Wedi dod o "https://cy.wikisource.org/w/index.php?title=Methodistiaeth_Cymru_Cyfrol_I/Hanes_prif_gychwynwyr_y_Diwygiad_Methodistaidd&oldid=129194"