mhlith gwahanol genedloedd y byd, ac a aiff ym mhell i brofi ei bod yn anhawdd meddwl fod yr iaith Gymraeg hebddo pan y daeth y Rhufeiniaid i'n gwlad, er fod rhai yn barnu ein bod wedi ei fenthyca oddiwrth y gair Lladinaidd castrum; ond heb sôn nas gellir rhoddi cyfrif am gyfrgolliad yr st yma yn ein iaith ein hun, y mae Caesar yn defnyddio y gair yn Caeraesi, a Tacitus yn gwneyd yr un peth yn Caeracates, yr hyn sydd yn cadarnhau fod y gair "Caer" genym cyn ymsefydliad pobl Rhufain yng Nghymru. Felly, nid ydym yn teimlo yn rhwymedig i gredu fod y Rhufeiniaid wedi bod yn cyfanneddu yn yr Amddiffynfa hon, oherwydd fod "Caer" yn cael ei gamdreiglo o'r gair "castra." Yr unig beth sydd yn ein tueddu i ddywedyd ein bod yn barnu ddarfod i'r estroniaid crybwylledig fod mewn meddiant o'r "Gaer" yma ydyw eu lladrad beiddgar o'r "Gwaith Plwm" gerllaw, a'r amddiffyniad angenrheidiol i ddiogelu golud mor fawr. Ond ciliodd y Rhufeiniaid i ffwrdd, a syrthiodd y "cyfoeth" a'r "caerau" drachefn i ddwylaw yr hên etifeddion.
Amddiffynfa Abersoch.
N o ddiarebion hoffaf yr hên Geltiaid oedd, "Haws dadleu o goed nag o gastell;" ond arwyddair eu plant oedd, "Gwell un cynnorthwy na dau wŷs." Diau fod llawn cymmaint agosrwydd rhwng "dadl" a "gwys" ag sydd o berthynas rhwng mam a merch; a gall fod "cynnorthwy" a "chastell" yn ddau frawd. Ac os ydym am olrhain eu "hil" a'u “hách” yn fanylach, rhaid i ni edrych pa mor debyg ydynt i'w gilydd. Os gwada'r du a'r gwyn fod "dadl" yn "wŷs," cyfaddefa'r naill fel y llall fod "castell" yn "gynnorthwy," a phwne o "ddadl"
fyddai profi nad yw pob "cynnorthwy" mewn rhyw ystyr yn "gastell." Rheswm byr—diareb arall a ddywed—"Castell pawb ei dŷ." Cyfrinion iaith ydynt dra dyrus, ac nid yn anfynych yr ymgolla dyn yn ei thröellau. Mewn rhyw amryfusedd cyffelyb yr oeddym pan yn chwilio am yr Amddiffynfa uchod. Soniwyd yn gyntaf wrthym am "gastell." Ond pa le y mae? oedd yr ymofyniad. Gwyddom yn ddigon da, trwy weriniaeth a gwareiddiad, erbyn heddyw mai "Castell pawb ei dŷ," ond nid dyna'r "Castell" y chwiliwn am dano. Ym mlaen a ni at letty bychan digon hardd, a elwir "Castell;" "ond," meddai ein cydymaith, "nid hwn ydyw yr ‘Hên Gastell." Heibio a ni y tu draw i'r ardd; ac yn ol eilwaith i'r ardd i edrych olion rhyw hên furddyn yn y fan hono, ond yn aflwyddiannus. Yr ydych yn camgymmeryd yn fawr, meddwn wrtho, os bu yma "gastell " erioed, y tu cefn i'r tŷ ar ben y tŵyn yr oedd. Wedi dringo i fyny, canfyddem sail yr hên Amddiffynfa yn ddigon amlwg. Gorchuddia gongl y bryncyn, a gellir gweled pantle y "garth" yn y canol, a chodiad tir yn gylch am dani, ar yr hwn y safai y "caer." Y mae clawdd yn arwain oddiwrth y tŷ newydd sydd gerllaw, tua chyfeiriad gardd y "Castell" a "chaer" yr hên Amddiffynfa ar y trum. Nid oes eisiau i'r ymofynydd ond dringo i ben y lle olaf i weled priodoldeb ein gosodiad. Er fod cannoedd lawer o flynyddoedd er pan chwalwyd yr hên Wersyllfa hon, gan mai pridd ydoedd defnydd y "caer," gwelir ei sail hyd y dydd heddyw fel modrwy gron ar wyneb y maes; ac oddiwrthi hi y cafodd y tŷ gerllaw ei alw yn "Gastell" fel yr hên furddyn o'i flaen.
Diben yr Amddiffynfa yma yn yr hên amseroedd, yn ogystal â'r un sydd genym wedi ei desgrifio yn barod ar benrhyn Porth—Din—Llaen, ydoedd gwylio y porthladd. Nid oes ond yr hanesydd a ŵyr am yr ymosodiadau a wnaed ar Leyn gan longau—rhyfel gwyneb y Werydd yn yr oesoedd terfysglyd a aethant
heibio. Nid ydym yn gallu gweled dim Rhufeinig yng ngwneuthuriad yr orsaf gaerog yma ymddengys yn llai na'r hyn a ddisgwyliem, i gynnwys y llu banerog oedd yn canlyn lluman yr "eryr." Mwy cysson a ffeithiau fyddai ei chyfrif ym mhlith gweddillion amddiffynol Goideliaid yr Ynys Werdd. Gwêl yr hyn a ysgrifenwyd ar Borth—Din—Llaen, a'n herthygl ar "Gytiau y Gwyddelod."*
Castell Cilan.
NHAWDD i drigolion yr oes heddychlawn hon amgyffred rhifedi gelynion, dyfnder trueni, chwerwder dyfroedd Marah profedigaethau, a dioddefiadau ein cyndadau. Dyna siarada amddiffynfeydd ein gwlad, a dyna hefyd ydyw lleferydd y fangre hon. Sonir yma wrthym am ddau le a elwir "Castell." Aci gadarnhau yr hyn a ddywedasom am Amddiffynfa Abersoch, cawn mai y gair mwyaf blaenllaw yn y gymmydogaeth hon am Amddiffynfa yw Castell, yr hyn sydd yn myned ym mhell i brofi fod diwyg (nomenclature) iaith ddiweddar y cwmmwd, yn cyfeirio at yr hyn a ddefnyddid am yr adeilweithiau yma yn ieithwedd hynafol yr oes gyntefig. A diau fod y Rhufeiniaid wedi gadael y gair castellum=castell ar eu hôl yn yr ardal er pan oeddynt yn gweithio yng "Ngwaith Plwm Llanengan;" ac efallai mai dyna yw y rheswm fod yr enw hwn wedi taflu mwy o'i orchudd tros yr hên sylweddair Prydeinig am Wersyllfa yn y rhandir hon na'r
- Y mae bod y Ffordd Rufeinig yn myned trwy gongl Amddiffynfa Abersoch yn ei gwneuthur yn hen iawn—tros bedwar—cant—ar—ddeg o flynyddoedd.
