Telynegion (Silyn a Gruffydd) (testun cyfansawdd)

←

Telynegion (Silyn a Gruffydd) (testun cyfansawdd)

gan R Silyn Roberts

a William John Gruffydd (1881-1954)

Pennod Nesaf →

I'w darllen cerdd wrth gerdd gweler Telynegion (Silyn a Gruffydd)

Mae erthygl parthed:
R Silyn Roberts
ar Wicipedia

Mae erthygl parthed:
William John Gruffydd (1881-1954)
ar Wicipedia

Mae erthygl parthed:
Telynegion (Silyn a Gruffydd)
ar Wicipedia

Mae erthygl parthed:
Telyneg
ar Wicipedia

TELYNEGION

𝔗𝔢𝔩𝔶𝔫𝔢𝔤𝔦𝔬𝔫

𝔊𝔞𝔫
ℜ 𝔖𝔦𝔩𝔶𝔫 ℜ𝔬𝔟𝔢𝔯𝔱𝔰
𝔞 𝔚. 𝔍. 𝔊𝔯𝔲𝔣𝔣𝔶𝔡𝔡

𝔅𝔞𝔫𝔤𝔬𝔯
𝔍𝔞𝔯𝔳𝔦𝔰 & 𝔉𝔬𝔰𝔱𝔢𝔯
𝔐ℭ𝔐

I Awen y Cymry
O wir gariad calon tuag ati
Y cyflwynir y telynegion hyn
Gan yr Awduron.

AT Y CYMRY.

FE oddefa'r darllennydd hynaws air o eglurhâd, er mai peth heb ei eisieu ydyw rhagymadrodd i lyfryn o fath hwn. Cyhoeddir ynddo chwe telyneg arobryn Eisteddfod Genedlaethol Ffestiniog, a diffuant yw ein diolchgarwch i'r pwyllgor am ei barodrwydd i ganiatau i ni eu cyhoeddi. Cynhwysa hefyd rai cyfieithiadau dan y pennawd Telyn yr Estron; nid heb betruster yr ychwanegwyd y rhai hyn rhag ofn digllonedd cyfiawn y neb a ŵyr brydferthed ŷnt yn y gwreiddiol. Arferir ambell air o dro, i dro sydd erbyn hyn, ysywaeth yn anghyffredin yng Nghymru, ond ni raid dweyd wrth ddarllenwyr Dafydd ab Gwilym mai ystyr "llatai" ydyw cenad serch, ac mai'r gair Cymraeg am appointment ydyw "oed." Ysgrifennwyd rhai o'r caneuon ar fesurau tonau adnabyddus, megis, "Eneth wen fel meillion dôl" ar fesur Dros y garreg, a Llyn Geirionnydd " ar fesur Loch Lomond. Gofalodd y Mri. Jarvis & Foster fod yr argraffwaith yn ddestlus, a rhoddasant i ni bob mantais i sicrhau cywirdeb orgraffyddol. Yn wylaidd iawn y cyflwynwn y llyfr syml hwn i sylw ein cenedl, a'n huchelgais pennaf yw ar iddo fod yn ddiferyn yn llif bywyd llenyddol newydd Cymru.

CYNNWYS.

TELYN YR ESTRON.

i. Ffarwel Catullus i Lesbia
ii. Telyn Heine
1. Llawn serch ei llygaid megis cynt.
2. Tywalltaf fy serchog gyfrinion.
3. Pinwydden yn y gogledd.
4. Ymegyr o fy nagrau.
5. Pan syllaf i dy lygaid pur.
6. Gorwedda'r hafddydd tesog.
7. Y fath flodeuyn ydwyt.
8. Gwr ieuanc a garodd enethig.
9. Dy garu wnes a'th garu wnaf.
10. Mewn breuddwyd gweld fy nghariad.
11. Ar fore hafaidd hyfryd.
iii. Penillion telyn Ysbaen.
iv. Pan af i'r bedd f' anwylyd

I.
CERDDI CYMRU.

Pur fel awel ei mynyddoedd,
Tlws fel blodau ei dyffrynnoedd,
Tyner fel ei merched mingu,
Ydyw cerddi mwynion Cymru.

Trwy bob brad a gormes gelyn
Mynnodd Gwalia gadw'r delyn;
Ac yn nwndwr treigliad oesau
Byw o hyd mae'r hên ganiadau.

Ynddynt teimla'r cywir Gymro.
Galon Cymry fu yn curo;
Gwên a gwae ein dewrion dadau
Gedwir yn yr hên ganiadau.

Pan dywalltwyd gwaed ein tadau
Yn afonydd ar y bryniau,
Methodd wermod brad y gelyn
Chwerwi melus gainc y delyn.

Trwy bob cainc rhed byw ysbrydiaeth
Serch at wlad ein genedigaeth;
Puro a chysuro'r galon
Wna mêl seiniau'r hên alawon.

Oera gwres yr haul ysblennydd,
Neidia'r Wyddfa i fôr Iwerydd,
Cyn y peidia 'nghalon garu
Hên alawon mwynion Cymru.

II.
ENETH WEN FEL MEILLION DOL.

Eneth wen fel meillion dôl,
Dyro 'nghalon imi'n ôl,
Neu bydd foddlon
I dy galon
Fod yn eiddo'th brydydd ffôl.
Nefol dlysni'th ieuanc rudd
Gân fy awen nos a dydd.
Lili wen wyt, eneth hardd,
Yn dy lygaid swyn a chwardd,—
Llygaid gleision.
Ddwêd gyfrinion
Serch dy galon wrth dy fardd.

Cofia fel y rhodiem gynt,
Gyda'n pennau yn y gwynt,

Hyd y llwybrau
Dros y bryniau
Fraich ym mraich ar felus hynt;
Drwy y blodau yn y glyn,
Dros y maes a'r gwenith gwyn;
Teimlo wnaem mai serch oedd sail
Cân yr adar rhwng y dail,
Ninnau'n trydar
Fel yr adar
Cân a chusan bob yn ail.

Ffrwd yw'th gân o hudol swyn,
Gwell nag odlau mêl y llwyn,
Gwell na miwsig
Yr afonig
Eilia ganig rhwng y brwyn.
Pletha'r eos gyngan dlos
Serch a gofid ganol nos;
Meddi dithau oslef brudd,
Dan dy fron mae gofid cudd,
Gwelais ddeigryn―
Gloew wlithyn,
Ar y rhosyn ar dy rudd.

Nos a dydd y mae fy mron
Mor ddihêdd a'r grwydrol don;

Ddisglair seren
O'r ffurfafen,
Gwena arnaf, gwna fi'n llon.
Canu yn y nos 'rwy'n awr,
O dy wên y daw y wawr;
Wenlliw deg fal meillion dôl,
Na ro 'nghalon imi'n ôl;
Ond bydd foddlon
I roi'th galon
I Hilarion ffyddlon, ffôl.

III.
GOLEU'R DYDDIAU FU.

Fu y tonnau'n canu gobaith
Ar y Fenai fin y nos?
Welaist ti obeithion newydd
Yn y newydd wenlloer dlos?
Oedd y gwyll yn methu cuddio'r
Goleu yn y blwyddi pell,
Pan y mynnai serch ddymuno
Toriad gwawrddydd dyddiau gwell?

Gwelais innau'r nos yn disgyn
Dros ganllawiau aur y nef;

Gwelais wynder yn ei gwisgoedd,
Clywais ganu yn ei llef;
Gwelais ddyddiau gwyn yng nghusan
Lleuad Arfon ar y lli,
Gwelais yno gysgod gwannaidd
Cusan cariad Men i mi.

Gwenodd llawer lleuad newydd
Ar y Fenai yn ei thro;
Curodd llawer gwendon lwythog
Gerddi'r dyfnder ar y gro;
Dywed imi, Fen anwylaf,
Ydyw'r goleu fyth yr un,
A'r dyfodol pell yn gwenu
Llwydd i gariad mab a mun?

IV.
DDOE A HEDDYW.

Gyda Men yng ngwlad barddoniaeth
Noson leuad oleu dlos;
Rhodio'n wylaidd ym mharadwys
Serch y nos.
Adrodd hanes cariad cyntaf,-
Siom, ochenaid, cario'r groes;

Edrych draw trwy lân addewid
Cariad oes.

Gyda Men yn gweld breuddwydion
Am ddyfodol glas ei nen;
Llunio coron anfarwoldeb
Am ei phen.
Ffarwel frwd rhwng Men a minnau,
Dyblu'r gusan dro a thro,
Gorfod mynd—yr awr yn hedeg
Ar ei ffo.

Deffro'r bore, cofio neithiwr,
Gweld y nen yn dywell erch;
Clywed taran ffawd yn rhuo
Toriad serch.
Torri'r breuddwyd a'r addewid,
Gwywo'r goron am ei phen,
Minnau yn yr heddyw caled
Heb un Fen.

V.
Y LILI YN LLATAI.

Anfonaf wen lili'r dyffrynnoedd
At Olwen liw ewyn y don,
O ganol y gwyllt anialdiroedd
I adrodd dwys hanes fy mron.
Dos, lili, yn llatai i'r awen,
Llefared dy wynder glân, hardd,
Serch neges wrth galon fy Olwen,
Mor bur ydyw cariad ei bardd.

Dwêd wrthi fod atgof yn gweled
Y wên all droi'n wynfyd bob loes,
A'r wefus yn hanner agored
Fel rhosyn foreuddydd ei oes,
Y llygaid sydd ganmil mwy tyner
Na goleu'r sêr clysion a fydd
Yn crynnu ar lesni'r eangder
Pan ddiosg y nos lenni'r dydd.

Ar ambell awr dawel mewn breuddwyd,
Byw eto 'rwyf trwy'r amser gynt,
Yn eistedd yng nghongol yr aelwyd,
Yn gwrando ar gwynfan y gwynt,

Yn darllen, dan wylio grudd Olwen,
Am Hywel ab Einion a'i gân,
A difyr helyntion peithynnen
Myfanwy o Gaer Dinas Brân.

Mi welaf oleuni 'i gwên olaf,
A theimlaf wasgiadau 'i llaw bur;
Mae'r cof am ei chusan diweddaf
Fel neithdar yn dofi fy nghur.
Enillais un trysor diderfyn
Wrth adael fy nghariad a 'ngwlad,
Pan welais yng ngloewder deigryn
Gyfrinach ei chalon ddifrad.

Prysura, y lili wen swynol,
I ddweyd wrth y landeg ei llun,—
Anwylach na'm henaid anfarwol
I mi ydyw Olwen, fy mun;
A chyn y daw'r gwanwyn a meillion
I fritho gwyrddlesni'r ddôl hardd,
Dychwelaf i gartref fy nghalon,
Bydd Olwen ym mreichiau ei bardd.

VI.
PRIFLYS Y GWYLL NOS.

I lawr i briflys y gwyllnos
O'r byd y crwydrodd y bardd,
Lle'r eistedd ysbrydion breuddwydiol
Ar seddau o farmor hardd;
Brenhines gororau'r cysgodion
Sydd yno'n arlwyo gwledd
O seigiau marwolaeth mewn bywyd,
A gwinoedd perllannau'r bedd.

Prydferthach brenhines y gwyllnos
Na'r lili yng ngerddi'r glyn,
Ei mhynwes sydd ddwyfol luniaidd
Ac oer fel y marmor gwyn;
Pob un a welodd ei thlysni
Fyn yfed o gariad hon,
Er gwybod fod swyn ei gwenau
Yn fferru ei waed tan ei fron.

Y gwanwyn yng ngwisgoedd yr hydref
Ni ŵyr am wyrddlesni'r haf,
A gwelw yw gruddiau'r holl ddeiliaid,
Anobaith wna'r galon yn glaf;

Heb haul yn codi na machlud,
Mewn gwyll y breuddwydiant hwy.
O Dduw, ai priflys y gwyllnos
Fydd cartref fy ysbryd mwy?

VII.
MERCH Y WINLLAN.

Rhof fy mysedd ar y tannau,
Tannau telyn aur fy nhadau;
Seinia, delyn anwyl Cymru,
Felus gerdd i'r fun wy'n garu.

Dywed wrthi fod fy nghalon.
Iddi'n curo'n bur a ffyddlon;
Fod pob curiad yn llefaru
Am swyn serch y ferch wy'n garu.

Cwyno wna yr awel unig
Yn y cymoedd pell mynyddig,
Cwyno 'nghangau mud y deri
Fel fy nghalon heb fy Mary.

Llef alarus sydd gan wylan
Unig ar anghysbell forlan;

Trist wyf finnau yn Eryri
Pan heb gwmni difyr Mary.

Tlysed yw a glân angyles,
Gwen ei grudd a gwen ei mhynwes;
Ac mae calon bur yn curo
Yn y fynwes wennaf honno.

Gwyn yw ewyn dig y weilgi,
Gwen a hardd yw'r wylaidd lili,
Gwyn ar fryn yw lluwch yr eiry,
Gwynnach, gwynnach dwylaw Mary.

Tyner esmwyth yw sidanwe,
Gloewbur yw gwlith y bore,
Glân a chlaer yw llygad ffynnon,
Gwell na'r oll yw'r llygaid duon.

Chwery hardd a nefol loewder
Ysbryd benyw yn eu dyfnder,
Darllen mil o serch gyfrinion
Wnaf yng ngwenau'r llygaid duon.

Caraf syllu ar y wenlloer
Yn y nef ar noson iasoer,
Gwenu wna hên leuad Cymru
Mewn estron dir ar ferch wy'n garu.

Dywed imi, leuad dirion,
Welaist ti f' anwylyd wenfron?
Roddodd hi ryw neges iti?
Pa sawl cusan yrrodd imi?

Dywed wrthi nos yfory
Iti gael ar fryniau Cymru
Gusan serch gan grwydryn unig.
I'w roi ar fin y ferch fonheddig.

Dwêd fod baich o hiraeth creulon
Am ei gweld yn llethu ei galon,
Mai trist a fydd hyd nes cael cusan
Gan delediw wenlliw'r Winllan.

VIII.
CLOCH Y BUGAIL.

Yn y gwanwyn, O Myfanwy,
Rhodiet gyda mi;
Glas oedd lliw y clychau, feinwen,
Fel dy lygaid di.

Mwyn oedd sibrwd, O Myfanwy,
Hoff gyfrinion serch,

Melus oedd cyffyrddiad tyner
Dy wefusau, ferch.

Rhoddaist imi gloch y bugail
Brydferth fel dy hun,
Dyfai'n wylaidd wrth dy gartref,
Wyt ti'n cofio, fun?

Ffarwel roddaist im, Myfanwy,
Ffarwel oer ddiserch.
Cedwais innau gloch y bugail
I dy gofio, ferch.

Ddoe, wrth chwilio 'mhlith fy llyfrau
Am dy lythyr di,
Gwelais flodyn bach gwywedig
Yn fy Meibil i.

Cloch y bugail wedi gwywo'n
Ddistaw wrtho'i hun:
Gwywo wnaeth dy gariad dithau,
Fel dy flodyn, fun.

IX.
MENNA GLAN Y LLI.

Ar lan y Fenai dawel, ddistaw hwyrnos haf,
Fan mae'r tonnau'n wynion, unwaith eto af,
Gyda'r hên atgofion, troion dyddiau fu,
Dyddiau caru Men y Minfor, Menna glan y lli.

Ar lan y Fenai dawel, awel rydd y môr,
Anadla ar y draethell nodau'r tonnog gôr,
Fel yn y dyddiau basiodd, dyddiau'm gwynnaf fri,
Dyddiau caru Men y Minfor, Menna glan y lli.

Yma yn yr awel, crwydra 'nghalon brudd,
At y pell orffennol gwyn fel canol dydd.
O na ddeuai eto ddyddiau gwyn i mi,
Dyddiau caru Men y Minfor, Menna glan y lli.

Ar lan y Fenai dawel, cwyd y don ei phen,
Yn goch gan liw'r machludiad, rhosliw gruddiau Men;
Dyna liw ieuenctid, lliw y dyddiau fu,
Dyddiau caru Men y Minfor, Menna glan y lli.

Ar lan y Fenai dawel, tresi eurwallt Men
Chwifiai unwaith yma'n awel rydd y nen;
Ac mae hwnnw eto'n euraidd fel y bu
'Nyddiau caru Men y Minfor, Menna glan y lli.

Ar lan y Fenai dawel anfon neges wnaf,
Neges caru'r gwanwyn, neges gofid haf,
Ddoi di unwaith eto, er mwyn y dyddiau fu,
Dyddiau'th garu Men y Minfor, Menna glan y lli?

X.
DEILEN HYDREF.

Crwydro wnes hyd lan Tryweryn,
Yn yr hydref llwm,
Heb gydymaith ond yr awel
Gwynai yn y cwm.

Gwelwn bren a'i ddail yn gochion,
Gwrid ar rudd pob un;
Tynnais un, er mwyn ei thlysni,
'N anrheg i fy mun.

Wrth edmygu ei phrydferthwch
Teimlais ias o fraw,-
Angau roisai wrid i'r ddeilen
Ddaliwn yn fy llaw.

Anadl oer a llym yr hydref,
Cusan angau yw,
Dawnsia'r awel trwy'r canghennau,
Gedy'r dail yn wyw.

Gwerdd fu hon fel ei chyfoedion
Yn y gwanwyn llon;
Ymbriodi gydag angau
Ddaeth a gwrid i hon.

Gwael a dirmygedig ydyw
Bywyd llawer un,
Ond rhydd angau anfarwoldeb
Ar ei olaf hun.

P'run yw'r tlysaf,- priod liwiau
Bywyd ar ei sedd,
Ynte'r arlliw wrid brydfertha
Welwder y bedd?

XI.
Y BLODAU'N LLATEION.

Pe gwyddai'r blodau hanner
Fy hiraeth am fy merch,
Hwy wylent ddagrau tyner
O gydymdeimlad serch.

Cusanu ac anwylo'r
Llateion wnes bob un,
A'u neges ydyw cludo'r
Cusanau i fy mun.

XII.
Y SEREN.

Mae'r seren yn y nefoedd
Yn dlos yng nghyfnos ha;
Mae'n bell ac oer, ond heno
Mwyn wenu arnaf wna.
Meddyliais wrth fynd adref
Fod hon yn eiddo i mi;
Ond syllodd arall arni,
A gwenu wnelai hi.

Breuddwydiais am y seren
A wenai uwch fy mhen,
Ond ni chawn ddringo ati,-
Hyhi oedd bri y nen.
Ar lawer noson iasoer
Bu'n gwmni mwyn i mi,
Ond gwelais eraill hefyd
Yn dilyn wrthi hi.

Meddyliais pan fawn unig
Y cawn ei goleu mwyn,
Mi genais aml i ganig
Ym mreuddwyd gwyn ei swyn.

Bum unig, unig, unwaith
Ar nos gymylog ddu,
Ond nid oedd yno seren
I wenu arnaf fi.

Mi gerais eneth lawen,
Un oleu fel y nen,
Ond gwelais un diwrnod
Fod pawb yn caru Men;
Dywedais wrth fynd adref,
"Mae hon yn Fen i mi,"
Ond syllodd arall arni-
A gwenu wnelai hi.

Ymgollais yn ei chariad,
Ond pell ac oer oedd Men,
Mi fethais ddringo ati
I'r nefoedd uwch fy mhen.
Dilynais oleu'i llwybrau
Ym mhrudd-der gwallgof serch,
Ond O! 'roedd eraill hefyd
Yn dilyn ôl y ferch.

Mi yrrais gerddi iddi
Ar lawer hirddydd braf,
A gwên oedd ateb Menna
Yng ngoleu gwyllnos haf.

Ond pan y daeth y cymyl
I guddio'r glas uwchben,
Bum i yn unig, unig,
Heb oleu gwenau Men.

XIII.
Y GERDD DDIENW.

Cas yw'r beddau gleision
Er yn Lleindir Duw;
Oer yw'r gorffwys distaw
Am mai angof yw.

Fan bu'r goleu tyner
Yn y llygaid byw,
Nos sy'n llwyd freuddwydio,
Am mai angof yw.

Nos heb sêr na lleuad,
Distaw nos y bedd,
Cas yw gan fy nghalon
Orffwys yn ei hedd.

Hedd, lle nad oes cathlau'n
Hwian yn fy nghlyw?

Na, nid hedd ond uffern,
Am mai angof yw.

Gaf fi oleu'th wyllnos
Olaf, Menna lân?
Gaiff dy enw berlio'n
Anfarwoldeb cân?

Tra bo 'nwylaw egwan
Ar eurdannau serch,
Cerdd dy gariad ganaf,
Fen, anfarwol ferch.

Codaf fi fy mhabell
Rywdro fin yr hwyr,
Ac i'r gwyllnos crwydraf
I'm anghofio'n llwyr.

Bu gan Laura'r Eidal
Betrarch fardd yn gaeth;
Rhywun fydd gan Fenna
Ganodd ac a aeth.

XIV.
DAGRAU'R NOS.

Caeodd amrant gwridog rosyn
Dan y nos gysgodion prudd,
Pan ddaeth gwawr agorodd wedyn
Gyda deigryn ar ei rudd.

Haul belydryn a ddisgynnodd
I gusanu grudd y rhos,
Gwridodd yntau ac anghofiodd
Ddu anobaith dagrau'r nos.

Oer a phrudd yw oriau gwyllnos
Bywyd dan gysgodion bedd;
Pan ddaw gwawr a edy'r hirnos
Ddagrau ar fy newydd wedd?

Wna goleuni'r nef belydrau
Lwyr ddileu pob caddug trist?
Hyn fydd ystyr sychu'r dagrau
Ddydd datguddiad Iesu Grist?

XV.
LLYN GEIRIONNYDD.

Hyd lwybrau'r awelon i gartref y grug
Yn nwfwn ddistawrwydd y mynydd,
Mi grwydraf mewn breuddwyd i'r amser dedwydd fu,
Lle chwery glasliw don Llyn Geirionnydd.
Anesmwyth a niwlog gysgodion y gwyllnos
Ordoant fy mynwes aflonydd;
Byth, byth ni ddaw'r oed im' gyfarfod a fy nhlws
Ar lannau graean glân Llyn Geirionnydd.

Daw'r awel i ganu ar delyn y grug,
A dychwel y gwanwyn i'r dolydd,
A chyfyd yr heulwen i wenu ar ei llun
Ym mynwes dawel, ddofn Llyn Geirionnydd.
Ond tywyll a niwlog gysgodion y gwyllnos
Ordoant fy mynwes aflonydd;
Byth, byth ni ddaw'r oed im' gyfarfod a fy nhlws
Ar lannau graean glân Llyn Geirionnydd.

Ymlwybraf yn unig a thrist tua'r bedd,
Ac yno caf hedd i fy nghalon,
A'm hysbryd o'i gadwyn a'i holl ofidiau'n rhydd
Gaiff grwydro 'nghwmni'r haul a'r awelon.

Pan ddianc y niwl a chysgodion y gwyllnos
O flaen goleu nefol y wawrddydd,
Ar edyn yr awel a gawn ni gwrdd, fy nhlws,
Ar lannau graean glân Llyn Geirionnydd?

XVI.
SWN YR AFON YN Y DOLYDD.

Swn yr afon yn y dolydd,
Glas y coedydd uwch y lli,
Ffarwel wridog y gorllewin,-
Dyna gerais i.

Cân y dyfnder ar y draethell,
Priodas gerdd y tonnog gôr,
Milfyrdd ddawns y gwynt yng ngwenau'r
Lloer ar frig y môr.

Cu gen i rianedd Cymru
Garant ddistaw furmur serch;
Gwn mai bywyd llawn o gariad
Ydyw goreu merch.

Llawn o gariad ydyw natur,
Cariad ddeddfa i'r lleuad dlos,

A thywyniad cynnes cariad
Ddyru wrid i'r rhos.

"Cariad lawer iawn sydd oreu,"
Dyna adnod natur hên;
Gwell i tithau os bydd goleu
Hwnnw yn dy wên.

Fydd y tonnau'n cywilyddio
O dan gusan bell y lloer,
Neu yr haul yn ofni cyffwrdd
Min yr eira oer?

XVII.
RHUO, RHUO MAE Y GWYNT.

Rhuo mae y gwyntoedd oer,
Hedeg mae'r cymylau du,
Heddyw collais oleu'r lloer
Wyliai tros fy llwybrau i;
Tros y tonnau creulon aeth
Fy mrenhines gerais gynt;
Clyw fy ngruddfan ar y traeth,
Rhuo, rhuo mae y gwynt.

Aden wen y ddigwsg don,
Dygaist fy mrenhines lân,
Cwyno'n ddrylliog tan dy fron
Mae dolefus gri dy gân;
Ail i ti yw 'nghalon brudd,
Gura gerdd fy ngofid i;
Aeth fy mun dros ffiniau'r dydd,
Hedeg mae'r cymylau du.

Aeth fy mun dros ffiniau'r dydd
I'r gorllewin tywyll, pell,
Crwydrodd dros y cefnfor rhydd,
Chwilio, chwilio am gartref gwell.
Pan ddaw'n ôl i'w chartref hên,
Garodd yn y dyddiau gynt,
Ni chaiff yno groesaw'r wên,—
Rhuo, rhuo mae y gwynt.

Nid oes cartref iti mwy;
Heddyw, unwaith lle bu'r gerdd,
Cwyna'r hwyrwynt gân ei glwy
Dros yr aelwyd welltog, werdd;
Tithau, riain, wyli'n hir
Am y gwr a'th garodd gynt,
Cura'r tonnau ar y tir,
Rhuo, rhuo mae y gwynt.

XVIII.
MEN.

Mae'r awel yn y brigau
Yn canu uwch fy mhen
Felodus gerddi 'nghalon,
Men, Men, Men.
O na bawn gyda'r awel
Yn canu ei henw glân,
Ar draethell bell yng Nghymru,
Gorffwysfa'r tonnau mân.

Mae'r lloer dros furiau'r castell
Yn synnu llu y nen
A'r gerdd a ddysgodd gennyf,
Men, Men, Men.
O dos, y wenlloer oleu,
A'm neges at y ferch;
Bydd foddlon fod am heno
Yn llatai i fy serch.

Mae si'r munudau euraidd,
Wrth ddawnsio ar aden wen,
Yn uno'r gân dragwyddol,
Men, Men, Men.

Pa hyd y bydd eu telyn
Yn eilio'r felus gerdd
Ym myd y brad a'r gofid
A chysgod ywen werdd?

A gaiff fy nghalon wirion,
Heb ddannod ac heb sen,
Ganu am orig eto,
Men, Men, Men?
Os cysgod ywen werddlas
Ac angof fydd fy mri,
A'r gân yn fwy na'r cerddor,
Men, mae'r oll i ti.

XIX.
GORFFWYS DON.

Gorffwys, don, yn dawel, dawel,
Paid a digio wrth yr awel
Sy'n cusanu ewyn gwyn dy frig;
Huna'r waen a huna'r mynydd,
Pam y byddi di'n aflonydd?
Pam y curi'r lan mor ddig?

Haul y nef sydd wedi cilio,
Ac anfonodd wrth noswylio
Wên tangnefedd dros flinedig fyd;
Ei belydr olaf dros yr eigion
Oedd lwybr aur i wlad breuddwydion,―
Cyfrin fro breuddwydion hud.

Pan mae anian oll yn cysgu
Pam y mynni di derfysgu
Ac ewynnu'n greulon yn y gro?
Ust, distawa'th dôn anynnad,
Rhag cynhyrfu hun fy nghariad,—
Hun y decaf yn y fro.

Pâr i Olwen landeg huno'n
Suol siffrwd dy furmuron,—
Dwsmel seiniau pêr y tonnog gôr;
Dyro 'nghymlith a'i breuddwydion
Serch ganiadau'r môr forwynion,—
Swynol fiwsig dwfn y môr.

Boed i'w chalon bur atgofio
Dyddiau dedwydd aethant heibio
Pan y crwydrem gyda glannau'r llyn,
Pan eisteddem yn y cyfnos
I edmygu cainc yr eos,
Dan y dail ar ael y bryn.

Sibrwd, don, mor ddwfn a chynnes
Yw anfarwol serch fy mynwes,
Serch fy nghalon at fy lili dlos;
Paid a phoeni'r lân forwynig
Gyda chŵyn y gwyliwr unig
Grwydra'r forlan yn y nos.

Tyner gwsg gusana'i hamrant,
Gwenau ar ei mhin chwareuant,
Pur dangnefedd yn ei mhynwes drig.
Gorffwys, don, yn dawel, dawel,
Paid a digio wrth yr awel
Ddawnsia'n ysgafn ar dy frig.

XX.
OLWEN.

Fy nghariad ydyw Olwen,
'Rwy'n caru gwrid ei grudd,
Mae'i gwenau fel yr heulwen
Yn Ebrill ganol dydd;
'Rwy'n caru'i heurwallt melyn,
A'i chalon bur ddifrad,

Mae'i gwefus fel y rhosyn,
A'i llais fel tonau telyn
Hên Gymru wen fy ngwlad.

Y wên yn llygaid Olwen
Sy'n gwneud y byd yn hardd,
Yn deffro cân yr awen,
Yn agor llygaid bardd;
Ni welais dlysni'r meillion,
Na chlaerni sêr y nos,
Nes teimlais yn fy nghalon
Oleuni'r grymus swynion
Sy'n llygaid Olwen dlos.

Mae 'nghariad, fel yr eiddew
Sy'n clymu am y mur
Er gwaethaf gwynt a llwydrew,
Yn para o hyd yn bur.
A phan ddêl gaeaf bywyd
I oeri'r fynwes hon,
Atgofio serch ieuenctid
Bâr im' anghofio 'ngofid,—
Adennyn serch fy mron.

XXI.
DDAW OLWEN BYTH YN OL.

Mae 'nhelyn ar yr helyg,
Mae 'nghalon bron yn ddwy,
Fy ysbryd sydd yn gwywo
Dan ofid fwy na mwy;
Y byd wrth weld fy nagrau
Ddwêd mod i'n wan a ffôl,
Heb weld yr archoll creulon
Wnaeth angau yn fy nghalon,—
Ddaw Olwen byth yn ôl.

Y gwanwyn ysbrydola
Gân adar ym mhob man;
Y gwanwyn a siriola
Hên ywen ddu y Llan;
Gwisg gwanwyn a gwyrddlesni
Hên dderw mud y ddôl;
Ond metha'r gwanwyn lonni
Y galon wedi torri,—
Ddaw Olwen byth yn ôl.

Mae'r nos a'i thywyll lenni
Yn gwneud y blodau'n brudd,

Mae gwrid y rhos yn gwelwi,
Cwyd deigryn ar ei rudd;
Ond cyfyd haul, a'r dagrau
A sugna fry i'w gôl,
Ond nis gall haul belydrau
Byth sychu'm heilltion ddagrau,—
Ddaw Olwen byth yn ôl.

Yr awen genfydd Eden
Tuhwnt i niwl y glyn,
Lle nad oes un helygen
Yn lledu ei chysgod syn;
Heb brudd—der bedd nac ywen
Blodeuo byth wna'r ardd;
Caf yno gwrdd ag Olwen,
A byw'n dragwyddol lawen,
Yn ieuanc ac yn hardd.

XXII.
Y BEDD DAN FY MRON.

Dan gysgod y brudd gypreswydden
Ymguddiaf o olwg y byd,
Nos fythol heb belydr seren
Ordoa fy enaid i gyd.

Mae caddug amheuaeth ac oerni marwolaeth
Yn gorlenwi'r galon fu unwaith yn llon,—
Bedd disglair freuddwydion yw'r bedd dan fy mron.

Pan gollais gyfoedion caruaidd,
Pan wylais ar raean eu bedd,
Gobeithion a'u goleu angylaidd
Ddanghosent fro gwynfyd a hedd;
Ond canmil mwy'r alaeth pan laddodd marwolaeth
Anwylaf obeithion y galon lawn hon,—
Bedd ieuainc freuddwydion yw'r bedd dan fy mron.

Rhy lawn yw dygy for y galon
I'r awen fynegi ei haeth,
Mae tonnau mor bell yn yr eigion
Na chlywir mo'u llais ar y traeth;
Acenion dyfnderau anhysbys bellterau
A dyr ar y glust ym murmuron y don,—
Bedd engyl freuddwydion yw'r bedd dan fy mron.

Ond ni ddwg un gelyn yn anrhaith
Yr ysbryd anfarwol a rhydd;
Mi sarnaf ar falchter anobaith
A chreaf o'r nos oleu'r dydd;
Fy mysedd ar dannau melusber delynnau
Ddeffroant alawon perseiniol a llon
I swyno'r breuddwydion o'u bedd dan fy mron.

XXIII.
YN OL AT NATUR.

Bore'r deffro,—ni fu gwanwyn
Yn ei wyrdd erioed mor hardd;
Ond mae rhew caredig gaeaf
Wedi gwywo serch y bardd.

Bore'r deffro,—mae'r ysbrydion
Fu yn gwylio tros fy hun
Wedi hedeg; minnau'n ddistaw,
Am mai breuddwyd oedd y fun.

Bore'r—deffro, miwsig newydd
Sydd yn seinio yn fy nghlyw;
Deffro wnes i wrando eto
Nodau melus cerddi Duw.

Wedi caru merch y ddaear,
Hiraeth i fy nghalon ddaeth
Am y cariad deimlais unwaith
Cyn i 'nghalon fynd yn gaeth.

Cerais natur,—ymfoddlonais
Ym mreuddwydiol fêl ei mhin;
Ond gwrthgiliais, fel fy mrodyr,
Gwelais nef yng nglendid bun.

Cerais, ac anghofiais natur,
Trosais mewn anfeidrol serch;
Tybiais weled tragwyddoldeb
Ym meluster cariad merch.

Cariad merch,—O dwymyn hunllef
Hun anesmwyth noson ha,
Cenais ffarwel a'r dydd obaith,
Dyna'm holaf brudd Nos da.
Bore'r deffro, O mor hapus!
Natur, 'rwyt ti'r un o hyd,
Er ymgellwair oddiwrthyt.
Gyda gwael rianedd byd.

Cerais di, O natur oleu,
Caraf eto swyn dy wedd,
A bydd dedwydd fy mhriodas
Yn dy freichiau yn y bedd.

XXIV.
CERDD Y GWANWYN.

Mae gwyllt atgofion yn dy fynwes di,
Ladmerydd hiraeth, hen ddeffroydd serch.
Pam, wanwyn, yn nwfn wyrdd dy newydd fri,
Rhaid iti gofio gaeaf mab a merch?
Mi welais heulwen gu dy ddyddiau glân
Ar weunydd ac ar fryniau,
A dawnsiol gerdd dy donnau
Ar dyner fron y llynnoedd mân.
O wanwyn dedwydd, anedwyddwch blin,
Tymor aneglur wawr ac atgyfodiad,
Rhy chwerw oedd cusanau'th felus fin,
A breuddwyd nosawl oer dy hunllef gariad..

Ai beirddion oeddynt ganent gerdd dy fri
Mewn llawer gwlad a hin, mewn llawer oes?
Ai meidrol oeddynt ganent mai tydi
A leddfodd wallgof hiraeth eu dwfn loes?
Mi gerais unwaith gân dy adar llon;
Ond prudd, gwynfannus nodau
Sy'n ywen hen feddrodau
Ddechreuant lasu dan fy mron.

O wanwyn na roi byth i'r eiddew gwyrdd
Ei gyn-ieuenctid ar hên furiau'r castell,
Paham y rhoi i'r hên atgofion fyrdd,
Gysgodant trosof, ddail eu marw fantell?

Boed hydref bythol tros fy mywyd i,
Lle gwisga'r coed eu holaf wridog len,
Lle gyr pob afon ddofn anghofus li,
Lle na bo cerdd un fronfraith uwch fy mhen,
Lle'r distaw ddioddef, heb un fydol gân
Ond cerddi'r helyg meinion
Pan gyffwrdd yr awelon
Hyawdledd byw eu tannau mân;
Boed yno deml ddistaw dan y gwŷdd,
Lledrithiol allor heb un fflam yn oleu,
A mi'n offeiriad sanct fy nghrefydd gudd
Heb wynfyd gwybod ac heb bennyd ameu.

XXV.
ROBERT BURNS.

Bardd y bryniau a'r awelon,
Bardd y grug, y coed a'r afon,
Bardd y sêr, a thyner swynion
Glesni'r nef;
Ond yn bennaf, bardd y galon
Ydoedd ef.

Carai ryddid yn angherddol,—
Gwelai'n dod i'r teulu dynol,
O dywyllwch y dyfodol,
Amser gwell,
Pan alltudid gormes lethol
Ym mhell, bell.
Profodd chwerwder gwenwyn embyd
Coron ddrain a chroesau bywyd;
Teimlodd swynion nefol bennyd
Cariad merch,―
Wylodd dan gysgodion adfyd
Bedd ei serch.

A'i holl galon carodd Mary,
Canodd gerdd anfarwol iddi,

Carai 'i llwch ar ol ei cholli'n
Welw'i wedd;
Mynnai'i galon orlawn dorri
Ar ei bedd.

Trwy holl ferw treigliad oesoedd,
Tra bo tonnau yn y moroedd,
Tra bo eira ar fynyddoedd
Alban hardd,
Byw wna Mary'r Ucheldiroedd
Gyda'i bardd.

XXVI.
MERCH Y BRENIN.
[IN MEMORIAM O. A. E.]

Ar farch o liw yr eira,
A'r blodau yn ei bron,
Trwy'r dyffryn pell ac unig,
Pwy ydyw hon?

"O dduwies y gorllewin
Mewn gwisg o bali gwyn,
Beth geisi yma heddyw
Ar lawr y glyn?

Mae'th lygaid oer yn greulon
Ac amnaid yn eu swyn,
Yw'th neges i wrando'r adar
Yng nghôr y llwyn ?"
"Mi gerais fab y dyffryn,—
Mae'r adar yn fud i mi;
Caiff ddilyn merch y brenin,
A'th adael di."
"A hoffaist ti fyfinnau?
Gaf fi dy ddilyn di?
Daw arall i geisio Arthur—
Brenhines Bri!"
"Na, ceisio'r goreu'n unig
Yw'm neges yn y glyn,
Efe gaiff rodio gerddi
Y palas gwyn."

*⁠*⁠*⁠*
Ffarwel, fy Arthur anwyl,
Arall fy enaid i,
Pan ddaw'r frenhines honno
Nis cenfydd di.

Yng nghwmni merch y brenin
Yr aeth o'r tywyll lyn,
A minnau heb fy Arthur
Yn wylo'n syn.

XXVII.
BREUDDWYD.

Mae'r ysbryd yn brudd ac yn unig
Yn nwndwr aflafar y byd,
Yn gwrando am ddofn gyfrinach
Y pell a'r tragwyddol o hyd;
Unigrwydd anghysbell ynysig
Rhwng tonnau anhysbys aig,
Heb lais ond dolef y dyfnfor
Ym myddar glust y graig.

Breuddwydiodd yr ysbryd fod ystyr
I furmur diddiwedd y don,
Ei bod yn aflonydd wrth fethu
Mynegi cyfrinach ei bron;
A'i bod, wedi blino yn crwydro
Dros wyneb yr eigion pell,
Yn brysio i dorri ei chalon
Ar greigiau ei garchar gell.

A chalon doredig y moryn
Ddatguddiodd gyfrinion fyrdd
Am wlad lle cofleidia'r awelon
Ganghennau tragwyddol wyrdd,
Lle na chaiff edwinol law angau
Byth gyffwrdd grudd wridog y rhos.
Ond ciliodd y breuddwyd, a rhuai
Y dyfnder anobaith y nos.

XXVIII.
ENDYMION.

[Hen hanes y Groegiaid am Endymion oedd ei fod yn caru Diana, duwies y lleuad; ond morwyn oedd Diana i fod bob amser, a rhaid oedd i'r neb a'i carai ei charu o bell. Apollo, brawd Diana, yw'r 'eurwallt brydydd,' a gwr boenydiwyd yn uffern am garu Juno, gwraig Iau, oedd Ixion].

Mae'r awel yn y goedwig
Yn caru dail y coed,
Mae'r lili ger yr afon
Yn caru ei brawd erioed;
Erioed ni bu yr awel
Yn ceisio cariad gwell:

Paham y rhodd y duwiau
I minnau garu 'mhell?

Mae'r bugail gyda'i ddefaid
Yn canu cerdd ei serch,
Mae'n canu am fod ateb
Yng nghalon bur y ferch;
Os ydyw Amaryllis
I fugail gwael yn well,
Mae'n rhaid i mi roi'm heinioes
I boeni am gariad pell.

Mi glywais am a garodd
Brydferthwch Gwener gu,
Paham na allwn innau
Fel pawb, ei charu hi?
Dros ymyl y mynyddoedd
Y cyfyd pryd y lloer,
Ymhell, bell yn y glesni,
Fy nuwies euraidd oer.

Dros fin y cymyl arian
Fe wena Dian lân,
Ond O, wrth wedd ei hwyneb
Distawa nodau 'nghân.

Mae trwst y storm ddisgynna,
I guddio'r glesni, 'n well;
O na foddlonwn eto
I beidio caru 'mhell?

Dychmygais weld fy hunan
Mewn cwsg yn Nelos werdd,
Lle cana 'r eurwallt brydydd
Bob nos ei nefol gerdd;
Daeth hithau yno hefyd
A gwenodd arnaf fi,
Ces innau gyffwrdd ymyl
Ei gwisg sidanaidd hi.

Mae cosb am garu duwies,
Mae merched dyn yn rhydd,
A gwn caf finnau ddioddef
Erch boen Ixion brudd;
Ond cafodd ef ei nefoedd
Yng nghusan Juno gu,
Dioddefwn innau, Dian,
Pe cawn dy gusan di.

Mi wn ym mhoenau 'nghariad
Mai neges imi roed,—

Y gwr a garodd Ddian,
Offeiriad fu erioed.
Mi godaf deml farmor
Ym mhurdeb gwenau'r lloer,
Lle caiff y mab ddihangfa
Fu'n gorfod caru'n oer.

Hawdd iawn yw caru'r feinwen
A gwrddaist yn y coed;
Hawdd iawn yw ennill honno
Mae'n fwyn a thlos erioed;
Ond rhyfedd fydd dy fywyd
Os gelli garu'n well;
Offeiriaid Dian burwen
Sy'n gallu caru 'mhell.

XXIX.
YR HEN, HEN HANES.

Rhwng y dail a'r blodau'n
Rhodio yn y coed,
A'i chalon yn ddigadwen,
Ysgafn fel ei throed,
Gwelais feinir ieuanc,
Rhiain ugain oed;
Gwn na theimlodd honno
Archoll trist yn blino
Ei chalon hi erioed.

"Ffol yw'r fun," meddyliai,
"Deimla anaf serch;
Calon lân ddigadwen,
Dyna oreu merch;
Poenus ydyw cariad,
Gelyn creulon erch;
Gwell yw canu, canu,
'N iach, a pheidio caru,
Cyfaill gwael yw serch."

Gwelais rhwng y blodau
Ben breuddwydiol bardd,

Gwr na charai unpeth
Ond ei gân a'i ardd.
"Nid wy'n caru," meddai,
"Wedd un riain hardd;
Poen o garu meinwen,
Bedd dan gysgod ywen,
Dyna'n unig dardd."

Ac yn y coed y gwelsant
Eu gilydd lawer dydd;
A meddwl wnaeth y prydydd
Mai gallu rhyfedd sydd
Yn llygaid meinwen anwyl
I wneuthur dyn yn brudd,
A theimlodd hithau hefyd
Nas meddai mwyach wynfyd
Calon meinwen rydd.

Gan fod poen yn blino
Calon fach y fun,
I gael gwared bythol
Rhoddodd hi i'r dyn.
Teimlo'r ddwy wnai yntau'n
Ormod baichi un,
A rhodd, er mwyn ysgafnu,
I'r feinwen oedd yn garu
Ei galon lawn ei hun.

XXX.
FFARWEL I GYFAILL.

Gwel hi! Mae goleu yn ei hwyneb,
Pwy yw? Beth yw? Ym mhle y bu?
Mae siffwrdd yn ei gwisg o sidan;
Pwy mae hi'n geisio, ti ai fi?
Ai ofni'r ydwyt yn dy galon?
Tybed y gelli fod mor wan?
Bu ofn yn llenwi 'nghalon innau,
Ond, gwyddost ti, ces i fy rhan.

Mor esmwyth yw ei gwallt sidanaidd,
Mor anwyl yw ei gruddiau hi;
Na, paid a'i chyffwrdd er dy einioes
Os ydwyt gyfaill pur i mi.
Mae tinc ei llais yn rhyfedd felus,
Fel cloch y graig ymhell o'r lli,
Yn galw, galw am ryw enaid.
Ond pwy ryfyga? A wnei di?

Mae'n dod. O gwel ei gwylltion lygaid,
Llachar oleuni swynion hud;
Gwell fuasai i angeu diboen plentyn
Fferru dy waed tufewn i'th gryd.

Mae'r nefoedd yn ei gwedd, ond aros;
A fynni fynd?-ffarwel am byth;
Caf finnau wynfyd yr unigedd,
O wynfyd cariad, gwynfyd rhith.

Ffarwel fy nghyfaill. Ffordd dy ddewis
Raid iti droedio hyd dy fedd.
Fe'th gynorthwya? Na, 'rwy'n ameu,
Ond mae y nefoedd yn ei gwedd.
'Rwyf fi heb ddysgu prun yw'r goreu,
Cusan ddidostur haul y dydd,
Ai rhodfa'r ynfyd yn y ddunos;
Felly nac aros, 'rwyf fi'n rhydd.

XXXI.
Y SEREN YN Y NOS.

Cwsg gusana emrynt
Llesg blinedig fyd,
Hanner nos sy'n gwylio
Hun y bryniau mud.

Minnau'n effro, effro,
Gyda'th ddarlun di,
Hiraeth am dy weled
Leinw 'nghalon i.

Cofio mae fy enaid
Hardded yw dy lun,
Nid yw'r lili wylaidd
Glysed a fy mun.

Fu amheuon, Olwen,
Ar dy lwybrau di?
Wyddost ti am ofnau
Fel yr eiddof fi?

Creulawn ydyw loesion
Gwynfyd cariad merch
Pan y crwydra cwmwl
Tros ffurfafen serch.

Cysgod prudd lledrithiol
Dros fy mywyd ddaeth,
Teimlais yn fy nghalon
Fin gwenwynig saeth.

Ysbryd du gynghorodd
Adael Olwen dlos,
Gwawdio serch a cheisio
Ebargofus nos.

Os na fedrwn farw
Sefyll wnawn fy hun

Mewn gwrthryfel bythol
Gyda Duw a dyn.

Bod lle na chyrhaeddai
Un gysurol sain,
Gwisgo ar fy nhalcen
Nod collfarnol Cain.

Hunllef annwn deimlais
Yn y dyddiau syn
Pan feddyliais fachlud
Haul fy mreuddwyd gwyn.

Ond yng ngwyll y cyfnos
Twnnodd seren wen
Gyda neges gobaith
Cariad pur o'r nen.

Gloewon ddagrau lifodd
Dros fy ngwelw rudd,
Ffodd y nos gysgodion
O fy ysbryd prudd.

Pan y cilia cymyl
Gwg y dymestl erch,
Gloewach yw ffurfafen
Las anfarwol serch.

Ieuanc byth yw cariad,
Tlws fel blodau'r ddôl,
Gwynnach ydyw'r breuddwyd
Pan ddychwela'n ôl.

XXXII.
FY NGHARIAD.

Ymhlith teleidion Gwalia fad
Fy nghariad yw'r brydferthaf un,
A diniweidrwydd Eden wen
Gorona ben f'anwylaf fun.
'Dyw seiniau'r gornant ar ei hynt,
Ac odlau cân y goedwig lon
Wrth gynghaneddu hefo'r gwynt
Ond adlais swyn melyslais hon.

Ei llygaid byw fel sêr y gwyll
Sirioldeb Ebrill ynddynt chwardd,
A blodau Mai a'u gwrid y sydd
Yn fyw ar rudd y feinir hardd.
Ei mheinwar ffurf gynhyrfa gân,
Yn awyr rhinwedd byw mae hon,
Ei phurdeb gŵyl, a'i chalon lân,
Rydd ysbrydoliaeth i fy mron.

XXXIII.
MOLAWD MERCH.

Swynol iawn yw'r lleuad dlos
Ar fron y nos yn gwenu;
Arddunol ydyw'r dymestl gref
Yn entrych nef yn gwgu;
Ond gwell na dim yw geneth wen
Am wneud i'r awen ganu.

Gwisgi yw dawns y lasliw don
Ar loew fron Geirionnydd;
Urddasol iawn ar ddwr y llyn
Yw'r alarch gwyn ysblennydd;
Ond clysach filwaith meinwen wâr
Yn rhodio ar y dolydd.

Claer ei wedd yw'r eira i
Eryri sy'n wen goron;
Arddunol wyn yw'r ewyn dig
A ferchyg frig y wendon;
Ond gwynnach, harddach pryd y ferch
A ddygodd serch fy nghalon.

Tyner iawn yw'r awel lon
Yng ngleision ddaily winllan;

Tyner iawn yw'r tonnau mân
Ar raean glân y forlan;
Tynerach oedd dau lygad du
Dan wenlloer gu ar Grinllan.

XXXIV.
HAF A GAEAF.

Clywed enw Llyn Geirionnydd
I fy nghalon hiraeth ddug
Am oedfaon rhodfa'r mynydd,
A pharadwys blodau'r grug.

Mynnodd awel oer aeafol
Ymlid haf oddiar ei sedd,
A ddaw arall chwa hydrefol
I roi cariad yn ei fedd?

Cerddi gobaith ganodd glasliw
Don Geirionnydd yn yr haf;
Ond mudandod prudd, ac eiliw
Amdo'r eira heddyw gaf.

Ddychwel gwanwyn eto i ddeffro
Cân y tonnau megis cynt?

Welir blodau'r grug yn gwrido
Wrth ymgellwair hefo'r gwynt?

A oes clysach gwawr i dorri
Draw tuhwnt i'r noson ddu?
Oes gobeithion all ragori
Ar freuddwydion am a fu?

Cerais di, anfarwol awen,
Dywed beth sydd ar fy rhan,-
Ai paradwys cariad Olwen,
Ynte cysgod Yw y Llan?

XXXV.
FFARWEL.

Deigryn olaf ar ei bedd
Cyn ymadael;
Atgof unwaith am y wedd
Is y feinael;
Ar y bedd mae'r pridd yn llaith
Gan fy nagrau;
Deigryn olaf, yna taith
Dros y tonnau.

Gadael cartref cynta'm hedd
Glwyfa 'nwyfron,
Gadael cariad yn y bedd
Dorra 'nghalon.
Tyfwch, flodau, 'n wyllt a gwyn
Ar ei beddrod,
Lili gain a gwyllt y bryn,
Lliw y manod.

Deigryn olaf ar y pridd
Unwaith heno;
Sychu'r dagrau ar fy ngrudd
A ffarwelio.
Angof wedyn, cartre pell,
Rhodfa newydd:
Dyna ddigon, milwaith gwell
Bywyd llonydd.

XXXVI.
BLWYDDYN SERCH.

Glas y gwanwyn, cochni hydref,
Llymder gaeaf du,
Ddilynasant ôl eu gilydd
Er pan gwrddais di.

Gwelais di ar lawnt y gwanwyn
Pan oedd serch yn fach,
Gwelais di ar ddydd hirfelyn
Glân Mehefin iach.

Pan oedd hydref wedi cuddio'r
Coed dan wridog len,
Wyt ti'n cofio oedfa'r afon
Is y manwydd, Men?

Gwelsom loer y gaea'n gwenu
Cariad ar y lli;
Yr oedd goleu yn dy lygaid
Na ddeallwn i.

Gaiff y gwanwyn ganu eto
Fore gerdd yr ardd,
Gaiff yr hydref wrido'r manwydd,
Tithau gyda'th fardd?

Fu amheuon ar dy lwybrau,
Menna, ambell ddydd?
Deimlaist ti fod geiriau cariad
Lawer tro yn brudd?

Tybiais innau'r dail yn gwywo
Ganwaith am fy mhen;
Bu rhyw ysbryd yn cynghori
Peidio caru Men.

Ond mae adsain oesau filoedd
Yn dy lais i mi,
Gwelais dragwyddoldeb ganwaith
Yn dy lygaid di.

Fun fy nghariad, nid oes marw
Byth yn aros serch,
Bythol wyrdd yw prennau deiliog
Cariad mab a merch.

XXXVII.
NOS DA.

Mae'r oriau wedi hedeg,
A'r nos yn crwydro 'mlaen;
Rhaid mynd, mae cri'r ddylluan
Yn galw tros y waen.
Un gusan eto, gariad,
Dan leuad lawen ha,
Rhaid canu ffarwel wedyn,
Un gusan, a Nos Da.

Nos Da, mae swn yr awel
Yn rhyfedd yn y coed,
Ai tybed na fu'r geiriau
Yng nghoed y Waen erioed?
Nos Da am wythnos eto,
Un wythnos hirfaith brudd;
Ac yna, nos y gweunydd
Gaiff ganu cerddi'r dydd.

Nos Da hyd hynny, gariad;
Yng nghysgod clyd y coed
Cyfrinach gaiff yr awel
Felusach nag erioed.

Gaiff y dydd hwnnw wawrio,
O awel noson ha?
Gaf finnau'r gusan olaf
Gan Menna, a Nos Da?

Nos Da am wythnos, gariad,
Mae newid yn y byd,
Mae'r dyfroedd yn ymsymud
A'r sêr yn troi o hyd.
Fydd Men yn gariad imi,
Yn ffyddlon fel o'r blaen,
Yn disgwyl am fy ngweled
Yng nghysgod coed y Waen?

XXXVIII.
PAID A GOFYN IMI, OLWEN.

Paid a gofyn imi, Olwen,
Ganu yr un gân i ti;
Alltud unig ydwyf yma,
Alltud gân yw 'mhennill i.
O na chlywwn swn dy ganu
Eilwaith yn yr awel iach;
Brysia i Lanymynydd eto,
Cartre'th galon, Olwen bach.

Gwelais yn dy lygaid duon
Oleu pell y dyddiau ddaw,
Pan y rhodi di a Rhywun
Lwybrau bywyd law yn llaw.
Boed fy mhennill iti i gofio
Cariad plant y dyddiau fu,-
Am y gwr na chadd yr Eden
Lenwai'r breuddwyd ger y lli

Olwen, pan belydra'th wenau'n
Wynfyd i ryw hapus ddyn,
Ac y taflant oleu'th galon
Ar helyntion caru bun,
Wnei di gofio'r adeg honno
Am yr alltud unig, pell,
Fu yn meddwl cael, fel tithau,
Aelwyd gynnes dyddiau gwell?

XXXIX.
SIOM.

Dail meirwon yr hydref ddisgynnent
Yn grin a gwywedig i'r lli,
A nofient yn araf a phruddaidd
Heb atgof am wanwyn eu bri.

Meddyliais am lu o obeithion,
Fu unwaith yn flodau i gyd,
Wywasant yn henaint y flwyddyn,
A'r llwydrew yn oer ar eu pryd.

Fe'u dygwyd yn dyrfa, un diwrnod,
Yn farw i'r cefnfor di-lan,
A murmur wnai llif ebargofiant
Yn bruddaidd o amgylch y fan.

XL.
AFON Y NOS.

Trwy froydd breuddwydion hud
Y llifa afon y nos,
A ffrydiau'r meddyliau mud
Ymdroellant mewn gwaen a rhos.

Ymdywallt wna'r llif di-hedd
O gaddug yr oesau fu,
Ac aber ceulannau'r bedd
A'i gollwng i'r cefnfor du.

Fe droir yn freuddwydiwr syn
Pwy bynnag a ddrachtio'r dwr,
Unigrwydd cysgodau'r glyn
Fydd bythol aneddle'r gwr.

Yn wylaidd estynna'i law
I chwilio'r gyfrinach ddofn,
Dan deyrnged i frenin braw
Yn nheyrnas y barnol ofn.

Ond cilio wna'r gobaith cu,
A goleu'r addewid dlos,—
Cyfaredd y gwpan ddu
Sy'n nyfroedd afon y nos.

XLI.
GAIR O BELL.

Gwenu mae y lloer yn ddisglair
Heno uwch fy mhen;
Wyt ti'n cofio'r lloer yn gwenu
Noson arall, Men?

Gwena heno ar fryniau Arfon,
Ar dy gartre di,
Gwen yw hi, a gwen wyt tithau,
Men, fy mywyd i.

Er im' weled tlysni'r estron
Oddicartre 'mhell,
Gweled 'rwyf fod heirdd rianedd
Bryniau Cymru'n well.

Yn Eryri hên mae 'nghalon
Heno gyda thi;
Wyt ti'n meddwl, fun fy enaid,
Beth am danaf fi?

Cofio'th wên a gwawr dy lygaid,―
Hiraeth eto ddaw
Am dy gwmni, Fen anwylaf,
Ar Eryri draw.

Cofio llawer awr o'th gwmni,
Gweled lloer y nos,
Gyfyd hiraeth am dy weled
Eto, Menna dlos.

XLII.
MYND A DOD.

Mae'r wennol lon yn dilyn
Troadau'r rhod;
Ni chaiff ei haden ysgafn
Ond mynd a dod.

Cadd ambell enaid freuddwyd
Am serch a chlod;
Deffrodd; ni chadd y breuddwyd
Ond mynd a dod.

Bu goleu tragwyddoldeb
Ar ambell fod;
Ond ni chai'r goleu llachar
Ond mynd a dod.

'Rwyf yma yn unigrwydd
Fy oes ddi-nod;

'Rwy'n canu am na raid im'
Ond mynd a dod.

XLIII.
CARIADON.

A mi'n mordwyo yn y nos
Arnaf gwenodd seren dlos;
Cerais innau'r seren wen
Wenai'n ffyddlon uwch fy mhen.

Ond gwnaeth caru Morfudd fwyn
Im' anghofio'r seren swyn;
A threuliasom ddyddiau braf
Yn ein bad ar donnau'r haf.

Wedyn daeth y gaeaf du,
Troi ei chefn wnaeth Morfudd gu,
Trist ac unig oeddwn i,
Ond fy ngadael fynnodd hi.

Heno rhua'r dymestl hyf,
A hyrddio 'mad mae'r corwynt cryf,
Ond rhwng y cymyl ddua'r nen
Ffyddlonaf un yw'm seren wen.

XLIV.
OLWEN GLAN GEIRIONNYDD.

Fe ruai'r corwynt balch yn hyll
Wrth ymladd hefo'r eigion,
Ond crwydrai goleu draws y gwyll
O gartref gem fy nghalon;
Yn swyn y goleu, llesmair serch
Ddaeth tros fy mron aflonydd,
A gwelais oleu gwenau'r ferch,
Y ferch o Lan Geirionnydd.

Gorweddais ar y draethell laith,
A hiraeth lond fy nghalon,
I geisio deall trystfawr iaith
Cyfrinach ddofn y wendon;
A chwynfan yr ewynnog don
Wrth guro ar y glennydd
Roi lais i'r hiraeth yn fy mron
Am Olwen Glan Geirionnydd.

Parhau wnai'r goleu dros y lli
I wasgar ei belydrau;
A gobaith roes i'm mynwes i
Wrth ddawnsio ar y tonnau;

A gofyn wnes i'r ewyn gwyn,
Gofleidid gan ystormydd,
Pa bryd cawn roi fy mreichiau'n dyn
Am Olwen Glan Geirionnydd.

Cyfodai'r môr ei donnau'n uwch
Nes cuddio, am funudyn,
Y goleu, yn nhrochionnog luwch
Y gwynt ym mwng y moryn;
A meddwl wnes fod tynged ddu
Yn codi cwmwl newydd
I guddio goleu 'ngobaith cu
Am Olwen Glan Geirionnydd.

Ond trwy'r cymylau wedi hyn
Pelydrai llewyrch cynnes
I atgyfodi'r breuddwyd gwyn
Fu farw yn fy mynwes;
Yn swn y môr ffarweliodd cur
A 'ngarw laith obennydd;
Murmurai'r gwynt fod calon bur
Gan Olwen Glan Geirionnydd.

Anghofiais fâr y môr a'r gwynt
A chrwydrais mewn perlewyg
Yng nghwmni awel ar ei hynt
I ogof bell fynyddig;

Ar hyd y wlad disgynnai'r gwlaw,
A'r nos oedd dros y broydd,
Ond nef i mi oedd gwasgiad llaw,—
Llaw Olwen Glan Geirionnydd.

Ac unwaith eto 'ngeneth wen
A'm gwnai yn ddwyfol ddedwydd,
Pan deimlwn dyner bwysau'i phen
Yn gorffwys ar fy ysgwydd,—
Anwylo'r gwallt sydd fel y nos
Tros bryd fel eira'r gweunydd,
Cusanu gwrid y wawr ar dlos
Rudd Olwen Glan Geirionnydd.

O Olwen anwyl, rhoist i'th fardd
Baradwys yn dy gusan,
A maddeu iddo, eneth hardd,
Os gwnaeth anghofio'i hunan;
'Roedd gwynfa yn yr ogof ddu
Yn nghesail lom y mynydd;
Yw'r atgof am y fan yn gu
Gan Olwen Glan Geirionnydd?

Pa iaith all draethu cyfrin swyn
Curiadau calon ffyddlon?
Ni chreodd Duw un llais mor fwyn
A geiriau tlws fy nwyfron.

F'anwylyd brydferth, pe cawn dân
Rhyw awen bur ysblennydd,
Mi dreuliwn ynni f'oes mewn cân
I Olwen Glan Geirionnydd.

XLV.
TYNGED.

Mae gofid yn nhawelwch gwyll y nos,
Pan eistedd hi tros ddyfnder pell y lli,
Yn brudd fel dail gwywedig coron bri,
Neu'r ddelw wen yn adfail yn y ffos.
'Roedd gofid distaw dan bob seren dlos
Ym mron y môr pan heddyw gwelais hi
Yn rhodio'r traeth yn swn y tonnog li
A'i gwedd yn wyw lle gynt y gwenai rhos.
'Roedd alaw glwyfus brudd y tonnau pell
Yn suo'n oer pan ddwedais wrth y ferch
Fod rhaid ymadael, pan y llysg y nyth,
Fel yr eryrod. Gwyddwn mai mil gwell
Fai ymgymodi eto wrth allor serch—
Ond murmur wnai y tonnau dwys, "Am byth!"

XLVI.
Y DDWY LILI.

Blodeuyn aur y banadl
A garodd lili wen,
A hithau'r lili wylaidd
Yn serchog blygai 'i phen.

Pan welais i Riannon,
Ei charu'n union wnes,
Rhois oreu 'nghalon iddi
A mwynder ganddi ges.

Cusanodd angau'r lili,
A llwydodd gwawr ei gwedd;
Ffarwelio wnaeth Rhiannon
A phlygu i waelod bedd.

Tros rudd y blodyn euraidd
Disgynna'r dagrau'n lli;
Ond rhewodd angau ffynnon
Fy nagrau heilltion i.

LXVII.
DIWEDD Y DAITH.

Bu glesni byw dy ieuanc ddydd
Yn dawnsio dan dy aeliau,
A rhosliw oedd dy dyner rudd
Fel gwawrddydd ddigymylau;
Ti droediaist ar y gweunydd hyn
Yn eneth deg osgeiddig,
Ac ail i'th wallt, ym mherthi'r glyn,
Oedd tresi'r banadl eurfrig.

Nac wyla golli'th ieuanc hoen
Ar lwybyr y blynyddoedd;
Dihangodd nwyd, tawelwyd poen,
A'th ienctyd, gwagedd ydoedd.
Cei atgo'r gwanwyn heb ei bang,
Cei haf heb wyllt freuddwydion,
A'r hydref ni ad ôl ei sang
Ym mrig dy goedydd crinion.

Cadd natur oreu'r dyddiau gynt,
Dy lais, dy liw, dy gariad;
Dy lais sydd eto'n sŵn y gwynt
Yn murmur dy ddyhead;

Glas liw dy lygaid sydd o hyd
Yn gwenu ar fron y nefoedd;
Nac wyla golli'th dlysni drud
Ar lwybyr y blynyddoedd.

Os llais y byd dy foli fyn
Yn nhlysni dy ieuenctid,
Mil gwell yw'r dyddiau distaw syn
Ar hwyrol lan y gweryd;
Cei wedyn gwmni Natur wen
Dan wenau'r bythol Heddyw,
Pan rwygo Duw y dywell len
Wahana'r Oedd a'r Ydyw.

XLVIII.
CEDWCH ALLAN Y WAWR.

"Keep out the grey dawn."—Olive Schreiner.

Rhwng muriau oerion fy ngharchar
Mae f' enaid yn hoffi bod,
Yng nghwmni fy nall ddychymyg
Heb obaith na chanu na chlod:
Ffarweliais a phur oleu'r nefoedd,
Fy nghell ydyw 'nghydfyd yn awr;
'Rwy'n ofni fod rhyddid yn agos,—
O cedwch allan y wawr.

Mae swn cadwynau'n ymddatod,
Ond na rodder rhyddid i mi,
Gwell gennyf yw aros yn ddistaw
Yn dawel farw heb gri.
Tlws, tlws yw goleuni'r nefoedd
Yn disgyn yn gariad i lawr,
Ond beth os yw'm llygaid yn ddeillion?
O cedwch allan y wawr.

Mae 'nghell yn balas brenhinol
O bali a lliain main,
Y mur a'r nen sydd ysblennydd
A llawer i gerfiad cain;
Rhag dangos y muriau'n foelion
A'r gefyn ar fur ac ar lawr,
Rhag troi fy mharadwys yn uffern,
O cedwch allan y wawr.

Mae'r eilun euraidd a'i allor
Yn nuwch dedwydd y gell;
Cadd aml i ingawl addoliad
A llawer dyhead pell;
Ces nefoedd wennaf y ddaear
Ar fy ngliniau lawer i awr,
Ond gwell i mi beidio ei weled,
O cedwch allan y wawr.

XLIX.
YR EIDDEW YN LLATAI.

Mae'r eiddew ar furiau y castell
Yn crymu yn wylaidd ei ben;
Anfonaf un ddeilen yn llatai
O gariad fy nghalon at Men.
Mae meillion y dolydd gwyrddleision
Yn chwerthin yn wyneb y dydd;
Ond ni fedrant iaith fy nghyfrinach,
Mae meillion y dolydd yn rhydd.

Mae'r eiddew yn gaeth ar y muriau,
A chaeth yw fy nghalon i Men;
Mae'n gwasgu at galon y meini,
Wrth geisio dyrchafu i'r nen;
Mae'r eiddew yn gwenu ei neges
Yn newydd bob bore i mi,
'Rwyf finnau yn ceisio dyrchafu
Yng nghariad ei chalon bur hi.

Mae'r eiddew trwy'r flwyddyn yn wyrddlas,
Mewn gwanwyn a hydref a haf;
Mae'n anodd i ddeilen serch wywo
Pan fyddo'r galon yn glaf;

Mae aml ochenaid yn tystio
Mai claf yw fy nghalon drist i;
'Rwy'n anfon un ddeilen o eiddew
Hafwyrddlas o'm hiraeth i ti.

L.
GOLEU GOBAITH.

Fel gwyliwr unig uwch y tonnog li
Pan gwyd y lleuad newydd uwch ei ben,
Ac yntau, dan ysblander goleu'r nen,
Anghofia frath ei boen a'i chwerw gri,
Felly, pan syllaf i dy lygaid di,
Yn oriau hapus serch gyfrinion, Men,
Daw cysgod tragwyddoldeb ar y llen
A chilia'r ddaear o fy mywyd i.
Pan ballo heulwen oleu'r dyddiau gynt
A ninnau'n farw mewn breuddwydiol hun,
Ar fron pell nefoedd ein daearol hynt
Disgleiria hwyrol obaith meibion dyn,
Lloer lân prydferthwch, lleufer gwyn y gwir
Er duo'r nen ac oedi o'r wawr yn hir.

LI.
ARTHUR YN CYFODI.

Yng nghyfrin ogo'r tylwyth teg
Wrth odrau'r dal Elidir,
Yng nghanol ei farchogion dewr,
Gorffwysa'r brenin Arthur;
Ac addaw wnaeth wrth ado'r byd,
I wella o'i archollion,
Y deuai'n ol os byddai plant
Ein gwlad i'w gwlad yn ffyddlon.

Ar ol canrifoedd chwerwon maith
O ruddfan a galaru,
Y dwyrain ddengys doriad gwawr
Oes euraidd hanes Cymru;
Mae arfau dur ar hyd y wlad
Yn peri trwst a chyffro
Wrth naddu meini temlau dysg,—
Mae Arthur wedi deffro.

Llawn och a galar fu ein gwlad
Er pan y clwyfwyd Arthur,
A than ddyrnodiau gorthrwm du
Bu llawer Cymro'n ferthyr;

Ond methodd gormes lem a grym
Gelynion ein difodi,
Mae Cymru'n bod, a'r iaith yn fyw
Ac Arthur yn cyfodi.

LII.
CIRCE.

Mae'n rhywle, rhywle ynys unig
Yng nghanol gwinddu donnau'r aig,
A'r llongau gwynion gyrchant beunydd
Fel adar mudion tua'r graig;
Y dduwies wen sy'n canu yno
A'r delyn felus gwyna'n wan
Rhwng gerddi gwyrdd y palmwydd iraidd
Sy'n siglo'n gysglyd ar y lan.

Y morwr prudd o'i wlad bellennig,
A swynir gan y felus gerdd;
O flaen yr awel leddf fe leda
Ei hwyliau tua'r ynys werdd;
Fe gura'r tonnau groesaw iddo
Pan nofia'n nwyfus yn eu côl;
Ond byth ni churant iddo ffarwel
I'w gludo eilchwyl yn ei ôl.

Y fun a'i carodd yn y dwyrain
A wylia'n athrist ar y lan,
Ond ni rydd duwiau'r nef wrandawiad
I gwynfan brudd ei gweddi wan;
Daw'r flwyddyn a'i thymhorawl gylchdro,
A'r lloer fydd newydd lawer tro,
Ond ef, dros lwybrau llaith y cefnfor,
Ni ddychwel mwyach tua'i fro.

Mi grwydrais innau tros y dyfnfor
Heb ddweyd ffarwel a'm meinir wen,
A'r tonnau glas yn taflu cusan
I'r glesni dyfnach oedd uwchben;
O'r ynys bell y crwydrai'r alaw
Yn felus hudol tros y lli,
A hwyliais innau yn fy hunllef
Yn adsain ei mhelyslais hi.

Mae'r gân yn oernad yn fy nghlustiau,
A chwerw'r gwaddod gwedi'r gwin,
A minnau'r ynfyd fynnais yfed
O gusan ei gwenwynol fin,
Mae'r llong yn pydru dan y creigiau,
A'r genlli'n rhuo byth heb ball,
Mae'r dduwies yn oer wenu arnaf,
Ac "Aros, aros," llefa'r fall.

LIII.
CYFRINACH Y BEIRDD.

"Most wretched men
Are cradled into poetry by wrong,
They learn in suffering what they teach in song."
Shelley.

Pwy fyth, a glybu lais yr eos fwyn
Ogleisia'r nos â'i chyfareddol swyn,
Feddyliai, wrth ei chlywed yn telori,
Fod calon y gantores wedi torri?

Ar hyd ei gyfrin lwybrau ar y llyn
Heb si na swn mordwya'r alarch gwyn;
Ond gynted gwel ei fedd o dan y tonnau
Fe swyna'r byd â'i felus ddieithr seiniau.

Fe guddiwyd telyn yn y cwmwl du,
Adfeilion telyn ydyw'r enfys gu,
Y dymestl rodd ei bysedd ar ei thannau,
A llef y daran dorrodd ei llinynnau.

Fe ŵyr arlunydd y gyfrinach hon
Pan liwia'i ddarlun gyda gwaed ei fron;
Er mwyn i bryd duwiesau'r darlun wrido
Mae'n rhaid i rudd y prudd arlunydd lwydo.

A'r prydydd cywir fel yr eos mae,
Ei gân felusaf draetha'i ddyfnaf wae,
Medd yntau'r meddwl ysa waed y galon,
A'r teimlad rewa'r dagrau yn eu ffynnon.

Dioddef yw cyfrinach beirdd pob oes,
A ffordd y goron ydyw ffordd y groes;
Mae'r seiniau mêl yn gwisgo'r euraidd dannau,
A thân y gerdd yn llosgi'r pêr delynnau.

LIV.
TRO YN ERYRI.

A mi ar noson loergan haf,
Dan lwyth fy mhrudd feddyliau,
Yn araf grwydro'n drist fy nhrem
Hyd ddisathr wylltion lwybrau
Ymdroellant rhwng y creigiau crog
Ym mynwes lom Eryri,
Lle'r heria eco croch y graig
Y wen ewynnog genlli.

Ar erch ymylon gwylltion gant
Rhaeadrau hyfion chwarddent;

A thros binaclau'r trumau'n chwim
Corwyntoedd beilchion ddawnsient.
Urddasol lys y Wyddfa yw
Cadernid yr Eryri,
Lle'r eistedd mewn tragwyddol rwysg
Ar orsedd o glogwyni.

I Gymro cordial wella'i gur
Yw anadl y mynyddoedd;
Deffroi fy nheimlad marw swrth
Wnai awel iach y cymoedd;
A chyda pharch y sangwn i
Ar lethrau Arfon arw,—
Ar hyd-ddynt arwyr Cymru gynt
Fu'n gwaedu ac yn marw.

Ysbrydion y gwroniaid fu
Lefarent o'r awelon,
Gan alw ar feibion Cymru sydd
I fod i Gymru'n ffyddlon;
Taranu hyn wna'r rhaeadr gwyn,
A sisial hyn wna'r afon,
A dyma sibrwd blodau'r grug
Yng nghlustiau'r cerrig mudion.

LV.
SEIADAU NATUR.

"Great God! I'd rather be
A pagan suckled in a creed outworn;
So might I, standing on this pleasant lea,
Have glimpses that would make me less forlorn;
Have sight of Proteus rising from the sea;
Or hear old Triton blow his wreathed horn."
Wordsworth.

Chwibaniad y llanc tros y dyfroedd
Wrth byncio'n ddifeddwl ei dôn,
Hên alaw bruddglwyfus y Cymry
Ymhell yn ynys werdd Môn,
Cwynfannus acenion y wylan
Oedd athrist a nosawl i'm clyw,
Pan wyliwn ar forlan y Fenai
I wrando ar Natur a Duw.

Pa beth yw'r gyfrinach sibryda
Yr hwyrnos ar fynwes y lli?
Ai llais tragwyddoldeb sy'n siarad
O'r nos wrth fy enaid i?
Ar ôl i'r heulwen dy adael
A'r deigryn ddod ar ruddiau'r rhos,

Fy enaid, ai'r un yw dy gredo
Yn oedfa'r môr yn y nos?

Ysbrydion a grwydrant o'th amgylch
Gan furmur yn dyrfa drist;
Ddarllennaist ti rywdro am danynt
Ym Meibl ysbrydol dy Grist?
Pa beth yw dy gredo di heno
Yn seiat ddiadnod yr hwyr?
Wnaeth cipdrem o'r nef it' anghofio
Delfrydau'r ddaear yn llwyr?

O fyd, cymer funud o seibiant,
Yn nwndwr tinciadau'r bunt,
I wrando yn eglwys y tonnau
Hyawdledd pregethwr y gwynt.
O natur, fy mamaeth anwylaf,
Cusana fi, sibrwd i mi
Mai'th dân di sy'n llosgi'n fy enaid
I'm gwneud yn ddiofryd i ti.

TELYN YR ESTRON.

I.
FFARWEL CATULLUS I LESBIA.
(CATULLUS).

Drist Gatullus, na fydd mwyach
Ddifyr yn dy chwarae ffôl;
Cred na ddaw yr hyn a gollaist
I dy fywyd byth yn ôl.

Gwyn y gwenai heulwen unwaith
Ar dy fywyd hapus di,
Pan ddilynet droed dy riain
I bob man yr elai hi.

Gwell y ceraist ti dy riain
Nag erioed y carwyd merch;
Dyddiau mwynion hên helyntion
Gefaist ym mharadwys serch;

Dyddiau geraist ti, Gatullus,
Dyddiau hefyd garodd hi;
O, fe wenodd heulwen unwaith
Ar dy fywyd hapus di.

Nid yw hi yn caru mwyach,
Tithau, fardd, na châr yn hwy;
Na ddilyna'r fun ddihanga,
Paid a chwyno dan dy glwy.

Ffarwel, gariad, oer yw'm dwyfron,
Ni ofynaf am dy serch,
Os yw'th fardd yn gas i'th galon,
Ni'th ddymuna, fwynaf ferch.

Pan ddaw neb i lanw'r orsedd
Yn dy fron adewais i,
Pan fo pob mab wedi'th adael,
Oer dy galon, gwae i ti!

Pwy fydd serchog atat mwyach?
Pwy'th feddylia di yn hardd?
Pwy a'th gara eto, feinwen?
Pwy ddywedi fydd dy fardd?

Pwy rydd gusan ar dy ruddiau?
Pwy ymwasga a thi mwy?
Oer adewir di dy hunan,—
Tithau fardd, na châr yn hwy.

II.
TELYN HEINE.

Ceir cyfieithiadau o'r penawdau Almaeneg ar y tudalen cynnwys

Ach, die Augen sind es wieder.

Llawn serch ei llygaid megis cynt,
A llawn o groeso hefyd,
A'r un yw'r minau mwynion mêl
Fu yn melysu 'mywyd.

Y llais ddymunwn glywed gynt
Sy'n para'r un, rhaid addef;
Ond nid wyf fi yr un o hyd,—
Newidiais oddicartref.

Parhau wna'r breichiau gwynion teg
Yn serchog i'm cofleidio,
'Rwyn gorffwys ar ei chalon lân,
A'm cariad wedi peidio.

Ich will meine Seele tauchen.

Tywalltaf fy serchog gyfrinion.
I gwpan y lili gain;
Ca'r lili anadlu'r dirgelion
Mewn cân gyfareddol ei sain;

A'r gân gaiff grynnu'n felusfwyn
Fel cusan gwefus fy merch,-
Y gusan anfarwol roes imi
Ar awr baradwysol serch.

Ein Fichtenbaum steht einsam.

Pinwydden yn y gogledd
A saif ar rewllyd fryn,
Ac mewn unigedd cysga
Dan gwrlid eira gwyn.

Breuddwydia am balmwydden,
Yn mroydd pell y wawr,
Alara'n syn ac unig
Ar graig eiriasboeth fawr.

Aus meinen Thränen spriessen.

Ymegyr o fy nagrau
Filoedd o flodau swyn;
A thry fy ocheneidiau
Yn gôr eosiaid mwyn.

Pan geri fi, fy rhiain,
I ti rhof y blodau i gyd;

Ac wrth dy ffenestr darstain
Wna'r eos gân o hyd.

Wenn ich in deine Augen seh'

Pan syllaf i dy lygaid pur
Diflannu'n llwyr wna 'mhoen a 'nghur;
Ond wrth gusanu'th felus fin
Ffy'r atgof am bob dolur blin;

Pan bwysaf ar dy fynwes wen
Daw trosof freuddwyd gwynna'r nen;
Ond pan ddywedi y ceri fi
Fy nagrau heilltion red yn lli.

Es liegt der heisse Sommer.

Gorwedda'r hafddydd tesog
Ar wrid dy ddwyrudd iach;
A gaeaf a rhew sy'n llenwi-
Yn llenwi'th galon fach.

Ond newid llwyr ddaw trosot,
Fy nhlos anwylyd lon!
Y gaeaf fydd ar dy ddwyrudd,
A'r haf o dan dy fron.

Du bist wie eine Blume.

Y fath flodeuyn ydwyt,
Mor lân a thlws a phur!
Dy weled, heb im' feddwl,
A ddwg im' calon gur.

Mi hoffwn gael plethu 'nwylaw
Trwy'th wallt sidanddu mân
Ac erfyn ar Dduw dy gadw
Yn bur, yn glws a glân.

Ein Jüngling liebt ein Mädchen.

Gwr ieuanc a garodd enethig,
Ond arall ddewisa'r fun,
A hwnnw yn caru un arall,
Ac unwyd y ddau yn un.

Yr eneth mewn digter briododd
Y cyntaf ddamweiniodd gael;
A'r llencyn a'i carodd mor gywir
A'i galon yn drom a gwael.

Hen stori yw honno, ond aros
Yn newydd wna loes ei chlwy;
A'r olaf o bawb aeth trwyddi
Gadd rwygo ei galon yn ddwy.

Ich hab' dich geliebet und liebe dich noch.

Dy garu wnes a'th garu wnaf!
Pe syrthiai'r byd yn ddarnau,
Cyfodai gwenffam fyw fy serch
Yn eirias o'i garneddau.

Im traum sah ich die Geliebte.

Mewn breuddwyd, gweld fy nghariad
Yn llwm a gwael ei drych,
Ei llun yn adfeiliedig,
Fu gynt mor hardd a gwych.

Un baban ar ei mhynwes,
Un arall yn llaw ei fam,
Ei gwisg a'i gwedd yn llwydaidd,
A gwendid yn ei cham.

Llesg gerddai trwy'r farchnadfa,
Ac yno cwrddodd fi;
Pan syllodd arnaf, methais
A pheidio'i chyfarch hi:

Tyrd hefo mi im' bwthyn,
Yr wyt yn welw a chlaf;
Trwy lafur diflin ennill
It' fwyd a diod wnaf.

Meithrinaf dy fabanod,
A gwyliaf dros eu ffawd,
Ond trosot ti yn bennaf,
Fy nhlws anffodus dlawd.

Byth ni ddywedaf wrthyt
Mor anwyl im' dy wedd;
Ond wedi'th golli deuaf
I wylo wrth dy fedd.

Am leuchtenden Sommermorgen.

Ar fore hafaidd hyfryd
Mi grwydrais yn yr ardd;
Siaradai, sisialai'r blodau,
Ond mud a phrudd oedd y bardd.

Mewn cu dosturi tyner
Sibrydai'r blodau claer:
Ti brydydd gwelw athrist,
Na ddigia wrth ein chwaer.

III.
PENILLION TELYN YSBAEN.

Tebyg iawn i gysgod gwisgi
Yw morwynion mwynion heini,
Os canlyni, hwy ddihangant,
Os dihengi, hwy ganlynant.

Dygwyd fi i'r carchar dulwyd
Hanner nos pan ddoe y'm dali wyd;
Hwy'm rhwymasant gyda'r ffunen
Roist yn anrheg imi, feinwen.

Da, fy merch, yw serch efrydydd,
Goreu cariad yn y gwledydd;
Ni bai gwell mab i'w gofleidio
Pe bai'i serch yn dal i'w wisgo.

Milwr ydwyf, nid wy'n cwyno
Os dyna mae fy Nuw'n ddymuno;
Nid fy nryll sy'n beichio 'nghalon
Ond ffarwelio hefo'r fannon.

Pan y byddi'n mynd i'r eglwys
Cadw'th orchudd ar dy rudd,
Rhag i'r seintiau ado'u celloedd
A dod atat, fun liw'r dydd.

IV.
PAN AF I'R BEDD F' ANWYLYD.
(C. G. ROSSETTI.)

Pan af i'r bedd, f' anwylyd,
Na chân im’ alargerdd,
Na phlan rosynnau uwch fy llwch
Na chypreswydden werdd;
Ond tyfed glaswellt trosof
Yn ir gan wlaw a gwlith;
Os mynni gelli 'nghofio,
Neu'm llwyr anghofio byth.

Ni welaf mo'r cysgodion,
Ni theimlaf oerni'r gwlaw,
Ni chlywaf gathlau'r eos ddwys,
Acenion poen a braw;
Heb wawr, heb nos, trwy'r gwyllnos
Breuddwydio'n hir a gaf,
Nis gwn pa un ai'th gofio
Ai'th lwyr anghofio wnaf.

Nodiadau

Bu'r awdur farw cyn 1 Ionawr, 1955, ac mae y llyfr felly yn y parth cyhoeddus mewn gwledydd sydd â thymor hawlfraint bywyd yr awdur ynghyd â 70 o flynyddoedd neu lai.