Methodistiaeth Cymru Cyfrol I/Meirionnydd Yr ail gyfnod (Parhad 4)

← Meirionnydd Yr ail gyfnod (Parhad 3)

Methodistiaeth Cymru Cyfrol I gan John Hughes, Lerpwl

Meirionnydd y trydydd cyfnod →

PENNOD VI.
PARHAD O'R UN CYFNOD RHWNG YR YMRANIAD A CHYFODIAD YR YSGOL SABBOTHOL.

CYNWYSIAD:
YMEANGIAD METHODISTIAETH I BARTHAU DE-ORLLEWINOL Y SIR, AC YN ENWEDIG RHWNG Y DDWY AFON—WILLIAM PUGH—JOHN ELLIS O'R ABERMAW—MR. CHARLES YN YMSEFYDLU YN Y BALA—ANSAWDD METHODISTIAETH YN Y SIR AR Y PRYD—ADEILADU CAPELAU—CAPEL DOLGELLAU—DECHREUAD PREGETHU YN ABERCORIS—DIRWYO PREGETHWYR, A'U TRWYDDEDU, A CHOFRESTRU Y CAPELAU—LLANEGRYN, BRYNCRUG, TOWYN, AC ABERDYFI—PARCH. ROBERT GRIFFITH, DOLGELLAU—LLANFACHRETH—BWLCH—LEWIS MORRIS, AC EDWARD FOULK.

NID hawdd ydyw penderfynu yn mha le y dechreuodd pregethu gyntaf gan y Methodistiaid rhwng y ddwy afon; ac, yn wir, anhawdd ydyw gwybod, weithiau, gyda manyldra, amseriad ei ddechreuad mewn ardal, o herwydd fod yr amgylchiadau a roddes yr ysgogiad cyntaf yn fynych yn guddiedig; a chan mor ddisylw oeddynt ynddynt eu hunain, ni chroniclwyd hwynt gan neb. Yr oedd gwawr Methodistiaeth, mewn llawer iawn o fanau, yn gyffelyb i wawr y boreu, yn araf ei ddyfodiad, ac yn ansicr am lygedyn ei gychwyniad. Ymddengys gradd o'r ansicrwydd hwn mewn perthynas i'r ardaloedd a enwyd uchod.

Dywedasom o'r blaen fod yr Annibynwyr, neu yr Ymneillduwyr, fel y gelwid hwy amlaf, yn arfer pregethu mewn lle a elwid Maes-yr-afallen; ac y byddai ambell bregethwr Methodist yn pregethu yno hefyd. Nid oedd eto prin un ymosodiad wedi ei wneuthur ar ardal yn y byd, rhwng y ddwy afon; ac nid oedd ymneillduwyr, eto, wedi gallu cael dyfodfa i dref Dolgellau. Daeth y son, pa fodd bynag, i glustiau rhywrai tuag ardal Llanfihangel, o'r naill du i Lanegryn, fod y crefyddwyr yn arfer pregethu yn Maes-yr-afallen. Y dynion a wnaethant sylw o'r newydd hwn fwyaf, yn ol dim hanes ar gael, oedd un John Lewis, a William Pugh, a'r ddau ŵr hyn a fuont yn foddion, bob yn gam, i ddwyn Methodistiaeth o leiaf i ardal y Cwrt.

Yr oedd William Pugh wedi ei eni yn y fl. 1749, o rieni bucheddol, y rhai a gyfrifid, y pryd hwnw, yn bobl grefyddol. Teimlai yntau, pan yn bur ieuanc yn bugeilio defaid ei dad, ryw argraffiadau crefyddol; llenwid ei feddwl tyner â golygiadau arswydlawn ar hollbresenoldeb a hollwybodaeth Duw; eto, fel y tyfodd i oedran, gwisgodd yr argraffiadau hyn ymaith, a chanlynodd yntau yr arferion llygredig ag oeddynt y pryd hwnw yn fawr eu rhwysg yn y fro; ac fe ymddengys hefyd fod William Pugh wedi cyrhaedd cryn enwogrwydd yn rhai o gampau y wlad, yn mysg ei gyfoedion gwyllt ac ofer. Yr oedd yn medru darllen er yn ieuanc iawn, ac yn arfer cymeryd Llyfr y Weddi Gyffredin gydag ef, pan yn bugeilio y defaid, ac yn darllen ynddo y gweddiau, yr erthyglau, y Salmau, a'r Llithiau; ac yr oedd ei feddwl, drwy hyn, yn fwy diwylliedig na llawer o'i gyfoeswyr. Dygasid ei feddwl i fwy o ystyriaeth a phwyll, a'i deimladau yn fwy coeth a thyner. Yr oedd hefyd wedi teimlo argyhoeddiadau mor ddwys, nes ei lanw a braw aruthrol; cymaint felly, ar ryw adegau, nes yr ofnai i'w synwyrau ddyrysu, y fath na fynai er y byd brofi eu cyffelyb drachefn.

Wedi i William Pugh, a John Lewis, glywed fod pregethu yn Maes-yr-afallen, gerllaw Abermaw, dywedai yr olaf, "Dos di, William, i'w gwrando; ac i edrych pa beth sydd ganddynt: ti elli di wybod a oes ganddynt ryw beth o werth; ac os oes, minau a ddeuaf wedi'n." Cytunodd William i fyned, ac ar ryw fore Sabboth, cyfeiriodd ei gamrau tua Maes-yr-afallen. Y diwrnod hwnw, gweinidog ymneillduol, o'r enw Benjamin Evans, oedd yn pregethu. Ni buasai William Pugh erioed o'r blaen mewn addoliad ymneillduol, a synai yn fawr at y dull dirwysg y dygid y gwasanaeth yn mlaen. "Yr oeddwn yn golygu," meddai ef, "fod i wr o ddull a gwisg gyffredin, esgyn i ben stôl i siarad a'i gyd-ddynion, yn beth tra simpl." Diau y pâr syndod i laweroedd o'r rhai a ymarferasant a dull addoliad eglwys Loegr pan welant, y waith gyntaf erioed, y dull mwy dysyml a dirwysg sydd ar wedd yr addoliad yn mhlith yr ymneillduwyr. A'r pryd hyny yr oedd yn fwy diaddurn fyth, pryd mai tŷ anedd oedd y capel, a stôl oedd y pulpud. Teimlodd W. Pugh hyn i raddau helaeth; a pha un ai newydd-deb yr olygfa oedd wedi anmharu ei feddwl, ai rhyw beth arall, aeth yr oedfa gyntaf, y bore, heibio heb iddo ddeall yr un gair o honi, na gwybod yn nghylch pa beth yr oedd y gŵr yn traethu. Yr oedd oedfa eilwaith yn y prydnawn, a daeth i hòno drachefn. Testyn y bregeth oedd Rhuf. i. 16, "Canys nid oes arnaf gywilydd o efengyl Crist, oblegid gallu Duw yw hi er iachawdwriaeth i bob un a'r sydd yn credu." Ond nid aeth yr oedfa hon heibio yn ddieffaith fel y llall. Arweiniwyd ei feddwl i ganfod mwy yn yr efengyl nag a feddyliasai erioed, a gosododd argraff ar ei galon na ddilewyd byth mo hono. Edrychai William Pugh ar y tro hwn yn gyfnod hynod yn ei oes, ac yn gychwyniad i'w yrfa grefyddol.

Efe a fu am flynyddoedd ar ol hyn heb ymuno ag un gangen neillduol o eglwys Crist; ond nid heb roddi rhyw arwyddion lled ddiymwad o gyfnewidiad meddwl. Afreidiol ydyw dweyd iddo adael yr hen gampau ofer, a'r holl arferion llygredig; ac yn chwanegol at hyny, fe ddechreuodd wneuthur rhywbeth tuag at ddysgu a hyfforddi ei gymydogion yn ffordd y bywyd. Ai i dai y cymydogion pan y caniateid iddo, i ddarllen y Beibl, ac i weddio; ac ar y pryd hwn, fe ymddengys mai ffurf-weddiau a ddefnyddiai, allan o Lyfr y Weddi Gyffredin, neu allan o Lyfr y Parch. Griffith Jones, Llanddowror. Dywed mab iddo, yr hwn sydd yn preswylio yn y dref hon, ei fod wedi gweled ffurf-weddiau o'i gyfansoddiad ef ei hun, y rhai y tybir a ddefnyddiai yn moreu-ddydd ei grefydd.

Nid oedd eto ddim pregethu gan y Methodistiaid yn unman yn agos i'w gartref, er fod ychydig o gyfeillion, crefyddol eu naws, i'w cael heb fod yn mhell oddiwrtho, fel rhyw loffion grawnwin, un yma, ac un acw. Yr oedd rhyw nifer bychan o bobl dlodion o'r fath yma yn Llwyngwril, ac yn y Bwlch; neu yn y fro o amgylch y lleoedd hyny, y rhai oeddynt eisoes wedi cael blas ar yr efengyl. I'r Abermaw yr âi y bobl hyn i wrando, ac, yn awr ac eilwaith, i gymuno. Fe fu William Pugh, a John Lewis, ac ychydig yn ychwaneg, yn llafurus a diwyd iawn i fyned i ardaloedd eraill i wrando, lle bynag y deallent fod pregethu yr efengyl. Aml waith yr aeth i'r Bala nos Sadwrn, ac adref nos Sabboth, wedi gwrando dwy bregeth yno. Yr oedd iddo, rhwng myned a dychwelyd, o leiaf 45 o filldiroedd.

Yn hanes ei fywyd gan ei fab, fe ddywedir ei fod ef unwaith gyda'i gyfaill John Lewis, wedi myned ar foreu Sabboth i Ddolgellau, gan hyderu fod yno ryw un yn pregethu; ond cyfarfod eglwysig oedd yno y boreu hwnw. Arosasant yn y cyfarfod hyd derfyniad y weddi ddechreuol; deallasant, bellach, mai cyfarfod neillduol yr eglwys fechan yn y lle oedd y cyfarfod, a chan dybied nad oedd iddynt hwy ganiatâd i aros ynddo, troisant eu cefnau, gan fwriadu myned i'w cartrefi. Ond nid aethent yn neppell o'r lle, cyn i genad eu gorddiwes i'w hysbysu fod iddynt lawn ryddid i aros yn y cynulliad hyd ei ddiwedd, os dewisent. Dychwelasant, ar hyn, at y brodyr, a chawsant dderbyniad calonog i fod yn aelodau yn eu plith; a chawsant, cyn hir, y fraint o gyfranogi o swper yr Arglwydd yn Nolgellau.

Dywedir mai yr hybarch Robert Jones, Rhoslan, oedd y cyntaf a bregethodd yn y broydd hyn, ac mai y lle y pregethodd oedd ar heol mewn pentref a elwir Aber-gynolwyn. Yr oedd Robert Jones wedi dechreu cynghori yn y fl. 1763, ond ni ddywedir pa mor fuan ar ol iddo ddechreu y daeth efe i'r ardal hon. Rhaid ei bod rai blynyddau ar ol iddo ddechreu, gan ei bod ar ol i bregethu gychwyn yn Nolgellau, yr hyn a fu, fel y soniwyd o'r blaen, yn y fl. 1766; a thebygol ydyw, fod yr oedfa gyntaf hon yn cael ei chynal rai blynyddoedd ar ol hyny.

Mae Robert Jones ei hun yn rhoddi hanes yr oedfa hon yn Aber-gynolwyn. "Anturiwyd yno i bregethu (meddai) ar brydnawn Sabboth. Erbyn dyfod yno, yr oedd golwg lidus a chreulawn ar y dorf luosog a ddaethai ynghyd, fel yr oedd yn aeth ac yn ddychryn meddwl wynebu arnynt; canys nid oedd odid un o honynt a welsai bregethwr, na phroffeswr ychwaith, erioed yn un lle. Cafwyd llonydd gweddol i gadw y cyfarfod mewn modd annysgwyliadwy. Ond erbyn clywed pa fodd y'i cafwyd, canfuwyd fod llaw ddirgelaidd rhagluniaeth yn sicr yn y tro. Dygwyddodd fod gŵr o'r enw John Lewis yn byw yn yr ardal; yr hwn oedd wedi bod, dro neu ddau, yn gwrando pregethu, ac yr oedd wedi ei dueddu i feddwl ei fod yn waith da. Yr oedd gan y gŵr hwn fab-yn-nghyfraith (llysfab, neu fab gwyn, fel y galwent ef), yr hwn oedd yn aruthrol o gryf. Dywedodd yr hen wr wrtho, fod y rhai'n a'r rhai'n yn bwriadu erlid ac anmharchu y gŵr dyeithr yma heddyw; 'ac (ebe efe) ni byddai raid i ti ond eu bygwth, mae'n sicr y byddent yn ddigon llonydd.' Yr oedd y dyn yn falch o'r swydd; bygythiodd hwynt yn erwin, a pharodd ei arswyd yn nhir y rhai byw. Ni bu y cyfarfod heb radd o arddeliad arno. Ac o hyny hyd heddyw, y mae pregethu yn yr ardal, a gradd o lwyddiant ar y gwaith." Y cyfryw ydyw yr hanes a ddyry Mr. Robert Jones ei hun o'r oedfa hon. Ond er mai hon oedd yr oedfa gyntaf, nid hon, fel y dywedwyd, oedd yr olaf.

Daeth eraill i bregethu yn fuan ar ei ol ef; ac er cymaint oedd awyddfryd y gwrthwynebwyr i derfysgu, ac i luddias i'r cynghorwyr diurddau hyn gael pregethu, ac i bobl ymgynull i fanau anghysegredig i'w gwrando; eto, nid ymddengys iddynt gael nemawr o'u hamcan i ben. Codai Duw ryw waredigaeth o rywle; ac weithiau oddiwrth bersonau, a than amgylchiadau tra hynod. Yn ychwanegol at y dull y cafodd Robert Jones lonyddwch yn y tro crybwylledig, hysbysir i ni am dro arall cyffelyb. Yr oedd yr erlidwyr unwaith wedi ymgasglu yn fintai gref, ac wedi ymbarotoi i'r frwydr, gan benderfynu dangos eu nerth a'u llid ar y trueiniaid. Ond pan ddaeth yr oedfa, a hwythau ar ddechreu eu gorchwyl, nesaodd un John Howel, o Nanty-cau-bach atynt, gan ddweyd, "Dewisoch yr un a fynoch, ai bod yn ddystaw a llonydd, ynte droi o honoch allan o'r dyrfa ataf fi." Bu hyn yn derfyn ar y cyffelyb ymosodiadau. Nid oedd y John Howel hwn wedi adnabod y gwirionedd ar y pryd. Nid ydoedd yn rhestru ei hun yn wrandawr cyson, chwaithach yn broffeswr, nac yn cael ei olygu felly gan neb arall; yn unig tybiai nad oedd dim niwaid yn cael ei amcanu i neb trwy y pregethu, ac mai teg oedd i'r cynghorwyr gael llonyddwch o leiaf. Cafodd John Howel brofiad helaeth o'r efengyl ar ol hyn, a bu yn wasanaethgar dros ei oes i'w chanmol ac i'w lledaenu. Dechreuodd y pregethu ymeangu ar ol hyn i wahanol ardaloedd. Cafwyd lle bychan i bregethu mewn man a elwid Cerig-y-felin, yr hwn a gaed trwy gymwynasgarwch ewyllysydd da i'r achos, yr hwn oedd yn byw, ar y pryd, yn Ty'n-y-fach.

1785. Tua'r pryd hwn y dechreuodd gŵr o'r enw John Ellis, yr hwn a breswyliai y rhan ddiweddaf o'i oes yn yr Abermaw, bregethu; a thua'r un amser hefyd y daeth yr hyglod Thomas Charles, B.A., Bala, i undeb â'r Methodistiaid; ac yn fuan ar ol hyny, a thrwy ei lafur ef yn benaf, y cododd yr ysgolion Sabbothol, y rhai a fuant mor fendithiol i'r holl wlad, fel y gallwn edrych ar y tymhor hwn yn gyfnod nodedig yn hanes Methodistiaeth Cymru; ac, yn ddiau, nid llai i Fethodistiaeth sir Feirionydd.

JOHN ELLIS, ABERMAW. Ganwyd y gŵr hwn yn mhlwyf Ysbytty, sir Ddinbych, a dygwyd ef i fyny nid yn mhell oddiwrth ei fro enedigol, sef yn Nghapel-Garmon. Nid oedd ei rieni ond tlawd yn y byd, a gwaeth na hyny, yr oeddynt yn anwybodus o bethau byd tragwyddol, ac yn anystyrioi, fel rhieni filoedd yn y wlad, yn nghylch addysg ysbrydol, ac esampl gywir, i'w plant: felly, cafodd eu mab John bob anfantais yn ei ddygiad i fyny, mewn addysg ac esampl. Cafodd ychydig ysgol, meddir, pan oedd yn ddeuddeg oed. Anfonwyd ef at ewythr iddo, i ddysgu y grefft o gylchwr (cooper). Trwy farwolaeth ei ewythr, arweiniwyd ef i dref Llanrwst i orphen dysgu ei grefft, lle yr oedd pregethu eisoes gan y Methodistiaid. Aeth yntau, ar ryw gyfrifon neu gilydd, i wrando ar un Robert Evans yn pregethu, a phrofodd gymaint o effaith y gair, dan y bregeth hòno, ag a'i tueddodd, yn ol llaw, i wrando yr efengyl. Eto, yr oedd yn aros dan lywodraeth natur lygredig; ac wedi symud i Ffestiniog i weithio, dangosodd mai gwas i bechod, a chaethwas i lygredigaeth, ydoedd, trwy roddi rhaff i'w nwydau llygredig; a rhedodd yn ddiwarafun a chyflym ar hyd ffordd troseddwyr. Trwy fyned eilwaith i wrando, ymwelodd yr Arglwydd â'i gydwybod drachefn, nes arafu ei gamrau gwylltion, a'i sobri i radd helaeth. Dangosodd ei dad lawer o chwerwder annaturiol tuag ato, o herwydd y gwellhad hwn yn ei rodiad, a'r cyfnewidiad hwn yn ei feddwl, yr hyn a barodd iddo adael Ffestiniog, a myned ymaith heb wybod i ba le.

Ond er na wyddai y llencyn i ba le yr âi, na pha beth a ddygwyddai iddo, yr oedd gofal rhagluniaeth am dano, a gras pen-arglwyddiaethol yn llygadu arno. Arweiniwyd ef i Lanbrynmair, lle y cyfarfu, drachefn, â moddion gras, ac y dyfnhawyd yr argraffiadau blaenorol ar ei feddwl; cymaint felly, nes yr ymunodd ef yno ag eglwys Dduw, yn mhen tua mis ar ol cyrhaedd yno. Canmolir ymddygiad hen frodyr Llanbrynmair tuag ato. Bu gweinidogaeth Richard Tibbot yn fendithiol iawn iddo, a chafodd hynawsedd ac amgeledd neillduol gan hen grefyddwyr Llanbrynmair. Bendith fawr i achos yr efengyl ydyw fod "calonau y tadau yn cael eu troi at y plant, a chalon y plant at y tadau;" a melldith chwerw ydyw y gwrthwyneb. Yn Llanbrynmair y priododd yn yr Arglwydd, a buont ill dau yn gysur i'w gilydd, ac yn gynorthwy y naill i'r llall yn llwybr bywyd, hyd nes eu gwahanu gan angau. Wedi bod yn Llanbrynmair am fwy na saith mlynedd, efe a symudodd eilwaith i Lanrwst, a thrachefn i Ffestiniog. Ymddengys iddo, yn y cyfamser, gyfarfod â llawer o brofedigaethau yn y byd, ond ei fod yn dwyseiddio yn ei grefydd ar yr un pryd. Cafodd ei annog i gynyg ei hun i gadw ysgol Gymraeg, dan olygiaeth Mr. Charles, a thrwy gyflwyniad gwresog o hono gan y rhai a'i hadwaenai yn Ffestiniog a Thrawsfynydd, efe a appwyntiwyd i'r gwaith hwnw. Ac ni fu hyn yn ochenaid i Mr. Charles, ond cafodd achos gorfoledd o'i blegid. Troes allan yn athraw tirion, serchog, ac ennillgar, gadawodd arogledd hyfryd ar ei ol yn yr ardaloedd y bu yn addysgu, a chafwyd profion lawer, fod ei lafur a'i addysgiadau i'r plant wedi bod yn lles, nid amserol yn unig, ond tragwyddol hefyd.

Nid yn hir y bu ar ol dechreu cadw yr ysgol, cyn iddo gael ei gymhell gan ei frodyr crefyddol, i arfer ei ddawn i gynghori ei gyd-ddynion. Yr oedd y cynghorwyr yn anaml eto yn y wlad. Nid oedd yr un cynghorwr yn y fl. 1785, i'w gael o Roslan yn sir Gaernarfon, hyd Machynlleth yn sir Drefaldwyn. Nid oedd William Pugh, na Lewis Morris, eto wedi dechreu cynghori, nac Edward Foulk, Dolgellau. Heblaw fod y brodyr wedi gweled cymhwysderau anghyffredin ynddo, yr oedd yr angenrheidrwydd am y fath un yn fawr iawn, yn y wlad hòno: gallent mewn gwirionedd ddywedyd wrth ei gymhell at y gwaith, onid oes achos? Fe fu John Ellis, yn y modd yma, yn gwibio o fan i fan, gyda'r ysgol gylchynol Gymraeg, gan gynghori ei gydwladwyr, ar gyhoedd o dŷ i dŷ, am ddeng mlynedd. Yn y cyfamser, yr oedd ei ddawn a'i wybodaeth yn cynyddu, a'i ddefnyddioldeb yn ymddangos yn amlycach o bryd i bryd, nes y rhoddwyd galwad iddo, yn y diwedd, i roddi heibio yr ysgol, ac ymgysegru yn gwbl i weinidogaeth y gair. Hyn hefyd a wnaeth, gan deithio Deheubarth a Gwynedd, gyda llawer o ffyddlondeb ac ymroddiad, a chyda derbyniad a llwyddiant helaeth. "Yr oedd," meddai Mr. Charles am dano, " yn ŵr goleu yn yr ysgrythyrau, cadarn yn athrawiaeth gras, yn ei hamrywiol ganghenau; yn ŵr ysbrydol o ran ei brofiad o bethau Duw, syml a diargyhoedd yn ei rodiad." Bu farw mewn tangnefedd, ie, yn llawn o orfoledd, yn Awst 1810, yn y 52 mlwydd o'i oedran.

DYFODIAD MR. CHARLES I BRESWYLIO I SIR FEIRIONYDD.

Cawsom achlysur o'r blaen, wrth alw sylw y darllenydd at ysgolion Sabbothol fel moddion cynydd y cyfundeb, i osod ger bron rai o linellau hanes y gŵr parchedig uchod, hyd ei ymuniad â'r Methodistiaid yn y flwyddyn 1785, yn nghyda'r dylanwad effeithiol a gariai yr amgylchiad hwn ar "Fethodistiaeth Cymru," ac yn enwedig ar Fethodistiaeth Gwynedd.

Yr oedd y Bala eisoes yn ganolbwynt Methodistiaeth sir Feirionydd. Dechreuasai yn foreuach yn y Bala, ac ymwreiddiasai yn ddyfnach. Yr oedd yr erlid wedi darfod yma er ys cryn amser eisoes, pryd yr oedd yr anghenfil yn dangos ei ddannedd a'i ewinedd yn gethin mewn manau eraill. Yn y Bala yr oedd yr holl bregethwyr a feddai y sir yn byw, oddieithr un neu ddau, pan y chwanegwyd Mr. Charles at eu rhif. Yr oedd yma, gan hyny, nerth mawr, pryd yr oedd gwendid yn mhob man arall. Yr oedd yn ffurfio y pegwn, ar yr hwn am ysbaid o amser y troai Methodistiaeth y sir; ac nid gormod ydyw dweyd fod dylanwad y Bala, am flynyddoedd, yn effeithio ar Wynedd hyd yn mhell. Nid ydym mor ofergoelus, er hyn, a phriodoli santeiddrwydd i'r naill le mwy na lle arall, nac yn wir, un dylanwad i un lle mwy na lle arall; eto ni allwn wadu y ffaith, pa fodd bynag, fod rhyw grynhoad rhyfeddol wedi ei wneuthur gan ragluniaeth fawr y nef, o adnoddau a grymusderau Methodistiaeth y Gogledd, i'r llygedyn hwn. Fe fu Sul y cymundeb yn y Bala, am amser maith, yn meddu ar ryw at-dyniad rhyfeddol i sugno dynion yno, o wahanol barthau y sir, ac o rai siroedd eraill. Yno ymgynullai llawer o flaenffrwyth y crefyddwyr, i amgylchynu bwrdd y cymun, ac i goffâu am farwolaeth eu Harglwydd. Yno hefyd y deuai llawer un o lawer cyfeiriad i ymofyn am gyhoeddiadau y cynghorwyr, y rhai hyd y gallent, a arosent adref ar Sul pen mis. Yn y modd yma, yr oedd Sabboth y cymundeb yn ateb dros ryw dymhor yn lle cyfarfod misol i'r sir, neu yn lle cymdeithasfai Wynedd. Yr oedd y Bala i Wynedd, i raddau bellach, yr hyn a fuasai Llangeitho i'r dywysogaeth gynt.

Nid un drefn ddynol chwaith a barodd hyn, ac ni feddyliwyd yn flaenorol ar i'r fath ddylanwad ymgrynhoi i'r lle hwn; ac ni phenderfynwyd ar iddo gael parhau felly mewn amser dyfodol. Yn unig, damweiniad ydoedd, neu yn hytrach, trefniad rhagluniaethol ydoedd. Fe ddywed hanesiaeth eglwysig, fod y Pabyddion, oddiar ryw amgylchiadau damweiniol yn y cychwyniad, wedi seilio cyfundrefn ar uwchafiaeth esgob Rhufain yn hytrach nag esgob rhyw le arall, gan hòn' mai yn llaw esgob Cristionogaidd (yn hytrach anghristaidd), y lle hwnw yr ymddiriedwyd agoriadau teyrnas nefoedd, fel olynwr yr apostol Pedr; ac fe sefir dros hyn o bwnc disynwyr, gyda haerllugrwydd ag sydd wir syndod. Ar gystal sail y gallai rhyw bregethwr a fyddai yn byw yn y Bala neu yn Llangeitho, ymhòni awdurdod ar ei holl frodyr; am y dygwyddai fod y ddau le hyny gynt yn enwog am y daioni a'r dylanwad a ddeilliai o honynt! Maddeued ei santeiddrwydd i mi am ei gydmharu i Rowlands neu Charles; yn hytrach, maddeued Methodistiaid i mi, ïe, am wrthgyferbynu y dynion ardderchog, duwiol, a diymhongar hyn, â'r "dyn pechod" hwnw. Gwnaethum hyn yn unig i osod allan ynfydrwydd anfad a phenchwiban y syniad y dibynai yr holl gyfundrefn babaidd arno!

Yn y flwyddyn 1785, sef y flwyddyn yr ymunodd â'r Methodistiaid, aeth Mr. Charles i gymdeithasfa Llangeitho, yr hon ydoedd, yn yr oes hòno, y prif gynulliad y cyrchai crefyddwyr y dywysogaeth iddo. Galwyd ar Mr. Charles i bregethu yno. Nid oedd ond pregethwr ieuanc mewn cydmhariaeth, o ran oed, nid oedd ond 30 mlwydd, ac nid llawer o flynyddau a aethai heibio er pan oedd wedi dechreu pregethu. Ni chawsai, mae'n debyg, erioed y fantais neu yr anfantais, yn ol yr olwg a gymerir ar yr amgylchiad, i bregethu i'r fath gynulleidía o ran ei maint, ac o ran ei nodwedd. Yr oedd yr hen Rowlands, apostol Cymru, yn mhlith ei wrandawyr, a chynyrchwyd ynddo wrth ei wrando feddwl uchel am ei werth, yr hyn a ddangoswyd trwy ddweyd, "Rhodd yr Arglwydd i Wynedd ydyw Charles." A rhodd, yn wir, o werth anmhrisiadwy a fu.

Am yr amser hwn y dywedai hen bregethwr: "Cedwid cyfarfod misol sir Feirionydd yn y pen gorllewinol i'r sir yn unig. Yr oedd Mr. Charles yn cyfranu bob mis yn y Bala, ac ar y Sabboth hwnw byddai cyrchu yno o bob rhan o'r wlad, a'r cyfarfod hwn, sef cynulliad pen mis yn y Bala, oedd yn ateb dyben cyfarfod misol i'r pen dwyreiniol o'r sir. Nid oedd neb wedi eu gwneyd yn flaenoriaid, neu yn henuriaid eglwysi, mewn ffurf a threfn, y pryd hwaw, yn y sir hon; ond y dynion a alwent am bregethu i'w tai a aent i'r cyfarfod misol. Y gwŷr hyn, hefyd, a gadwent y cyfarfod eglwysig yn eu tai. Ond yn mhen rhyw gymaint o amser, dywedodd Mr. Charles mewn cyfarfod misol, fod y Testament Newydd yn dadgan, fod gan yr eglwysi lais i fod yn newisiad eu swyddogion, a bod cymhwysderau y cyfryw swyddogion wedi eu gosod i lawr; mai nid swyddogion priodol oedd neb ond a ddewisid; nid y rhai a ddamweiniai fod, neu y rhai a ymwthiai iddi, oedd i fod yn henuriaid, ond y sawl a ddewisid, ac a elwid iddi, ac a osodid ynddi oddiar olwg ar eu bod yn blaenori yn y cymhwysderau gofynol. Hyd yn hyn, yr oedd rhai dynion wedi eu harwain at y gwaith o herwydd angenrheidrwydd, ac wedi ymaflyd yn y gorchwyl, am nad oedd neb arall a wnai, neu am nad oedd neb arall i wneyd. Yr oedd llawer o'r gwŷr hyn yn ddynion rhagorol eu hysbryd, ac egniol eu diwydrwydd, mawr eu sel, a mawr eu ffyddlondeb; ond o herwydd eu galw trwy ras Duw o wasanaeth y diafol, pan mewn oedran, ac heb erioed gael nemawr fanteision, yr oedd eu dawn a'u gwybodaeth yn fychan; ïe, yr oedd rhai o honynt heb fedru darllen, ac felly dan anfantais fawr i allu cynyddu mewn gwybodaeth, i gyfateb i gynydd rhai eraill. Yr oeddynt, er hyny, yn effro a ffyddlawn iawn, i wneuthur a allent, trwy fyned i'r cyrddau misol i ymofyn am bregethwyr i ddyfod i'w hardaloedd, ac yn mhob modd, yn ddyfal a gofalus yn ceisio hyrwyddo achos Duw yn mlaen.

Yn y cyfarfod misol y cyfeiriwn ato, penderfynwyd, yn ol cynygiad Mr. Charles, fod y wlad i gael ei rhanu yn ddosbarthiadau; a bod i bregethwr gael ei anfon i bob un, i gynorthwyo yr eglwysi yn newisiad y swyddogion hyn. Angenrhaid oedd gwneuthur hyn, gan leied o sylw a wnaethai y суnulliadau eglwysig bychain ac ieuainc eto, ar gymhwysderau henuriaid, neu ddiaconiaid. Yr oedd gwir angenrheidrwydd, gan hyny, am eu dysgu, a'u cyfarwyddo, mewn ysgogiad ag oedd mor hanfodol i lwyddiant a chysur y cymdeithasau. Cyfarwyddwyd y cenadon hyn i ddysgu'r eglwysi i beidio dewis neb, heb o leiaf fedru darllen. Ac am y rhai ag oeddynt yn gweithredu yn ffyddlawn fel diaconiaid, er yn ddiffygiol mewn rhyw gymhwysderau, bernid mai dewis cynorthwywyr iddynt a fyddai oreu, ac nid rhai yn eu lle, modd y cyflenwid, trwy y swyddogion newyddion, ddiffygion yr hen swyddogion. Wedi i'r dewisiad yn yr eglwysi fyned heibio, daeth y rhai a ddewisasid i'r cyfarfod misol, er mwyn adchwilio eu cymhwysderau, a'u cynghori a'u cyfarwyddo yn eu gwaith.

Yn yr amser yr ymunodd Mr. Charles â'r Methodistiaid, nid oedd ond pump o gapelau yn yr holl sir: sef yn y Bala, Penrhyn, Dolgellau, Dolyddelen, a Blaenau-Ffestiniog. Yr oedd anhawsder mawr yn ymddangos ar ffordd y crefyddwyr y pryd hyny i'w gael hefyd. Anhawdd iawn, yn fynych, oedd cael tir, gan eiddigedd a rhagfarn meddiannwyr tiroedd, ymron yn mhob man; a phan y gellid myned trwy yr anhawsder hwn, yr oedd yr arian yn brin, crefyddwyr yn ychydig o rif, a chan mwyaf yn dlodion eu sefyllfa. Ar yr un pryd, yr oedd rhagfarn y werin yn dechreu llacio, a'r cynulleidfaoedd yn chwyddo, nes oedd y tai anedd yn myned yn llawer rhy gyfyng; a rhaid oedd, er mwyn cynwys y tyrfaoedd a ymgynullent i wrando, ymgynghori pa beth a ellid ei wneyd. Dywedasom o'r blaen fod llawer o annybendod i adeiladu capelau, gan y syniad a lochesid yn meddyliau y diwygwyr cyntaf, ar gadw y diwygiad Methodistaidd o fewn terfynau yr eglwys sefydledig; a gochelid, hyd y gellid, bob ysgogiad a fyddai yn arwain i diriogaeth ymneillduaeth. Oblegid hyn, pregethid, gan mwyaf, mewn tai anedd, ac allan yn y maesydd; a'r tai hyn hefyd, heb eu cofrestru yn gyfreithiol i'r dyben, gan na ellid eu cofrestru felly ond dan y broffes o ymneillduaeth. Yr un fath hefyd, yr oedd gyda thrwyddedu pregethwyr. Nid oedd modd cael trwydded i bregethu, mwy na chofrestru lle i bregethu ynddo, ond ar gyfrif ymneillduaeth oddiwrth yr eglwys wladol. A hwyrfrydig iawn a fu y tadau i wneuthur y naill na'r llall; amgylchiadau a'u gorfuant; neu mewn geiriau eraill, amlygiad diymwad o ewyllys eu Meistr yn y llwyddiant a roddes ar eu llafur, a aeth yn raddol yn drech na'u hymlyniad sectaidd wrth eglwys Loegr.

Mae yr hanes a geir am yr amgylchiadau cysylltiedig ag adeiladiad capel cyntaf Dolgellau, yn ddyddorol iawn, a gwasanaetha fel drych i ddangos helyntion yr hen bobl yn y rhan yma o Fethodistiaeth Cymru.

Ryw bryd tua'r fl. 1787, neu ychydig o flaen hyny, cafwyd cyhoeddiad Mr. Jones, Llangan, i bregethu yn Nolgellau; ac er bod ysbryd erlid wedi lleithio llawer wrth a fuasai gynt, eto nid oedd wedi cwbl farw. Y tro hwn, pan oedd Mr. Jones yn pregethu ar yr heol, tybygid, fel y gwnaethai y troiau o'r blaen, daeth un o'r hen blant a thresi (chains) yn ei ddwylaw, gan eu tincian yn eu gilydd, a thrwy hyny rwystro y gynulleidfa i gael gwrando. Ar hyn, gwaeddodd Mr. Jones, y mynai gapel yn Nolgellau, costied a gostiai. Y pryd hwnw, yr oedd y Deheudir yn cynorthwyo y Gogledd yn y gorchwyl o adeiladu capelau; a thrwy offerynoldeb Mr. Jones, Llangan, a charedigrwydd brodyr yn y Deheubarth, y caed modd i'w adeiladu; cafwyd darn o dir gan ŵr boneddig a berthynai i'r Crynwyr, am yr hwn y talwyd £20, ac ar y darn tir hwn, adeiladwyd capel bychan yn mhen ucha'r dre. Yn y flwyddyn y caed y capel i fyny, cynaliwyd cymanfa chwarterol yn y dref, y gyntaf, mae'n debyg, erioed yn Nolgellau. Ni fu cymanfa wedi hyny am wyth mlynedd; pryd y cynaliwyd un drachefn. Aeth y capel yn llawer rhy fach i gynal y cymdeithasfaoedd hyn, y rhai, bellach, a gynelid yn rheolaidd bob blwyddyn, a rhaid oedd eu cynal, gan hyny, fel y gwneir y rhan amlaf eto, allan ar yr heol, neu ar y maes.

Ar yr achlysuron hyn o bregethu allan, deuai rhyw rai i sŵn y pregethau, na fynent er dim dywyllu drws y tŷ cwrdd neu y capel; yn enwedig y dosbarth o bobl a dybient eu hunain uwchlaw y cyffredin, o ran dysg a chyfoeth. Un tro, yr oedd Mr. John Jones o Edeyrn yn pregethu, ac ar ei bregeth yn cyfeirio at y gwartheg blithion gynt yn cludo arch Duw i'w bro, o wlad y Philistiaid; ac wrth ddysgrifio y dull oedd ar y gwartheg, gwnai y pregethwr hwn, mewn dull annhebyg i neb arall, sŵn â'i lais fel buchod yn brefu. Yr oedd ar yr heol, ar y pryd, ddau gyfreithiwr yn ei wrando; y rhai a gawsant destyn i chwerthin a gwawdio mwy na chyffredin, trwy y fath ddigrif-ddynwared y gwartheg; ac wedi cael y fath achles i wawdio, i ffordd â'r ddau i'r gwestty a elwid y Plas-isa', i adrodd wrth ŵr y tŷ y digrifwch a gawsent, ac i gyd-wawdio y penau-cryniaid penchwiban. Yr oedd Mr. Evans, sef gŵr y tŷ, pa fodd bynag, yn llawer mwy ei gydnabyddiaeth â'r Beibl, na'r coegwyr hyny, ac yn llawer llai ei ragfarn at y Methodistiaid.

"A glywsoch chwi erioed, Mr. Evans, beth gwirionach nag i bregethwr sôn am wartheg yn brefu, ar ei bregeth, uwch ben cynulleidfa o bobl?" Gwrandawodd Mr. Evans ar y chwedl, gan gymeryd arno synu fod y fath beth yn cael ei adrodd ar bregeth; ond yn mhen ychydig, gofynai megys yn fyrbwyll:

"Ai nid oes hanes o'r fath, tybed, yn y Beibl?"

"Hanes am wartheg yn brefu yn y Beibl?"—meddai y cyfreithiwr dysgedig,—" nac oes, goeliwn ni, na dim o'r fath beth." Yna chwerthin mawr drachefn, am ben Mr. Evans, o herwydd ei blentynrwydd yntau; gan argoeli pe cawsai gymaint o ddysg ag a gawsent hwy, na chawsai dychymyg mor ffol le am fynyd yn ei ben.

"Gadewch i ni gael Beibl ynte," ebe Mr. Evans, "er mwyn bod ar dir cadarn, ac edrychwn ynddo, a oes y fath hanes o'i fewn." — Beibl a gafwyd. Trodd Mr. Evans, yr hwn oedd fwy cydnabyddus â'r llyfr na'r boneddigion eraill, at yr hanes, ac a'i darllenodd iddynt. Mawr, bellach, oedd syndod y ddau hurtyn dwl; a chafodd Mr. Evans achles i droi arnynt, gan edliw iddynt eu rhagfarn yn erbyn dynion llawer gwell na hwy eu hunain, a'u hanwybodaeth trwch o'r ysgrythyr lân.

Ond er i'r boneddwyr uchod dybied iddynt gael achles digonol i wawdio Methodistiaid ffol, yr oedd Duw y nefoedd yn gwenu ar y gymanfa mewn modd rhyfeddol, a dywedai hen wraig a ddaethai o Drawsfynydd i'r cyfarfod, eu bod yn teimlo wrth adael y lle fel pe buasai yn troi ei chefn ar y nefoedd ei hun, gan faint y mwynhad a gawsai yno.

Yn nghanol yr holl warthrudd a fwrid ar y pregethwyr a'r proffeswyr boreuol hyn, ac er maint y blinder a godid yn eu herbyn, yr oeddynt yn raddol yn ennill tir yn nghydwybodau eu gwrthwynebwyr. Dangosir hyn trwy yr hanesyn canlynol:

Yr oedd Robert Roberts, Clynog, sir Gaernarfon, yr hwn oedd ar y pryd yn un o'r pregethwyr mwyaf poblogaidd a llwyddiannus yn mhlith y rhai diurddau yn Ngwynedd, yn un ag a fyddai yn arfer pregethu yn fynych yn y cymanfaoedd hyn. Felly y gwnai ryw dro ar yr heol yn Nolgellau. Ar gyfer y lle y safai i bregethu arno, yr oedd gŵr tra erlidgar a chas, yn cadw siop, ac yn ŵr o gyfoeth a dylanwad. Yr oedd y gŵr hwn wedi clywed Robert Roberts yn pregethu o'i dŷ ei hun, ac felly yn gydnabyddus â'i wyneb fel ag i'w adnabod. Dygwyddodd fod y gwr hwn unwaith yn myned i Liverpool ar neges fasnachol, ar yr un pryd ag yr oedd Robert Roberts yn myned yno i bregethu; ac ar yr adeg yr oeddynt yn croesi yr afon, yr oedd yn chwythu yn drwm, a'r cwch bach, o'r fath ag oedd i groesi ynddo y pryd hwnw, yn cael ei luchio yn arswydus, nes oedd braw a dychryn wedi meddiannu y teithwyr ymron bawb. Yr oedd y pregethwr yn eistedd yn ddystaw, yn un pen i'r cwch, heb wybod bod yno neb yn ei adnabod. Er hyn, fe ganfyddai ŵr yn ymgripio yn grynedig ato, ac yn ymwasgu mor agos ato ag a allai, ïe, fel ag i bwyso i raddau arno, gan arwyddo awyddfryd i gael llechu dan ei gysgod. Pwy a allai ddychymygu mai erlidiwr Dolgellau ydyw yr un acw sydd yn ymwasgu mor serchog at y pen-grwn? Gartref, buasai yn ddigon parod i'w luchio â cherig; yn y cwch aflonydd, nid oes cwmni neb mor ddymunol. Tua Chader Idris, ni fynasai er dim ddyfod yn agos ato, mwy na phe buasai y pla arno; ar afon Mersi, nid oes cysgod neb mor glyd, na mynwes neb mor serchog, a'r eiddo y pregethwr! Bob yn dipyn, torai at Robert Roberts yn barchus iawn, gan ddweyd, "Yr ydych chwi, Mr. Roberts, yn myned ar neges dda, ond amcan bydol sydd genyf fi:"—cystal a phe dywedasai, dysgwyliaf y dyry rhagluniaeth ei haden drosoch chwi, ac os caniatewch, mi lechaf finau dan eich cysgod! Yr oedd llais cydwybod wedi cael goruchafiaeth ar ragfarn, a chariad at ei hoedl wedi gorchfygu ei ddygasedd at y pen-grwn.

Ar ol helaethu y capel bach cyntaf hwn trwy osod oriel (gallery) arno, ymgynullasant ynddo am ysbaid 20 mlynedd neu fwy; ac yn yr ysbaid hwn, aeth drachefn yn rhy fychan; a llygadai y brodyr, er ys peth amser, am le arall i adeiladu capel mwy; ond nid oedd un llygedyn o dir yn y golwg, yn un man cyfleus, ac yr oedd gobaith i'w gael i'r dyben hwn yn brin iawn, er talu ei lawn werth am dano. Cyhoeddwyd, pa fodd bynag, fod lle i gael ei werthu, yr hwn, os gellid ei gael, a fyddai yn gyfleus a dymunol iawn; ond ofnid yn fawr, pan y deallid y dyben, na cheid mo hono, heb roddi am dano lawer iawn mwy na'i werth. Yr oedd y gwerthiad ar auction mewn tafarndŷ. Aeth dau fasnachwr cyfrifol, sef Mr. Thomas Pugh, a Mr. Edward Jones, y rhai oeddynt o nifer y brodyr crefyddol, i'r arwerthiad, yn bryderus eu calonau; pryd yr oedd eraill o'r brodyr yn gweddio am eu llwydd. Yr oedd llawer o foneddwyr y dref a'r gymydogaeth wedi dyfod i'r arwerthiad, ac yn cynyg yn awyddus am y tir, nid cymaint oddiar wrthwynebiad i'w gilydd, na hwyrach oddiar awyddfryd i'w gael iddynt eu hunain, ond yn benaf, os nad yn gwbl, rhag ei feddiannu gan y Methodistiaid. Yr oedd dros ddau cant o bunnau eisoes wedi ei gynyg am y tir, gan Mr. Pugh, pryd y dywedodd yr arwerthydd, os na roddid iddo gynygiad uwch cyn pen deng munyd, y byddai y tir yn eiddo i Mr. Pugh. Gyda'i fod yn dywedyd hyn, aeth dau gi i ymladd â'u gilydd yn yr ystafell, a thynwyd sylw pawb ond Mr. Pugh, yr hwn oedd a'i lygaid ar ei oriawr yn ddyfal, at y cŵn. Aeth y deng munyd heibio, a pharhäai y cŵn i ymladd; ond pan aethai pymtheg munyd heibio, galwodd ar yr arwerthydd i sylwi ar yr amser, a chofio ei addewid. Er mawr syndod iddo, ac er dirfawr siomedigaeth i'r boneddigion, yr oedd yr adeg trosodd, a'r tir yn eiddo Mr. Pugh. "Wel," ebe yntau, "dyna dir i'r Methodistiaid adeiladu capel." "Pe gwybuaswn i hyny," ebe rhyw foneddwr yn y fan, "mi a godaswn gan' punt yn ychwaneg ar ei bris." Yn y modd yma y cafwyd lle i adeiladu y capel presenol arno, yr hwn pan y'i hadeiladwyd, a gyfrifid y mwyaf yn Ngwynedd, a dwrdio mawr a wneid gan ambell bregethwr, am i bobl Dolgellau ryfygu gwneuthur capel mor fawr. Yr oedd hyn tua'r flwyddyn 1808.

Dywedwyd eisoes fod y brodyr yn y Deheudir wedi cynorthwyo rhai manau yn y Gogledd i adeiladu capelau. Yr oedd y cynulleidfaoedd yno yn amlach ac yn lluosocach, gan eu bod yn henach; a dangosasant lawer o serchogrwydd tuag at eu "chwaer fechan" yn Ngwynedd. Cynorthwyasant bregethwyr i ddyfod trosodd i weini mewn gwahanol barthau o'r wlad, mewn adeg nad oedd y doniau yn y Gogledd ond prinion iawn. Ac fel y dangosasant barodrwydd i gyfranu i ni o'u doniau ysbrydol, felly hefyd y gwnaethant, am ryw dymhor, o'u "pethau cnawdol," er cynorthwyo i adeiladu tai addoliad. Pan ddaeth yr amser i ymosod at y gwaith o adeiladu capelau o ddifrif, yı hyn a ddygwyddodd tua'r un amser ag y daeth yr ysgolion Sabbothol i effeithio ar y wlad, fe sefydlwyd, ar gynygiad John Evans o'r Bala, fod casgliad yn cael ei wneyd trwy Ogledd Cymru, o ddimai yn yr wythnos oddiwrth bob aelod yn y cyfundeb, ac i'r casgliad hwn gael ei ddwyn i'r gymdeithasfa bob chwarter blwyddyn. Yn y cynulliad chwarterol hwn, fe wrandewid ar gwyn pob gwlad, ac fe edrychid i amgylchiadau y gwahanol fanau y byddai cais am gael capelau ynddynt; a rhenid y casgliad, yn ol fel yr ymddangosai fod yr amgylchiadau yn gofyn, a'r swm mewn llaw yn caniatâu. Yn mhen enyd, canfyddwyd fod achos holl gapelau Gwynedd yn llyncu mwy o amser nag a allai y gymdeithasfa hebgor; a chan fod yr achos yn ymeangu yn gyflym yn mhob sir, barnwyd mai doeth fyddai gollwng achos y capelau i arolygiad y brodyr yn eu gwlad eu hunain; a thrwy hyny ysgafnhau llawer ar waith y gymdeithasfa, a rhwyddhau llawer ar adeiladiad y capelau hefyd.

Dywedir mai ychydig a gafodd sir Feirionydd fedi o ffrwyth y casgliad 64c. y chwarter, er mai John Evans a'i cynygiodd, ac er cyfranu eu rhan tuag ato; os fel hyn yr oedd, mwyaf oll oedd braint sir Feirionydd, pan gofiom eiriau yr Arglwydd Iesu, "Dedwydd yw rhoddi yn hytrach na derbyn," Tra yr oedd y casgliad chwarterol hwn yn cael ei grynhoi i'r gymdeithasfa, yr oedd pregethu yn aros mewn tai anedd yn sir Feirionydd, meddir; ac mai ar ol i bob sir fyned ar ei phen ei hun, y dechreuodd Meirion adeiladu ei thai addoliad, ac felly iddi gael yr anrhydedd o gynorthwyo gwledydd eraill i adeiladu, ac adeiladu yr eiddo ei hunan hefyd. Pa fodd bynag am hyny, y mae wedi gallu adeiladu llawer o gapelau, a'u clirio ymron oll o'u dyled hefyd. Tua'r flwyddyn 1790, fel y dywedwyd, nid oedd ond pump o gapelau ynddi, ond yn awr, neu yn y flwyddyn 1850, y mae pedwar ugain; ac y mae llawer o honynt wedi eu hadeiladu ddwywaith, a rhai dair gwaith drosodd, yn yr ysbaid hyny. Felly aeth hanner can' mlynedd heibio heb godi ond nifer bychan iawn o gapelau; pump yn unig! Ond yn yr hanner cant diweddaf, codwyd pymtheg-a-thriugain. Aeth llawer o'r hanner cant cyntaf ar Fethodistiaeth heibio i arloesi y tir; —i ddarostwng y bryniau, a chodi y pantiau. Tymhor gauafaidd a drycinllyd a fu yr hanner canrif cyntaf, pryd na wnaed nemawr mwy nag arloesi y tir, a bwrw yr had iddo. Ond y mae yr hanner canrif can lynol wedi dwyn gydag ef awelon tynerach, cawodydd bendithiol o'r gwlaw graslawn; a Haul y Cyfiawnder wedi gwenu ar ein tiriogaeth, nes gwisgo y broydd â gwyrddlesni hyfryd, trwy ledaeniad gwybodaeth iachawdwriaeth yn mhlith y bobl.

ABERCORIS.

Ond fel yr oedd yr achos yn cryfhau ac yn ymwreiddio mewn rhai manau, felly hefyd yr ydoedd yn ymestyn i fanau eraill, ac i ardaloedd newyddion. Mae genym hanes o'r modd y planwyd y pren Methodistaidd yn ardal Coris, neu Abercoris, ardal yw hon sydd yn gorwedd rhwng bryniau uchel ar y ffordd rhwng Dolgellau a Machynlleth. Ymddengys yn yr amgylchiad hwn, fel mewn llaweroedd o amgylchiadau eraill cyffelyb, fod gan ragluniaeth ddwyfol fwy o law yn llwyddiant yr efengyl nag ydoedd gan unrhyw gyfundrefn ddynol. Dan aden y gyfundrefn blwyfol,—a than ddylanwad cyfraith wladol, yr ydoedd sain hynod yr efengyl wedi dystewi yn y fro hon er ys llawer o flynyddoedd, ïe, er ys oesoedd. Ac nid unrhyw gyfundrefn o eiddo y Methodistiaid chwaith a'i dygodd hi yma eilwaith, ond rhagluniaeth Duw a symudodd un o'r marwor tanllyd o le arall i'r lle hwn; a'r marworyn hwnw a fu yn foddion effeithiol i gynyrchu "aelwyd o dân" ynddo.

Yr oedd gwraig o'r enw Jane Roberts yn preswylio yn mhalas barwnig gerllaw Dolgellau; hon a glybu fod pregethu mewn tŷ y soniasom fwy nag unwaith am dano, o'r enw Maes-yr-afallen, rhwng Dolgellau a'r Abermaw. Disgynodd blys ar y wraig i gael clywed pa beth a ddywedid gan y pregethwyr hyn, a pharotodd i fyned yno i wrando ryw Sabboth. Ond rhag i neb adychymygu i ba le yr oedd yn myned, hi a lanwodd sach â gwair, ac a'i gosododd dani ar geffyl, ac aeth felly i Maes-yr-afallen. Pwy ddygwyddodd fod yno yn pregethu ond John Evans o'r Bala, ac nid y gweinidog ymneillduol a fyddai yn pregethu amlaf yno. Bendithiwyd y bregeth i Jane Roberts; goleuwyd ei meddwl am ei chyflwr colledig; ac arweiniwyd hi yn y canlyniad, i ffoi i gysgod Ceidwad pechadur. Symudwyd y wraig hon, fel y crybwyllwyd, i ardal Coris i fyw. Yr oedd hi bellach wedi ei thaflu i le anial, o ran moddion gras; nid oedd pregethu gan un enwad yn y fro, ond a geid yn lian y plwyf; a chyffelyb oedd ansawdd y weinidogaeth yno, i'r hyn ydoedd yn mhob man, ymron, trwy Ogledd Cymru; a chyfryw ydoedd, pa fodd bynag, na fedrai Jane Roberts ymfoddloni ynddi. Yn mhen rhyw ysbaid wedi ei dyfod i'r ardal, clywodd fod rhyw bregethwr i'w ddysgwyl i ardal gerllaw, sef i Abergynolwyn. Y pregethwr, medd un, oedd Thomas Evans, Waunfawr, Caernarfon; medd un arall, oedd Robert Jones, Rhoslan. Cymhellodd ei merch, yr hon oedd newydd briodi un Dafydd Humphrey, i ddyfod, yn nghyda'i gŵr, gyda hi i'r oedfa. Rhoddasom hanes yr oedfa hon eisoes. Cafwyd llonyddwch ynddi i bregethu mewn modd annysgwyliadwy, a chafwyd mwy na llonyddwch i bregethu, oblegid fe gafodd Dafydd Humphrey les ysbrydol ynddi. Digon atgas i'r ysbryd drwg oedd canfod un o'i filwyr yn galw am ddystawrwydd i'r gŵr dyeithr bregethu, tra yr oedd Ysbryd Duw yn troi calon un arall i adael ei fyddin. Eto y cyfryw ydyw yr awdurdod sydd gan Fab Duw ar Satan!" "Tywysog y byd hwn a farnwyd." Yr oedd hyn yn y flwyddyn 1780.

Yn mhen blwyddyn ar ol hyn y cafodd D. Humphrey gyfleusdra gyntaf i wrando pregeth drachefn. "Yr oedd gair yr Arglwydd yn werthfawr yn y dyddiau hyny." Cynelid yr oedfa hon ar Fawnog Ystraedgwyn, a phrofwyd chwerwder erlidigaeth yn hon hefyd. Ar ol hyn, cafwyd un o hen bregethwyr cyntaf y Bala, i ddyfod ar ryw Sabboth i ardal Corris, ar fin y ffordd fawr. Yr oedd rhyw rai, ar ol clywed fod pregeth i fod yn yr ardal y Sabboth hwnw, wedi darpar offer afionyddwch, sef llestri tin a phres i'w curo, fel ag i lesteirio i'r bobl glywed beth a ddywedid gan y pregethwr. Ond yr oedd blys cael clywed ar ryw un yno, yr hwn a gipiodd y llestr pres o law y terfysgwr, ac a'i lluchiodd i'r afon. Aed i'w geisio eilwaith, ond bellach ni ellid gan yr agen a wnaed ynddo, wneyd nemawr o ddefnydd o hono.

Wedi hyn, bu pregethu mor aml ag y gellid ei gael, yn gyntaf yn Llain-ygroes, a thrachefn, dros ysbaid dwy flynedd, yn Ysgubor-goch. Ond yr oedd dygasedd yr hen sarff yn llesteirio i'r efengyl gael arosiad hir yn unlle, eto, yr oedd yn ennill calon ambell un. Yn y flwyddyn 1790, yr oedd yno bump wedi cael blas ar fara y bywyd, sef Dafydd Humphrey a'i wraig, Jane Roberts, Jane Jones, a Betti Lewis. Wedi i ddrysau eraill gau, buwyd yn pregethu ar ben careg, with ddrws tŷ anedd, ar dir Dafydd Humphrey. Gelwid y tŷ hwn yr Hen Gastell; ac wedi ymadawiad y gŵr a'i preswyliai y pryd hyny, gosododd ef i ŵr arall am ychydig o ardreth, ar yr ammod fod pregethau i fod ynddo.

Yr oedd Jane Roberts a'i gŵr yn dal tyddyn o eiddo gŵr boneddig tra erlidgar, yr hwn oedd yn byw rai milldiroedd oddiwrthynt. Yr oedd ei theulu yn lluosog, nid llai nag un-ar-ddeg o blant. Anfonwyd rhybudd, pa fodd bynag, i ymadael â'r tyddyn. Aeth y gŵr at ei feistr tir i ymofyn am gael aros eilwaith yn y tyddyn, a chafodd addewid o hono, ar yr ammod i'r wraig ymadael â'i chrefydd. Dychwelodd John Roberts adref, a gofynodd y wraig iddo,

"Wel, John bach, sut a fu gyda'r gŵr boneddig?"

"Canolig," ebe John, "gallasai fod yn waeth."

"A gewch chwi y tir eto?" gofynai y wraig.

"Caf," ebe John, "ond i ti ymadael â'r bobl yna."

"Wel, John bach," ebe Jane, "os ydych chwi yn tybied mai gwell i chwi ac i'r plant fyddai i mi ymadael, ymadael wnaf a chwi, ond nid a 'nghrefydd byth."

Ymddengys mai i brofi y wraig y dywedwyd hyn, oblegid ni bu raid iddi ymadael â'i thyddyn, â'i theulu, nac â'i chrefydd.

Nid oedd yr Hen Gastell, mwy na thai eraill y pryd hwn, wedi ei gofrestru yn ol y gyfraith i bregethu ynddo; a phenderfynai y gŵr boneddig dreio beth a wnai dull arall o erlid tuag at lethu yr heresi newydd ag oedd yn ymdaenu mor arswydus yn mhob man. Yr oedd yn cadw rhyw nifer o filwyr, gan ei bod yn amser rhyfel poeth & Ffrainc; ac wedi clywed fod pregethu yn cael ei gynal mewn tŷ heb gael ei gofrestru, meddyliodd y mynai efe ddal gŵr y tŷ, a chynifer a geid yn ymgynull yno, a'u dirwyo oll, yn ol y gyfraith, o dan y Conventicle Act. Yr oedd deg neu ddeuddeg o'r milwyr hyn ar y ffordd tua'r Hen Gastell, dan arfau, i ddal y crefyddwyr; ond daeth hyn i glustiau rhyw un a ewyllysiai yn dda iddynt, a rhedai hwn tra y gallai; un arall a gymerai y newydd ac a redai yr un modd, ac felly o un i arall, cerddai y newydd am ddyfodiad y milwyr, yn gynt na'r milwyr eu hunain. Pan clybu Dafydd Humphrey y newydd, brysiodd a chymerodd y pulpud o'r Hen Gastell, gan ei gario ar ei gefn, a'i guddio dan wellt yn y beudy. Yntau a ymguddiodd ei hunan mewn rhedyn yn ngolwg y ffordd; "A gwelwn," meddai, "y fyddin arfog yn dyfod dan saethu, nes oedd y mŵg yn llenwi cwm Corris o ben bwy gilydd. Anfonwyd un o'r gweision i ymofyn am danaf fi, a phan ddywedodd fy ngwraig nad oeddwn yn y tŷ, gorchymynodd i mi fyned at ei feistr dranoeth." —Ar hyn aethant ymaith, heb wneyd dim llawer o niwaid mwy nag afradu rhyw lawer o bylor. Tranoeth aeth Dafydd Humphrey at y gŵr mawr, ac wedi arwain y troseddwr i wydd ei arglwydd, gofynwyd iddo:

"A wyt ti yn gosod y tŷ i bregethu ynddo?"

"Ydwyf, Syr," oedd yr ateb.

"I bwy?" gofynai y boneddwr.

"I Vaughan Jones, Syr," ebe yntau.

"Rhaid i Vaughan Jones ateb i'r gyfraith," ebe y boneddwr.

Aeth â'r achos i'r chwarter sessiwn i'r Bala, ond nid oedd Vaughan Jones ar gael, ac nid oedd cyfreithiwr chwaith, erbyn hyn a gymerai yr achos mewn llaw; felly disgynodd yr erlyniad yn ddirym i'r llawr.

Ond fe fu y gŵr boneddig hwn yn fwy llwyddiannus gyda William Pugh, Llanfihangel. Hyd y pryd hwn, sef tua'r flwyddyn 1795, nid oedd un pregethwr yn perthyn i'r Methodistiaid yn Ngwynedd, o leiaf, wedi cymeryd y llwon, a chael trwydded i bregethu, o'r fath a roddid. i ymneillduwyr, am eu bod yn hwyrfrydig i wadu y berthynas ag eglwys Loegr. Ymddengys, hefyd, mai ar annogaeth rhyw rai eraill y dechreuodd y boneddwr uchod ymosod ar y crefyddwyr; y rhai a ddarlunid iddo yn wrthddrychau anfad, o gymeriad penrhydd, ac o ymddygiadau gwrthun. Ond wedi iddo ddechreu ar ei waith o erlid, yr oedd yn ymgynddeiriogi at y gorchwyl fwy-fwy; a pharhaodd i geisio llethu Methodistiaeth hyd y gallai, hyd nes y cafodd fantais i ddeall yn amgen am eu hegwyddorion, ac am eu hymddygiadau.

Wedi i William Pugh fod yn pregethu am ysbaid pump neu chwe' blynedd, dygwyddodd iddo gadw oedfa yn Nhowyn-Meirionydd, tua dwy filldir oddiwrth balas y boneddwr. Prysurodd rhyw rai i achwyn arno wrth y gŵr mawr, yr hwn hefyd oedd yn ynad heddwch. Wedi deall lle yr oedd y pregethwr yn byw, gorchymynodd i ddeuddeg o'r milwyr a gadwai, fyned i'w ddal. Aeth un-ar-ddeg o honynt, ond y deuddegfed a gymerodd arno fod yn glaf. Cyrhaeddodd yr un-ar-ddeg yn arfog dŷ William Pugh yn foreu dydd Gwener, yn nechreu haf, 1795, ac a'i daliasant yn ei wely. Yntau wedi derbyn y wŷs a ymbarotodd i fyned gyda hwynt at yr ynad. Y boneddwr a'i dwrdiodd yn dost, ac a'i dirwyodd yn y swm o £20. Trwy ddyfalwch ei wraig, a hynawsedd ei gyfeillion, bu yn abl i dalu y ddirwy y diwrnod hwnw, a chafodd yntau ei ollwng yn rhydd.

Attaliodd hyn ef rhag pregethu dros ysbaid rhai wythnosau; ond yn mhen rhyw enyd aeth i Ddolgellau i ymweled â'i gyfeillion crefyddol; a bu lawen ganddynt ei weled, a chymhellasant ef i bregethu y nos Sabboth canlynol. Cododd ail-achwyniad yn ei erbyn oblegid hyn; ond cyn ei ddal yr ail waith, daeth yr amcan yn hysbys iddo, ac ymguddiodd hyd nes y deuai y chwarter sessiwn, yr hwn oedd i gael ei gynal y tro hwn yn y Bala. Buasai y ddirwy yr ail dro, pe cawsid ei ddal, yn £40. Dangoswyd parodrwydd rhyfeddol mewn rhai i gynorthwyo yn y gorchwyl diddiolch hwn. Ymddengys mai cares agos i William Pugh a achwynodd arno y tro cyntaf wrth y boneddwr, a dywedir hefyd fod y gair wedi cyrhaedd clustiau y boneddwr erbyn nos dranoeth ar ol iddo bregethu yn Nolgellau. O'r ochr arall, dangosid llawer o anmharodrwydd mewn eraill i symud troed na llaw yn y gorthrwm, ie, gwneid hyn gan filwyr y gŵr boneddig ei hun. Cymerodd un arno, fel y crybwyllwyd, fod yn glaf, rhag ei gyfrif gyda'r deuddeg a anfonwyd i'w ddal; y lleill hefyd a gerddasant gan bwyll tua'r lle, gan obeithio, meddir, y rhoddai rhyw un rybudd digon prydlawn i William Pugh ddianc o'u ffordd, ond ni ddaethai hyn i feddwl neb yn mlaen llaw.

Fe ddywed Lewis Morris, yr hwn sydd eto yn fyw, ac wedi goroesi ymron bawb o'i gyfoedion, yn "Adgofion Hen Bregethwr," yn y "Traethodydd," fod yr un boneddwr wedi gosod yn ei fryd ei ddal yntau; ac nid yn unig ei ddirwyo, ond ei anfon i'r fyddin, gan fod awdurdod wedi ei roddi, y pryd hwnw, i'r ynadon ddal rhyw fath o ddynion, a'u gorfodi i fod yn filwyr. Wedi tyngu nifer o ddynion i fod yn hedd-geidwaid, gorchymynodd iddynt ddwyn Lewis Morris o'i flaen. Daethant hefyd, meddir, i Fryncrug, lle yr oedd i bregethu mewn tŷ yno, gyda'r bwriad hwn; ond oddiar ryw deimlad neu gilydd, dychwelasant heb wneuthur hyny, a chymerasant arnynt, wrth y boneddwr, mai ofn a barodd iddynt beidio.

Dranoeth wedi dal a dirwyo William Pugh, anfonwyd i ddal Lewis Morris hefyd, ond dygwyddodd ei fod eisoes wedi cychwyn oddicartref i gyhoeddiad yn sir Drefaldwyn. Ar ei ddychweliad gartref, gwnaeth ei ffordd drwy y Bala, lle yr oedd Mr. Charles, a John Evans, ac eraill, yn bryderus yn ei gylch, gan faint y twrf oedd ar led y wlad fod cynifer o filwyr yn amcanu ei ddal, a'i anfon i'r llynges. Wedi canfod nad oedd heddwch i bregethwyr, na thyddynwyr a dderbynient bregethu i'w tai, penderfynodd y brodyr yn y Bala nad oedent yn hwy eu gosod oll dan nawdd y gyfraith, yn ol Deddf y Goddefiad (Toleration Act). Erbyn hyn, yr oedd dychryn wedi dal llawer o'r crefyddwyr a dderbynient foddion i'w tai, rhag y dinystrid eu hamgylchiadau trwy ddirwyau trymion, ac am dymhor byr yr oedd yr achos crefyddol fel wedi sefyll yn llwyr rhwng y ddwy afon, gan nad ellid cyn y chwarter sessiwn, gael yr amddiffyniad angenrheidiol, yn ol y gyfraith. Gwelwyd erbyn hyn, fod yn rhaid dyoddef fel deiliaid eglwys Loegr, neu dderbyn amddiffyniad y gyfraith fel ymneillduwyr; a gwelwyd hefyd, trwy yr helyntion chwerwon hyn, fod yn rhaid i ymlyniad wrth sect roddi lle i gydwybod yn ngwasanaeth Duw. Oblegyd fe ganfyddwyd, bellach, na oddefai yr eglwys ddim o'r fath afreolaeth o'i mewn ag y tybid fod Methodistiaeth, ac na roddai y gyfraith chwaith ddim amddiffyniad dros neb a fyddai yn euog o'r fath afreolaeth, ond oddiar broffes o ymneillduaeth.

I ni, yn yr oes hon, y rhai a fagwyd ar liniau Methodistiaeth o'n mebyd, ac heb fod erioed yn aelodau yn eglwys Loegr, y mae yn ymddangos yn beth syn, paham y bu y fath hwyrfrydigrwydd i wneuthur y broffes angenrheidiol o ymneillduaeth. Os, ar y naill law, y bernid mai sism oedd ymneillduad oddiwrthi, pa fodd yr anturiodd y tadau ar lwybr, yn eu hysgogiadau boreuol, ag y gallesid deali na oddefid i neb ei gerdded heb dynu arnynt wg eu huchafiaid eglwysig? Ac os, ar y llaw arall, y bernid yn gydwybodol mai ewyllys yr Arglwydd ydoedd iddynt lafurio yn y modd y gwnaethant, paham yr oedd yn rhaid petruso cymeryd amddiffyniad y gyfraith drostynt i wneuthur hyny? Ymddengys i ni yn dra eglur eu bod naill ai wedi myned yn rhy bell neu heb fyned yn ddigon pell. Ymddangosai rywbeth tebyg i awyddfryd i geisio gwasanaethu dau Arglwydd, ond iddynt, o'r diwedd, orfod credu na ellid gwneyd hyny. Llosgent gan awydd i eangu teyrnas Crist, a glynent yn dyn wrth eglwys Loegr, a bu gorfod iddynt ddeall, wedi blynyddoedd o betrusder, fod y cyntaf yn eu harwain ar draws yr olaf. Fe ddichon ar yr un pryd mai y cwbl a fynent ei arddangos i'r byd, trwy y llwybr a ddewisasent oedd, mai nid oddiar ysfa ffol, neu chwant i newydddeb, y gweithredent, ond oddiar gydwybod i Dduw; ac i'r dyben i roddi prawf amlwg o'r cyfryw egwyddor, eu bod yn penderfynu aros yn ddeiliaid proffesedig eglwys Loegr, tra y goddefid iddynt; ac os ymadael hefyd, y byddai hyny wedi ei achosi o raid, ac nid o fympwy.

Ond i ddychwelyd at ein hanes, gan nad oedd y chwarter sessiwn ddim gerllaw, barnwyd mai gwell fyddai i Lewis Morris fyned allan o gyrhaedd ei erlynwyr, trwy gilio i sir Benfro, a dodi ei hun yno dan nodded y gyfraith, trwy ymofyn am drwydded (license) i bregethu fel ymneillduwr arall. Yr oedd yn byw y pryd hwnw, yn Llwyn-y-gwair, wr boneddig yr hwn oedd hedd-ynad, ac yn aelod gyda'r Methodistiaid hefyd; yno, gan hyny, y cynghorwyd ef i fyned. Ar ei ffordd yno o'r Bala, yr oedd yn myned trwy Lan-y-mowddwy, ac er ei fod o fwriad wedi gadael i'r nos ei orddiwes, yr oedd yn ddigon enbyd iddo gael ei adnabod, gan ei fod yn haws i'w adnabod na llawer un, oblegid ei faintioli; a rhaid oedd iddo arfer gradd o gyfrwysdra i allu myned trwy y toll-byrth, heb iddo ddyfod i'r amlwg, a chael ei fradychu. Gwaeddodd yn lled groch, gan hyny, with doll-borth Llan-y-mowddwy, am ei hagor iddo. Cododd y porthor o'i wely i agor iddo, a gofynodd, I ba le yr oedd yn myned? "Ymlaen," ebe yntau.

" Y mae hi yn fyd garw tua Thowyn yna," ebe y tollwr."

" Y mae hi, aiê," ebe Lewis Morris, "pa beth sydd yno?"

"Meistr hwn a hwn sydd yn erlid pregethwyr y Methodistiaid; —y mae yn cynyg deugain punt am ddal un o honynt, sef Lewis Morris; ac y mae y milwyr allan yn chwilio yn ddyfal am dano."—Ond er cymaint yr awyddfryd i'w ddal, fe gyrhaeddodd y pregethwr Lwyn-y-gwair yn ddiogel, a chafodd loches a chroesaw caredig yno, gan Cadben Bowen; ac yn mhen enyd daeth y gŵr boneddig gydag ef i Gaerfyrddin, a chafodd yno y drwydded angenrheidiol.

Yn y cyfamser, yr oedd chwarter sessiwn y Bala gerllaw, a darpariaeth wedi ei wneuthur i geisio yno amddiffyniad y gyfraith, trwy alw am gyfreithiwr enwog, o Gaer y pryd hwnw, ac ar ol hyny o'r Cymau, gerllaw Caergwrle, yr hwn oedd ymneillduwr ei hun. Dangosai ynadon sir Feirionydd bob anmharodrwydd i drwyddedu pregethwyr; ond hyny ni allent omedd i'r sawl a geisient, heb droseddu y gyfraith eu hunain; a phan y rhoddwyd ar ddeall iddynt gan David Francis Jones, Ysw., y cyfreithiwr, fod yn rhaid iddynt naill ai rhoddi amddiffyniad y gyfraith i'r pregethwyr, neu fyned dan ei chosb eu hunain, nid oedd dim i'w wneyd ond plygu. Un o'r ustusiaid, yr hwn oedd berson Llandderfel, a ddywedai, "Os rhaid i'm llaw arwyddo y papurau hyn, y mae fy nghalon yn erbyn hyny." "Y cwbl sydd arnom ni eisiau," ebe Mr. Jones, "yw eich llaw; am eich calon, nid ydym ni yn gofalu dim am hòno." Felly eu trwyddedu a gawsant; ac o hyny allan, annogwyd y pregethwyr i geisio trwyddedu, mor wresog ag y gwaharddwyd hyny iddynt o'r blaen. Cofrestrwyd y tai pregethu hefyd. Yn y modd yma y cafwyd diogelwch rhag y ffurf yma hefyd o erlid. Ni ddefnyddiwyd y dull hwn, tra y gellid cael y werin ffol i derfysgu a baeddu; ond wedi i'r Methodistiaid ennill teimladau y werin o'u plaid, nid oedd ond ceisio eu llethu trwy rym cyfraith; ond nid oedd hyn bellach i'w gael, gan fod yr awdurdod a'u llethai hwy gynt, yn awr yn eu hamddiffyn:—y cleddyf a'u harchollai gynt, a archollai eu gorthrymwyr bellach. Y wlad hon, weithian, a gafodd lonydd.

Yr ydym yn teimlo parodrwydd er hyn oll i wneuthur esgusawd dros foneddwyr y wlad, er maint a fu eu traha a'u gorthrymder yn ysbaid y tymhor hwnw. Yr oeddynt hwy, i fesur mawr, yn gweithredu dan ddylanwad rhai eraill. Nid oeddynt erioed wedi ymgymysgu â neb o'r Methodistiaid eu hunain, a diraddiad arswydus ar eu huchafiaeth y tybiasid hyny; felly ni allent wybod dim am egwyddorion nac ysgogiadau y crefyddwyr hyn, ond trwy glywed sôn. Yr oedd digon o ddynionach hefyd i'w cael, a deimlent barodrwydd i gario i'r gŵr boneddig bob chwedl wag, gan eu lliwio yn y wedd a ddewisent, os deallent fod cael y fath chwedlau yn gymeradwy ganddo. Anmhosibl ydyw dirnad pa faint o chwedlau gwrachiaidd a chelwyddog a ddygid yn y modd yma i glustiau y gŵr boneddig. Ac wedi iddo unwaith ddechreu gweithredu, mewn ffordd o orthrymu crefyddwyr, nid anhawdd yw dychymygu i nwydau llawer crefyddwr tanbaid ei dymher, a pharod ei dafod, ollwng arno yntau ymadroddion adgas a blin, y rhai a ddygid gyda phob prysurdeb i'w glustiau, a pheri iddo feddwl yn gryfach mai gwir a glywsai efe o'r blaen am danynt.

Mae genym le mawr i feddwl mai fel hyn y bu gyda'r boneddwr a ennillasai iddo ei hun air mor anenwog trwy d'irwyo y pregethwyr Methodistaidd yn sir Feirionydd. Ac nid anhygoel genym, chwaith, na theimlodd y boneddwr hwn yn fileinig iawn ar ol ei siomi gan yr hyn a wnaed yn y chwarter sessiwn; ond pa beth oedd i'w wneyd? Yr oedd y tai pregethu, bellach, yn cael eu cofrestru, a'r pregethwyr yn cael eu trwyddedu; nid oedd y werin, chwaith, mor barod ag y buasent gynt i faeddu y crefyddwyr, fel nad oedd dim i'w wneyd ond ymlonyddu. Llareiddiodd y boneddwr lawer yn mhen blwyddyn neu ddwy; ac oddiwrth ryw ambell air a ddisgynai oddiwrtho, rhoddid lle i feddwl fod ei ddig yn llawn cymaint, bellach, yn erbyn y chwedleuwyr a fu yn enllibio y Methodistiaid wrtho, ïe, yn fwy nag wrth y Methodistiaid eu hunain.

Yr oedd i'r Methodistiaid achos bychan wedi ei ddechreu cyn hyn yn Llanegryn. Bu dyfodiad tad Cadben Edward Humphreys a'i deulu, i fywi Peniarth, yn mhlwyf Llanegryn, yn gryfhad mawr i'r ychydig broffeswyr ag oedd yno eisoes. Dywedir mai tri oedd yn proffesu yn y plwyf pan daeth y teulu hwn i Peniarth. Nid oedd gŵr Peniarth ei hun yn proffesu, ond yr oedd ei wraig, a'i fam-yn-nghyfraith, ac yr oedd yntau yn gwybod digon am Fethodistiaeth i beri iddo siarad yn dirion am dano, a bod yn barod i wneuthur cymwynas iddo. Yn fuan ar ol dyfodiad y teulu hwn i Peniarth, cymerodd y wraig dŷ bychan yn mhentre Llanegryn. Y darluniad a roddir o'r tŷ hwn sydd yn debyg i hyn. "Tŷ wedi ei adeiladu o bridd ydoedd; gwellt oedd ei dô, a phridd oedd ei lawr. Ei holl ddodrefn oedd un fainc i eistedd a phulpud. Ac nid pulpud cyffredin ydoedd chwaith. Gwnaed ef o ddau bolyn wedi eu curo i'r llawr pridd, ac ar y polion hyn yr oedd ystyllen gref wedi ei hoelio i ddal y Beibl. Cerig wedi eu tyru ar eu gilydd, ac wedi eu gorchuddio a thywyrch gleision, oedd i'r pregethwr sefyll arnynt." Ac yma y bu y pregethu am rai blynyddoedd ar ol y flwyddyn 1783. Yr oedd gŵr Peniarth yn warden y plwyf, trwy fod y wardeniaeth yn etifeddiaeth gysylltiedig â'r tyddyn. Fe fyddai aflonyddu weithiau ar yr addoliad yn y lle bach hwn, ond nid cymaint ag a fuasai, pe na buasai Mr. Humphreys yn warden; yr hwn a fyddai ei hun yn achlysurol yn mhlith y gwrandawyr. Yr oedd tafarnwr o'r enw Richard Anthony, yn byw yn y pentref, yr hwn a roddai gwrw i ryw greadur hanner call, am aflonyddu yr addoliad, a dywedir i Lewis Morris "gael ei drin yn annuwiol rai troiau" yno, yn nghyda rhyw rai eraill.

Fel enghreifftiau i osod allan iselder yr achos Methodistaidd yn y fro yma, yn ychwanegol at yr hyn a ddywedwyd, gellir crybwyli am ddau ŵr o'r un enw, a elwid er mwyn eu gwahaniaethu, un yn Sion Fychan fach, a'r llall yn Sion Fychan fawr. Nid oedd y ddau ond tlodion iawn, ond eto fe ymddengys mai arnynt hwy, ymron yn hollol, y disgynai gofal a chynaliad yr achos, dros ryw dymhor. Arferai y ddau ŵr tlawd hyn fyw, am wythnos, heb enllyn ar eu bara, er mwyn cynilo ychydig o geiniogau, i dalu costau ambell bregethwr tlawd a ddeuai yn achlysurol atynt. "Yr hyn a allai y trueiniaid hyn a wnaent;" ac nid oes amheuaeth na fydd mwy o gyfrif yn cael ei wneuthur yn y farn o'u gwasanaeth, nag a wneir o orchestion y rhai a adeiladodd Rufain, neu a ddarostyngodd Gaerdroia!

Rhyfeddol y gwerth a roddid ar foddion gras y pryd hwn. Ni esgeulusid hwy er dim;—deuai yr ychydig bobl druain dlodion at eu gilydd, trwy lawer o rwystrau, y rhai a gyfrifid, hwyrach, yn ein dyddiau ni, ymron yn anorfod. Yr oedd yn ardal Llanegryn hen wraig yn un o'u nifer, yr hon a wrthwynebid yn greulon gan ei gŵr i fyned i'r cyfarfodydd crefyddol. Er ei hattal, arferai guddio ei hesgidiau; hithau, yn hytrach na cholli y moddion, ac âi iddynt yn ei chlocsiau. Ac fe ymddengys mai nid "ofer y bu ei llafur yn yr Arglwydd," gan y dywedai yn orfoleddus wrth ei gŵr, ychydig cyn marw. "Mae y clocsiau wedi cario y dydd!"

Dechreuodd y pregethu yn Llwyngwril, tua'r flwyddyn 1787, ac yn Llanegryn yn fuan ar ol hyny. Fe fu John Ellis o'r Abermaw yn y lle cyntaf o'r ddau yn cadw ysgol ddyddiol, am dymhor, yr hon, gyda'i weinidogaeth ef, Dafydd Cadwaladr, a Lewis Morris, yn nghydag ambell bregethwr mwy dyeithr, a fendithiwyd i blanu Methodistiaeth yn yr ardaloedd hyn. Fe fu gwedd isel arno am lawer blwyddyn; aeth drosto auaf trwm; ond fe ymddengys fod y gauaf bellach yn cilio, a bod yr amser i'r adar ganu ar ddyfod. Mae gwedd siriol a chalonog ar y cynulliadau, a daioni mawr yn cael ei wneyd.

Ni ddiangodd yr ardal hon yn llwyr oddiwrth ymosodiad y boneddwr y soniasom uchod am dano. Anfonodd, medd yr hanes, ddau geisbwl a writ ganddynt, i ddal nain Cadben Humphreys yn mysg eraill o grefyddwyr y fro. Yr oedd yr hen wraig yn byw mewn tŷ yn ymyl Peniarth, a chafodd wybyddiaeth, trwy ryw foddion, fod y cyfryw rai yn dyfod i ymofyn am dani. Anfonwyd hi gan hyny i dŷ arall, lle yr oedd gŵr a gwraig yn proffesu, ac yn denant i ŵr Peniarth. Bu y ddau geisbwl am ran o ddau ddiwrnod yn gwibio o amgylch y gymydogaeth, yn chwilio am dani, ac yn methu ei chael. Prydnawn yr ail ddiwrnod, aeth Mr. Humphreys atynt, gan ofyn iddynt:

"Pa beth, wŷr da, sydd arnoch eisiau?—yr ydych yn bur debyg i ladron, neu ddynion yn llygadu am gyfle i wneyd drwg."

"Na, nid lladron mo'nom," ebe hwythau.

"Pa beth, ynte, a all fod eich neges yn gwibio o amgylch tai pobl, os nad ydych ar feddwl drwg?"

"Y gwir ydyw," ebe y dynion, " y mae genym wys oddiwrth Mr. C——t i ddal eich mam-yn-nghyfraith."

"Ni choeliai i ddim," ebe yntau, "nad esgus ydyw hyn a ddywedwch, i guddio eich drygioni;—o leiaf ni choeliaf chwi, os na chaf weled y wŷs." Rhoddwyd y wŷs iddo i'w darllen, yntau a'i cymerodd ac a'i cadwodd, gan fyned tua'r pentref a'r dynion yn ei ganlyn, ac ofnent ymosod arno gan ei fod yn gryf o gorff, ac o gryn ddylanwad yn y gymydogaeth. Bu hyn yn foddion i ddyrysu yr amcan ar y pryd, ac yn fuan ar ol hyn, gosodwyd y gwahanol leoedd addoliad o dan nawdd y gyfraith, a rhoes y gŵr boneddig ei amcan heibio.

Penderfynwyd cadw cymdeithasfa yn Nhowyn yn mhen tua deuddeng mlynedd ar ol hyn. Ni buasai yno yr un cyfarfod o'r fath erioed o'r blaen; ofnwyd yn fawr gan rai, y buasai ei gadw mor agos i balas y boneddwr a fuasai gynt yn erlid yn ffyrnig, yn cael ei ystyried ganddo fel herfeiddiad eofn; ac y gallasai canlyniadau gofidus godi oddiar hyny. Aeth un gŵr, a gadwai westdy yn y dref ato, gan ddweyd wrtho fod y fath gyfarfod i gael ei gynal, ac i ddweyd hefyd, na allai gau ei dŷ rhag y Methodistiaid, ac na ewyllysiai wneyd hyny chwaith, gan y gwyddai mai hwy oedd y bobl nesaf i'w lle o neb a ddeuant i'w dŷ. Arwyddodd y boneddwr ei foddlonrwydd iddo wneyd fel y mynai yn hyn o beth. Prydnawn dydd cyntaf y gymdeithasfa, aeth rhai o'r hen dylwyth at y gŵr boneddig, i ddweyd fod lluaws mawr o ddyeithriaid wedi dyfod i'r dref, ac y byddai mwy fyth dranoeth; gan ddysgwyl, ond odid, y caent groesaw, o leiaf, iddynt eu hunain, os na allent gael gan y boneddwr ddefnyddio rhyw foddion i anghysuro, neu i luddias yr ymgynulliad. Ond y cwbl a gawsant oedd rhyw ateb cwta fel hyn, "Gwnant lawer o les i'r dref."

Aeth y cyfarfod hwn heibio yn heddychol; boddlonwyd trigolion y dref gan yr elw a ddeilliai i rai o honynt oddiwrth gyfarfod mor lluosog; daeth egwyddorion y Methodistiaid yn fwy amlwg i'r wlad, a thalentau y pregethwyr yn fwy adnabyddus; a mwy o lawer na hyn oll, ennillodd yr efengyl galon llawer pechadur i'w charu, ac i roddi derbyniad iddi. Bu cyfarfod cyffelyb drachefn y flwyddyn ganlynol, a phwy erbyn hyn a anfonai gais at y pregethwyr, am gael pregeth Saesonaeg yn y cyfarfod, ond merch y boneddwr ei hun; a chydsyniwyd â'i chais trwy alw ar y Parch. Robert Ellis, Wyddgrug, i bregethu. Safai y foneddiges ieuanc yn agos ato ar yr heol, a gwrandawai yn astud y bregeth drwyddi.

Dywedasom fod geiriau wedi dyferu oddiwrth y boneddwr, wedi i boethder yr erlidigaeth fyned heibio, yn arwyddo ei fod wedi gweithredu oddiar effeithiau gwenwynllyd rhyw chwedlau a ddygid iddo; acer prawf mai nid heb sail y dywedid hyn, gallwn adrodd yr amgylchiad bychan a ganlyn:—Dygwyddodd fod prinder mawr yn y wlad, ac eisieu bara yn gwasgu yn drwm ar breswylwyr tlodion yr ardaloedd. Dan gredu y byddai hyny o ryw wasanaeth i'r gwladyddion, anfonodd y gŵr boneddig am lwyth llong o haidd i Aberdyfi; a chymaint oedd yr awyddfryd am ei gael, fel y gwerthwyd y cwbl mewn deuddydd. Synodd y boneddwr ei hun at hyn, gan na feddyliasai fod angen y tlodion hanner cymaint ag yr ymddangosai bellach ei fod. A chan gyfeirio at yr amgylchiad, efe a dorodd allan, gan ddweyd, "O * * * hwynt, pe buasai y Methodistiaid wedi gwneuthur rhyw beth, cawswn wybod y cwbl yn y fan, ond ni fu wiw gan yr un o honynt ddweyd wrthyf fod y fath eisieu ar y tlodion!"

TOWYN, BRYNCRUG, AC ABERDYFI.

Am yr ardaloedd hyn, ysgrifenai Mr. John Jones, Pen-y-Parc, gŵr tra adnabyddus fel Cristion cyson, blaenor ffyddlawn, ac athraw ysgol llafurus, dros flynyddau meithion, yn y modd canlynol. "Ymwelodd yr Arglwydd â'n gwlad er ys yn nghylch 40 mlynedd yn ol.^[1] ' herwydd tiriondeb trugaredd ein Duw, efe a ymwelodd â ni godiad haul o'r uchelder.' Yr oedd yr holl ardaloedd hyn, y pryd hwnw, yn anialwch gwyllt; ac megys caddug tywyll, llawn o annhrefn a didduwiaeth. Nid oedd fawr o bregethu efengylaidd yn yr holl fro y pryd hwnw, oddieithr gan ambell un o bregethwyr y Methodistiaid, yr hwn megys ar ddamwain a ddeuai heibio; ac ni fyddai hyny ar y dechreu ond unwaith neu ddwy yn y flwyddyn! A phan y deuant, nid oedd tŷ iddynt i'w gael i bregethu ynddo, mewn ????odidifan; ond fe gedwid yr oedfaon tan furiau tai, ac yn nghysgod gwrychoedd; o'r braidd y caent yno. Ymgasglai nifer o ieuenctyd y wlad i'r cynulliadau hyn, nid i ymofyn am lesâd ysbrydol i'w heneidiau, ond o ryw chwilfrydedd cnawdol, ac i faethu tueddiadau llygredig: eto, er hyn, yr oedd ambell un, yn awr ac eilwaith, yn cael ei sobri; ac yn y fan y deallid hyny, gosodid y cyfryw yn destyn gwawd a sarhad ei hen gyfeillion."

Yr ydym eisioes amrywiol weithiau, wrth olrhain hanes y wlad hon, wedi nodi y defnydd o ba un y bu rhyw wragedd crefyddol er lledaeniad yr efengyl. Mae y darllenydd yn cofio, yn ddiau, am Lowri Williams o Bandy'r-ddwyryd;—am Jane Griffith yn Nolgellau; —Jane Roberts, Abercorris; —ac am Catherine Griffith o'r Penrhyn-deudraeth. Ymddengys wrth ysgrif y diweddar Mr. John Jones, Pen-y-Parc, fod Methodistiaeth yn ddyledus i raddau am ei gychwyniad yn ardaloedd Towyn, i hen wraig o'r enw Catherine Williams, yr hon a gadwai ysgol ddyddiol. Nid oes hanes genyf pa fanteision a gawsai y wraig hon i adnabod y gwirionedd ei hunan; ond hysbysir ei bod yn arfer egwyddori y plant dan ei gofal, yn ol ei gallu, yn elfenau y grefydd Gristionogol. Effeithiodd ei haddysgiadau gymaint ag i barotoi meddyliau amryw o'i hysgolorion i dderbyn yr efengyl, trwy ddarostwng llawer ar y rhagfarn a ffynai ar y pryd yn erbyn crefydd a chrefyddwyr; a thrwy agor gradd ar eu llygaid i adnabod y gwirionedd, pan y dygwyddai iddynt glywed ei bregethu. Daeth amryw o'r genethod a fu gyda'r hen athrawes yn yr ysgol, i fod yn "famau yn Israel," a bu ei meibion yn wasanaethgar, mewn rhyw ddull neu gilydd, i gynydd Methodistiaeth yn y fro, wedi ei chuddio hi yn y ddaear.

Yn mysg eraill a fu yn ddefnyddiol yn y parthau hyn, y mae yn deilwng gwneuthur sylw arbenig o'r hybarch John Jones, Pen-y-Parc, yr hwn sydd wedi gorphwyso oddiwrth ei lafur er ys blynyddoedd rai. Fe fuy gŵr hwn yn cadw ysgol am faith flynyddau, ac yn ol dim sydd yn ymddangos, mai ei awydd i fod yn fuddiol i'w genedl, yn fwy na chael elw iddo ei hun, a'i tueddodd at gadw yr ysgol. Rhoddid iddo gyfleusdra, yn y modd yma, i egwyddori a rhybuddio plant ei ardal; defnyddiodd yntau y cyfleusdra; bu yn ddiwyd a ffyddlawn dros amser maith gyda'i orchwyl; a bendithiwyd ei lafur mewn llawer dull, ac i lawer un o'r trigolion. Pan ddechreuodd yr ysgol, nid oedd ond newydd ddyfod at grefydd; nid oedd ond lled ieuanc o ran oedran, ac wedi ei ddwyn i fyny dan lawer o anfanteision. Ond er lleied y pryd hwnw oedd ei gymhwysderau, yr oedd yn rhagori ar ei gymydogion gan mwyaf, ac yn eiddigeddu i wneuthur a allai, er chwalu y tywyllwch a orchuddiai y wlad.

Arferai ddarllen a gweddio, fel y gallai, yn yr ysgoldy ar brydnawn Sabbothau. I wrando arno, fe ymgasglai nifer o'r gwragedd tyneraf eu meddwl am grefydd, ac ychydig o wŷr hefyd, yn enwedig meibion yr hen athrawes, Catherine Williams, y rhai a fuont annogaethol a chynorthwyol iddo i gynal y cyfarfodydd bychain hyn. Llwyddodd hefyd i gael cyhoeddiad ambell bregethwr i ddyfod i'r ysgoldy i bregethu. Ond ni oddefid hyn heb wrthwynebiad. Achwynwyd arno wrth y gŵr boneddig o Ynys-y-maengwyn, am yr hwn y crybwyllasom amrywiol weithiau eisoes, yr hwn ni esgeulusodd ddefnyddio moddion i gael yr ysgoldy dan ei lywodraeth ei hun, a rhoddi terfyn o leiaf i'r pregethu yno. Calanmai canlynol, bu gorfod i Mr. Jones roddi yr ysgoldy i fyny. Yn y cyfamser dygwyddodd fod gwr yn byw yn nhref Towyn, tua dwy filldir i'r deau o Fryncrug, o'r enw Francis Hugh, wedi cael ei dueddu i wrando'r efengyl; ac wedi deall fod Mr. J. Jones wedi colli ei ysgoldy, cymhellodd ef i ddyfod i'r dref i gadw ysgol, mewn tŷ bach oedd ganddo ef. Cydsyniodd yntau â'r cais, ac aeth yno. Ymofynodd am bregethwyr i ddyfod i'r lle hwn hefyd, ac i Aberdyfi; y rhai, gan amlaf, a bregethent allan, dan y gwrychoedd, neu wrth ochr y llongau, neu yn unrhyw fan y ceid ychydig yn nghyd i wrando, a gradd o lonyddwch oddiwrth derfysgwyr. Dechreuwyd cadw ambell gyfarfod eglwysig hefyd yn yr ysgoldy, gyda'r ychydig enwau ag oedd wedi eu deffro am eu cyflwr, yn Mryncrug, ac yn Towyn. Cafwyd llonyddwch i fyned yn mlaen yn y modd yma am ysbaid blwyddyn, heb ddim gwrthwynebiad, oddieithr ambell fygythiad. Ond yn ystod yr ail haf, pan oedd y pregethu yn amlhau, a'r dysgyblion yn lluosogi, fe ymosododd y boneddwr rhag-grybwylledig ar bob un a bregethai heb drwydded, gan ei ddirwyo ef, a phob un a'i derbyniai i dŷ, oddieithr fod y tŷ hwnw wedi ei gofrestru i'r dyben.

Ar ol trwyddedu y pregethwyr, a chofrestru y tai yn ol y gyfraith, caed seibiant oddiwrth y gorthrwm hwn, ac aeth yr achos crefyddol yn ei flaen yn ddiwarafun o ran erlidigaeth. Fe fu addysgiad yr ieuenctyd, yn Sabbothol a dyddiol, yn foddion arbenig i ledaenu gwybodaeth o Dduw a'i air, ac i ddarostwng yr arferion anfad a drygionus a anurddai y fro hon, fel y buont yn wir yn mhob man ymron drwy Gymru oll. Ychydig sydd genym i'w ddywedyd am lwyddiant Methodistiaeth yn y parthau hyn o'r wlad, hyd nes y daeth yr ysgolion Sabbothol i gael eu cyfodi yn y gwahanol ardaloedd, ac i'w dylanwad gyrhaedd y trigolion. Ond er na fu cynydd Methodistiaeth yn gyflym iawn yn y broydd hyn, mewn cydmhariaeth i rai parthau o Wynedd, eto wrth gydmharu gwedd Methodistiaeth yn awr â'r hyn ydoedd hanner can' mlynedd yn ol, yr ydym yn cael achos i ddiolch i Dduw, ac i gymeryd cysur. Yn awr nid oes lai na phymtheg o gynulleidfaoedd, mwy neu lai eu rhif a'u dylanwad, rhwng y ddwy afon,—parth o wlad 20 milldir o hyd, a 10 o led.

Y BWLCH.

Ardal ydyw hon yn gorwedd ar fin y môr, ar gwr eithaf Meirionydd i'r de-orllewin, rhwng Abermaw a Thowyn. Gerllaw y mae hen gartref Hugh Owen, Bron-clydwr, y crybwyllasom am dano yn nhudal. 39. Yr oedd yma nifer bychan o bobl dlodion yn y gymydogaeth hon yn cyd-gychwyn gyda chrefydd â'r rhai blaenaf yn Llwyngwril, a hyny cyn bod moddion cyson yn cael eu cynal yn yr un o'r ddau le. I'r Abermaw y byddai yr ychydig broffeswyr hyn yn arfer myned i'r cyfarfod eglwysig; yno hefyd, gan amlaf, yr oedd yn rhaid myned i wrando pregethau, ac i gymuno, pan ar ddamwain y rhoddid cyfleusdra i hyny trwy ddyfodiad un o'r offeiriaid Methodistaidd heibio o'r Deheudir. Wedi i ychydig, yn y modd yma, gael eu deffroi am eu sefyllfa ysbrydol, a chael blas ar foddion gras, ymgynullent i'r tŷ hwn, ac i'r tŷ arall, lle y caniateid iddynt i gadw cyfarfodydd gweddio; a chaent addewid yn achlysurol am ryw bregethwr i ddyfod atynt, ac i roddi gair o gynghor iddynt. Nid oedd eto ddim pregethwyr yn nes atynt na'r Bala, tua 30 milldir o ffordd. Yr oedd John Ellis, Abermaw, heb ddechreu dros ryw dymhor; felly William Pugh, Edward Foulkes, Dolgellau, a Lewis Morris. Yn raddol cododd y naill ar ol y llall o'r pregethwyr a nodwyd, a daeth y pregethu yn amlach, ac yn fwy cyson. Lluosogai y gwrandawyr, bellach, a newidiwyd y tai anedd am dŷ heb ei aneddu, ac wedi ei gymeryd i'r unig ddyben o gynal cyfarfodydd crefyddol. Felly gwnaeth y cyfeillion crefyddol yn y Bwlch. Yn y tŷ hwn, bellach, yr ymgyfarfyddent yn lled gyson, ond nid oeddynt ond ychydig o rif, a thlodion eu hamgylchiadau.

Yr ydym wedi crybwyll o'r blaen am y modd hynod y dygwyd John Vaughan, Ysw., o'r Tanfanau, dan argyhoeddiad o bechod, ac i roddi ei ysgwydd dan arch Mab Duw.^[2] Rhoes yr amgylchiad hwn ysgogiad nerthol i'r achos crefyddol yn ei flaen. Yr oedd cymeriad Mr. Vaughan yn uchel eisoes fel gŵr gall; yr oedd mewn amgylchiadau uwch na'r cyffredin o amaethwyr ei wlad; ac yr oedd y dull y dychwelwyd ef at grefydd mor hynod, a'i grefydd hefyd, yn y canlyniad, mor loyw a diachwyn arni, fel y ciliodd rhagfarn y bobl yn erbyn Methodistiaeth ymron yn llwyr o'r fro, ac yr ennillwyd y bobl, oddiar ryw egwyddorion neu gilydd, i roddi clust o ymwrandawiad i Air y bywyd. Daeth ei wraig, a'u hunig fab, i ymofyn am le yn eglwys Dduw. Agorodd ei dŷ i dderbyn a lletya pregethwyr, a dangosodd yn mhob modd fod ei galon wedi ei hennill gan y gwirionedd. Trwy ganfod Mr. Vaughan yn ymaflyd mor egniol a dirodres yn achos yr efengyl, ac oddiar feddwl uchel am ei gallineb, plygwyd meddwl Owen Evans, Tyddyn Meurig, i ddyfod i wrando rando; ac yn raddol ennillwyd yntau i gofleidio yr efengyl, ac i roddi ei wddf yn ngwasanaeth yr Arglwydd Iesu, a bu dros lawer o flynyddoedd yn flaenor ffyddlawn yn eglwys y Bwlch.

Yr oedd y gwrandawyr, erbyn hyn, wedi lluosogi cryn lawer wrth a fuasent. Aeth y tŷ bychan y cyfarfyddid ynddo yn rhy fychan, a dechreuwyd dweyd, "Cyfyng yw y lle hwn; dod le i ni fel y preswyliom." A phan oedd meddyliau y bobl, yn gystal â'r amgylchiadau, yn cyd-alw am dano, cododd Mr. Vaughan i fyny yn y cyfarfod, gan ddweyd fod caniatâd i bawb roddi hyny a fynent, neu a allent, at adeiladu y capel, ac y talai yntau y gweddill. Felly hefyd y bu. Talwyd am bob peth wrth ei adeiladu. Symudodd Mr. Vaughan o Tanfanau i Cefn-camberth i fyw, lle a brynasai efe iddo ei hun; ond nid hir y cafodd breswylio ynddo, er iddo adeiladu ar y tir dŷ hardd. Bu farw ei fab yn 22 ml. oed, er dirfawr alar i'w rieni, ac i'w gyfeillion crefyddol, ac yn wir i bawb a'i hadwaenai. Yr ydoedd yn ŵr ieuanc gostyngedig a hynaws, hawddgar iawn ei dymherau, a thra gobeithiol gydag achos yr Arglwydd Iesu. Ni chafodd Mr. Vaughan ei hun fyned gymaint ag unwaith i'r capel newydd, yr hwn y bu mor bryderus yn ei godi; oblegid fe'i daliwyd ef gan afiechyd, yr hwn a'i caethiwodd yn gwbl i'w dy; ac wedi nychdod hirfaith, yntau hefyd a fu farw. Gadawyd Mrs. Vaughan yn weddw, i alaru ei cholled; a thros lawer o flynyddoedd, bu yn famaeth dirion ac ymgeleddgar i achos yr efengyl. Yr oedd yn nodedig o ddirodres a gostyngedig. Nid ymddangosai fod ganddi un amcan wrth fyw, ond gwasanaethu yr efengyl a'i mwynhau. Rhoes lawer o brofion o'i gofal am lwyddiant crefydd, ac o'i charedigrwydd tuag at saint a phregethwyr tlodion; a hyn a wnai mewn modd na wyddai ei llaw aswy prin yr hyn a wneid gan ei llaw ddeau. Tarddai ei gweithredoedd hyn oddiar gydwybod i'r Duw a ymddiriedasai gyfran o'r byd hwn i'w gofal, ac o gariad at ei enw a'i bobl. Yr oedd Mrs. Vaughan yn un o'r gwragedd hynod hyny na cheir hwynt ond anfynych mewn gwlad—un na chafodd Solomon ei chyffelyb yn mysg mil.

Teilwng ydyw coffa yn y lle hwn am y Parch. Robert Griffith, Dolgellau, gŵr a lafuriodd lawer yn y rhanau hyn o'r wlad. Dechreuasai bregethu tua'r fl. 1793, a pharhaodd hyd y fl. 1844, ysbaid mwy na hanner can' mlynedd. Yr oedd Robert Griffith yn nodedig am ei bwyll a'i gallineb. Yr oedd gwedd ei dymher naturiol yn ymddangos ar ei bregethau. Nid oedd llafur caled, a bloedd uchel, yn nodweddu ei weinidogaeth ef; ond efe a ymddyddanai yn bwyllog a synwyrol â'i wrandawyr. O ran ei wybodaeth gyffredinol, a'i ymddygiad synwyrol, yr oedd yn rhagori ar lawer o bregethwyr ei oes. Safai yn uchel fel gwladwr, yn gystal ag fel Cristion a gweinidog. Gwrandewid arno gyda pharch yn y cyfarfodydd misol a chwarterol; ac ystyrid ei ddawn yn dra chymhwys i gadw cyfarfodydd eglwysig mewn modd baddiol a dyddorol.

Yr oedd Robert Griffith yn rhydd iawn oddiwrth bob rhodres a chymendod; eto yr oedd yn ŵr hardd ei berson, trwsiadus ei wisg, a boneddigaidd ei ymddygiad. Nid oedd yn dangos parodrwydd gormodol i siarad; ond pan y siaradai, dangosai fod ganddo feddwl; byddai ei atebion yn fynych yn fyrion, ac i'r pwrpas.

Y gŵr hwn oedd y cyntaf o bregethwyr y sir a neillduwyd i weinyddu y sacramentau, yr hyn hefyd a wnaed mor gynar a'r fl. 1815, yr hyn oedd yn brawf diymwad o'r uchafiaeth oedd iddo yn meddyliau ei frodyr. Mewn gair, nid yn fynych y ceid pregethwr yn mysg y Methodistiaid, mwy ei gymhwysderau, a llai ei frychau, na Robert Griffith. Bu farw mewn tangnefedd, Gorphenaf 22, 1844, a chladdwyd ef yn y capel y bu yn gweini ynddo am gynifer o flynyddoedd, yr hyn oedd yr arwydd olaf o barch a ganiateid i'r brodyr ddangos iddo, a'r hyn hefyd oedd yr arwydd mwyaf o barch a fedrent ddangos i'w weddillion.

Nid ydym hyd yma wedi gwneuthur nemawr fwy na chrybwyll enwau dynion sydd eto yn aros ar y maes; ac yr ydym yn bwriadu ymgadw at hyn fel rheol gyffredin rhagllaw; eto gan nad oes un rheol heb ryw eithriad iddi, fe allai y goddefir i ni yn awr ac eilwaith droseddu ar y rheol, neu yn hytrach gilio yn achlysurol oddiwrthi, trwy osod ger bron, mewn modd helaethach, hanes ambell un sydd eto heb ei symud oddiwrthym.

Gŵyr llawer o'n darllenwyr, mai yn y gymydogaeth hon y mae yr hen dad Lewis Morris yn preswylio, a'i fod ef bellach, yn nghydag Edward Foulkes, Dolgellau, yn mysg y pregethwyr mwyaf oedranus sydd, o leiaf yn Ngwynedd, os nad yr henaf yn y dywysogaeth.

Yr oedd Lewis Morris, fel y dywed ef ei hun,^[3] wedi cael ei fagu yn gyffelyb fel y magid pawb y pryd hwnw, yn ddyeithr i grefydd, oddieithr y ffurf yn unig o fyned yn achlysurol i eglwys y plwyf, a dysgu iddo y Catecism, y Credo, a'r Pader. Treuliodd yntau ei ddyddiau boreuaf gyda'r campau ffol, a'r chwareuon llygredig, ag oedd yn fawr eu rhwysg y pryd hwnw yn mhob parth o'r wlad; ac yn yr oferedd hyn y buodd yn ymrwyfo am y naw mlynedd ar hugain cyntaf o'i oes. "Byddai ambell oedfa," meddai ef ei hun, "yn cael ei chynal y pryd hyny gan y Methodistiaid Calfinaidd mewn lle a elwir Gwastadedd, tŷ un Siôn William. Ni byddai ond ychydig iawn yn dyfod i wrando, a'r pregethwyr a'r crefyddwyr oeddynt yn cael eu herlid yn fawr. Gelwid y pregethwyr yn "au-brophwydi," a'r gymdeithas neillduol eglwysig yn" weddi dywyll." Cafodd Sion William ei daflu allan o'i dŷ am ei fod yn caniatâu pregethu ynddo; ac efe a symudodd i le a elwir y Gors, a daeth pregethu yno hefyd. Yn mysg y lluaws, yr oeddwn inau yn gwrthwynebu y pregethu newydd â'm holl egni. Un prydnawn Sabboth, daeth ychydig grefyddwyr o'r Abermaw, a phregethwr, sef John Ellis, i Lwyngwril, gyda'r bwriad o gadw oedfa yno, a chawsant addewid am le i bregethu mewn tafarndy yn y pentref. Daethum i'r pentref y Sabboth hwnw, yn ol fy arfer, i ddylyn gwâg-ddifyrwch, pan y dywedwyd wrthyf fi a'm cyfeillion, nad oedd wiw i ni fyned i'r dafarn i yfed cwrw y Sul hwnw, gan fod yno bregethu. Pan glywais hyn, aethum, yn llawn gwylltineb, at y tŷ tafarn, a gelwais am y gŵr i'r drws, a dywedais wrtho, os ydoedd am roddi ei dŷ i bregethwyr a chrefyddwyr, ac nid i ni, yr attaliwn i ef i werthu cwrw yn gwbl, gan yr awn a phob achos neu gwrdd i dy arall yn y pentref. Dychrynodd y dyn wrth hyn, gan y gwyddai fod genyf y dylanwad mwyaf ar fy nghymdeithion; ac efe a rwystrodd yr oedfa, a gorfu i'r crefyddwyr fyned ymaith yn siomedig." Ond nid hir ar ol hyn y bu y gŵr hwn hefyd heb ei ddal. Yr oedd gwylmabsant, un o hen wyliau llygredig y wlad, a rhedeg ceffylau, i fod yn Machynlleth yn mhen y flwyddyn ar ol y tro uchod, sef yn y fl. 1789. Aeth Lewis Morris yno ar nos Sadwrn. Y Sabboth a dreuliwyd, fel y gellid dysgwyl iddo gael ei dreulio gan un a ddaethai yno i'r wylmabsant; ond wrth ddychwelyd ddydd Llun, wedi bod yn edrych y rhedegfa, clywai ganu gwresog mewn tŷ bychan, yn heol y Maengwyn. Canu ar ddiwedd oedfa oedd hwn; Dafydd Morris o sir Aberteifi, gŵr nid anenwog, oedd wedi bod yn pregethu. Daeth i'w feddwl, fel pe buasai saeth lem, yr edliwiad trwm, " Y maent gyda gwell gwaith na thi!" Glynodd hyn yn ei feddwl nes ei arafu yn nghanol yr holl wylltineb. Cofiodd iddo rwystro yr oedfa yn Llwyngwril, a disgynodd arno y ddedfryd mai gelyn Duw a phob daioni ydoedd. Methodd dadwrdd y dafarn na'i diod,—methodd digrifwch ei gymdeithion na'u gwarthrudd, iachâu ei friw; yr oedd saeth argyhoeddiad yn gwaedu ei galon. Yr oedd, bellach, wedi penderfynu dychwelyd adref, ac ni allai ei gyfeillion, er pob egni, ei luddias, er mai tranoeth yr oedd y gamp i fod, ond addefai wrthynt, fod ei gyflwr ef a'r eiddynt hwythau yn ofnadwy ei berygl, a'i fod o'r dydd hwnw allan yn ymadael â'i hen gyfeillion gwag, a'i hen arferion llygredig am byth mwy!

Mawr oedd syndod ei rieni a'i gymydogion ar ei ddychweliad;—prin y gallent goelio fod y fath gyfnewidiad disymwth, a diachos yn eu tyb hwy, yn bosibl. Mynent ei berswadio nad oedd cynddrwg ag yr haerai ef weithian ei fod; ond yr oedd y cwbl yn ofer; yr oedd goleuni bellach wedi tywynu ar ei farn, a deallai yn well na hwy, pa fath oedd ei gymeriad gyda Duw. Efe a ymroddai bellach i fyned i'r llan ar y Sabbothau, a theithiai yn mhell ac agos lle y clywai fod pregeth gan neb o'r Methodistiaid, i edrych ai nid oedd modd cael ymwared oddiwrth ing ei ysbryd. A than bregeth i Mr. Williams o Ledrod, yn Abermaw, ar y gair, "A gŵr fydd megys yn ymguddfa rhag y gwynt, ac yn lloches rhag y dymhestl; megys afonydd dyfroedd mewn sychdir, ac megys cysgod craig fawr mewn tir sychedig," Esay xxxii. 2, y cafodd ollyngdod. Yr oedd wedi bod o fis Awst hyd y pryd hwn, sef gwyl Mihangel, dan drallod ofnadwy, nes oedd ei gnawd yn curio, a'i synwyrau ymron yn dyrysu; ond trwy yr oedfa hon cafodd olwg ar gilfach a glan iddi, a nerthwyd ef i gymeryd gafael yn y gobaith a osodid o'i flaen.

Rhaid fod ei feddwl yn dywyll a dyeithr i bethau ysbrydol, oblegid nid oedd eto yn medru darllen. Ymunodd, pa fodd bynag, â'r Methodistiaid, ac yn mhen rhai misoedd aeth at John Ellis i Fryn-y-gath, Trawsfynydd, yr hwn oedd yno ar y pryd yn cadw ysgol ddyddiol; ac yno yn ddeg-ar-hugain oed, neu ychwaneg, y dysgodd ddarllen ei Feibl. Cyfarfu â chryn wrthwynebiad oddiwrth ei dad; ac ar ol marw ei fam, yr hyn a ddygwyddodd yn fuan ar ol ei ddyfodiad at grefydd, aeth at berthynas-yn-nghyfraith iddo i fyw, lle yr arosodd hyd nes y priododd.

Gallwn feddwl ei fod yn dechreu pregethu tua'r flwyddyn 1791, ac felly y mae wedi bod yn llafurio yn gyhoeddus yn achos yr efengyl am ysbaid 60 mlynedd, ac erbyn hyn, sef 1851, wedi cyrhaedd ei 91 mlwydd oed.

Tua'r un amser a Lewis Morris, neu ychydig yn foreuach, cychwynodd Edward Foulk ar y gwaith o bregethu. Y mae yntau, bellach, yn 89 ml. oed, ac wedi bod yn pregethu tua 61 o flynyddoedd. Magesid ef yn sŵn efengyl, yn mhlith yr ymneillduwyr yn Llanuwchllyn, ac felly wedi ei ddwyn i fyny yn wahanol i Lewis Morris, ac erbyn hyn y mae wedi ei gaethiwo gan henaint a gwaeledd, fel na all wneuthur nemawr o ddim yn gyhoeddus gyda'r gwaith. Yr oedd erbyn hyn, dri o bregethwyr yn aneddu rhwng y ddwy afon Mawddach a Dyfi, sef William Pugh, Lewis Morris, ac Edward Foulk, ac yn mhen blwyddyn neu ddwy, chwanegwyd at eu nifer y Parch. Robert Griffith, Dolgellau. Bellach, dechreuwyd sefydlu pregethu, yn fwy cyson, mewn amrywiol fanau, heblaw a nodwyd eisoes, sef yn Llwyngwril, Bryncrug, a Thywyn. Yn Mhen-y-Parc, yn ardal Bryncrug, agorodd Mr. Lewis Jones ei dŷ yn foreu i dderbyn pregethu. Ac ar ei ol ef, bu ei fab John Jones, yn ffyddlawn ac yn effro gyda'r gwaith. Nid gŵr cyffredin oedd Mr. John Jones. Yr oedd mewn llawer o bethau yn rhagori ar ei oes. Nid yn unig yr oedd yn Gristion dysglaer, ond hefyd yn wladwr da, ac yn ddarllenydd mawr. Ym. wthiasai i wybodaeth helaeth, ac yr oedd yn ysgrifenydd medrus. Llafuriodd yn egniol dros lawer o flynyddoedd fel athraw ysgol, ac fel diacon call a gofalus, a choffheir yn hir am ei enw, gyda chlod a hyfrydwch, yn y fro y bu ef byw ynddi.

Agorwyd y drws yn Nhywyn gan un Francis Hugh, a hyny yn gynar, a'i hiliogaeth hefyd a rodiant yn ei lwybrau. Yn fuan ar ol hyn, agorodd Mr. Harri Jones, o Nant-y-mynach, ei dŷ i dderbyn pregethu, a bu ef a'i wraig yn garedig a ffyddlawn.

Yr oedd dynion yn y tymhor hwn yn llithro i bregethu heb yn wybod iddynt eu hunain. Wedi iddynt brofi argyhoeddiadau llymion, ac ymwared gogoneddus yr efengyl, naturiol oedd iddynt lefaru wrth eu cymydogion am y pethau a "welsent ac a glywsent." Gwresogodd tân o'u mewn, a hwythau a lefarasant â'u tafod. Ac os dygwyddai fod gradd o ddeheurwydd ganddynt i draddodi eu meddyliau, yr oedd ymosod cryf yn cael ei wneyd arnynt, yn y fan, gan y crefyddwyr tlodion, ag oeddynt, bellach, yn wasgaredig ar hyd yr ardaloedd; a chan eu taerni, yr oedd yn anhawdd eu gomedd. Ai aml un, yn y tymhor hwn, allan i gymydogaethau tywyll ei fro, i gynal cyfarfodydd i weddio a darllen; a theimlent awydd ar y pryd i roddi gair o gynghor i'w cyd-ddynion, neu o eglurhad ar yr hyn a ddarllenid, heb feddwl fod hyny yn bregethu. Gwelodd yr Arglwydd yn dda wenu ar uniondeb eu hamcan, a rhoddi goleuni a hyfrydwch iddynt hwy eu hunain yn y gwaith, ac arwyddion fod eu gwaith, dan ba enw bynag y'i gelwid, yn fendithiol i'w cyd-wladwyr, nes creu ynddynt ymroddiad mwy llwyr iddo, a gafael mwy tyn ynddo. Ymddengys mai fel hyn yr ydoedd gyda Lewis Morris. Dechreuodd gynghori ei gymydogion yn fuan ar ol ei ddychweliad oddiwrth ei ofer ymarweddiad, pryd na allai fod ei wybodaeth ef ei hun ond prin; a thybid gan eraill ei fod yn pregethu, cyn iddo ef o ddifrif feddwl hyny ei hunan. " Yr oeddwn," meddai, er ys peth amser wedi cael caniatâd i fyned i'r cyfarfodydd misol, fel un oedd yn gofalu am achos yr Arglwydd yn yr ardal; ac yn lled fuan wedi i mi ddechreu cynghori, yn y modd uchod, dywedodd un brawd yn y cwrdd misol fy mod yn myned at y gwaith o bregethu. 'Na,' meddwn inau, 'nid pregethu y byddaf, ac nid wyf yn meddwl am fyned yn bregethwr; ac ni byddaf byth yn darllen testyn o'r Beibl yn flaenorol i'm cynghorion.' Gofynwyd i mi pa fodd y byddwn yn arfer gwneyd; ac atebais, ' y byddwn yn dweyd wrth y bobl eu bod yn blant digofaint, ac nad oedd un llwybr i'w cadw ond trwy gredu yn y Crist a groeshoeliwyd ar Galfaria, a bod iawn gredu yn Nghrist yn dwyn dynion i adael eu pechodau, ac i fyw yn dduwiol.' 'Wel,' meddai y brodyr, 'pregethu yw hyna."

Byddai y pryd hwn yn arfer myned allan ar foreuau Sabbothau tua Bryncrug, Bwlch, Llwyngwril, Blaenau Celynin, a lleoedd cyffelyb, gan ddwyn ei damaid yn ei logell, a phregethu deirgwaith neu bedair yn y dydd. Ymgasglai cryn nifer yn nghyd, rhai i wrando, ac eraill i wawdio. Fe addef iddo gael ei ddirmygu yn dost, ond na chafodd mo'i luchio erioed. Yr oedd yn pregethu un nos Sabboth yn Mryncrug, yn nhŷ un Betti Siôn, pryd y daeth gwraig o'r gymydogaeth at ddrws y tŷ, ac a'i rhegodd am ei fod yn pregethu, ac a regodd y bobl am ei wrando. Ond yn y fan, ac yn nghanol ei chynddaredd, tarawyd hi yn fud; ni ddywedodd, meddai ef ei hunan, air byth mwyach; a hi a fu farw yn mhen ychydig o ddyddiau! Hawdd y gallwn feddwl yr effeithiai amgylchiad mor ddisymwth ac ofnadwy ag ydoedd hwn, i beri arswyd mawr ar bobl y wlad, a pheri iddynt feddwl, fod Llywydd mawr y byd yn gwgu ar y rhai a wawdient y pregethu, a bod ei amddiffyn ef dros bobl y grefydd, er mor ddiystyr y cyfrifid hwy gan y byd.

Cyfarfyddai y pregethwyr ag engreifftiau lawer o anwybodaeth trwch trigolion y wlad triugain mlynedd yn ol, cyn i addysgiadau yr ysgol Sabbothol effeithio i ymlid ymaith y niwlen dew a orchuddiai yr holl wlad. Cyfarfu Lewis Morris â hen ŵr unwaith yn Mon, i'r hwn y gofynai;

"Pa beth yw eich oedran, fy ewythr?"

"Dwy flwydd a phedwar ugain," oedd yr ateb.

"A ddarllenasoch chwi lawer ar y Beibl yn eich oes?"

"Ni chefais i ddim ysgolheigdod erioed," ebe yr hen wr:—"ond a ydych chwi yn gapelwr?"

"Byddaf," ebe yntau, "yn arfer myned i'r capeli."

"Chwychwi pobl y capelydd," ebe yr hen ŵr, "a yr am wŷr ysgrythyr; Ond nyni, pobl yr eglwysi, ni wyddom fawr am hòno. Ond y mae genyf finau weddi dda iawn, ac yr wyf yn ei dweyd hi hwyr a boreu."

Wedi gofyn i'r hen ŵr ei hadrodd, pa beth ydoedd ond rhyw gyfarchiad ar Mair Wen y Forwyn!

"Gweddi babaidd ydyw hona," ebe Lewis Morris, "ac ni thâl hi ddim byd."

"Yn wir," ebe y truan, "dyna yr oreu a feddaf fi."

Yr oedd y truan hwn wedi ei fagu yn gynar yn y ganrif ddiweddaf, pryd nad oedd moddion gwybodaeth ond prin iawn, a phryd yr oedd athrawon y bobl yn cysgu mewn diofalwch ac anystyriaeth.

I hen wraig tua'r un oed a'r un uchod, yn sir Drefaldwyn, gofynai yr un gŵr:

"A ddarllenasoch chwi lawer ar y Beibl?"

"Ni fedraf fi ddim darllen, ac ni wnaethum ddrwg i neb erioed, ac ni fum yn gwrando erioed yn un man ond yn eglwys y plwyf."

"Yr ydych chwi, fel finau, modryb, yn bechadur, ac wedi troseddu gorchymynion Duw."

"Ni wn i ddim pa beth yw pechadur," ebe hithau, "ond os ydwyf yn bechadur, pechadur da ydwyf fi!"

Dichon i enghreifftiau o'r fath hyn beri gwen ar wyneb y darllenydd, ac addefwn fod ynddynt ddigrifwch plentynaidd; ond y mae ynddynt, hefyd, dywyllwch paganaidd, ac amryfusedd peryglus; ac os rhaid i'w plentynrwydd beri gwen, bydded i'w paganiaeth beri galar. A chyda beio ar yr athrawon cyflogedig, y rhai oeddynt ar ol eu gilydd, genedlaeth wedi esgeuluso y praidd, gofalwn na syrthiom i'r un ysbryd diofal, ac i'r un agwedd ddilafur. Mor ddiweddar a'r flwyddyn 1841, yr oedd un gŵr yn ymddyddan â benyw oedranus, yr hon a arferai fynychu y capelau ymneillduol i wrando, i'r hon y gofynai:

"Pa le y ganwyd Crist?"

"Gyda Duw."

"A glywsoch chwi ddim son am Bethlehem?"

"Do, mi glywais son."

"O ba beth y bu Crist farw?"

"O'r dwymyn, goeliaf fi."

"A ydyw ef yn farw eto?"

"Ydyw, goeliaf fi." Nid yn fynych y ceir enghreifftiau o'r fath hyn yn mysg y rhai a fagesid yn yr ysgolion Sabbothol yn ystod y deugain mlynedd diweddaf, ond y maent i'w cael yn mysg y trigolion oedranus y rhai a dyfasent i faintioli cyn cyfodi yr ysgolion Sabbothol, neu y rhai nad aethent erioed iddynt.

"Wrth gydmharu Cymru yn awr yn ei breintiau crefyddol, â'r hyn ydoedd yn nechreu fy nhymhor i," medd Lewis Morris, yr hwn a all edrych ar bedwar ugain mlynedd a mwy o'i ol, "nis gallaf lai na dywedyd, 'Y gauafa aeth heibio, y gwlaw a basiodd, ac a aeth ymaith; gwelwyd y blodau ar y ddaear, daeth yr amser i'r adar ganu, clywyd llais y durtur yn ein gwlad.' Bu yn beth mawr genyf lawer gwaith gael cenad i sefyll wrth fûr rhyw dŷ anedd i bregethu, ond yn awr y mae genym un-ar-bymtheg neu ragor o gapeli rhwng y ddwy afon, pryd yr wyf yn cofio nad oedd yno un.—Gwelais yn fy amser lawer o ddiwygiadau grymus, neu adfywiadau mawrion ar grefydd, mewn amryw fanau o Gymru, pan y byddai pob oedfa a chyfarfod yn dybenu mewn sain cân a moliant; dychweledigion yn heidio i Seion, a chrefydd wedi myned yn destyn sylw difrifol y fro yn gyffredin. Am a wn i, y diwygiad hynotaf a gan fum erioed, oedd yr un a gymerodd le yn y blynyddoedd 1818-20, yn y rhan fwyaf o diroedd Gogledd Cymru. Chwanegwyd miloedd at yr eglwysi yn y diwygiad hwn. Bu diwygiad tra grymus yn y Deheudir yn 1829, ac yn sir Gaernarfon yn 1832. Bu chwanegiadau mawrion at yr eglwys yn sir Feirionydd yn y blynyddoedd 1839-40, er nad oedd rhyw gyffroad a gorfoledd nerthol yn eu dylyn; ond yr oedd arwyddion o bresenoldeb Duw yn y llef ddystaw fain. "

Nodiadau

1. Ysgrifenai hyn yn y fl. 1832.
2. Gwel tu dal. 317.
3. Adgofion Hen Bregethwr, Traethodydd, cyf. iii. 106.