hylldremio gyda'u gwyneb garw yn chwiban ar y dymhestl mor ddiysgog ar eu hystlysau callestr yr ochr arall, a'u dewr gadfridogion gydag arfau dinystr yn gwarchod ar y Tŵr,
"Rhag gormeswyr, dig gurwyr geirwon,
Galanastra gelyn neu estron,"
hawdd darllen eu miwsig rhwng y cyfryngau, pan yn tori eu calonau wrth feddwl treiddio trwy fath gadernid oesol oedd o'u blaen.
"Holl haid y gwroniaid gau,
Ebychent wrth eu bachau."
Ar dalgarth y graig ddofn, uchel, ac adamantaidd y mae Mur Cerryg tewion hên Gaer Castell-cryf yr Amddiffynfa fel Modrwy Sadwrn yn sarphaidd droelledig o gylch coryn yr Yspagau.
"Gan ddychryn ar hyn y rhêd,
Doniau byrion dan bared; Gwae lywydd, gwae i lawer, Guro'r sawdl wrth gaerau'r sêr."
Wrth bob argoelion, er tristwch myfyr, gallwn feddwl fod y wlad yr adeg hon yn llawn o
"Alon dyhirion dihawl,
O dan wastraff dinystriawl;"
ac mewn llawer ystyr fod
fel y canodd Dewi Wyn
"Bywyd yn faich-byd yn fedd,"
"O brinder nifer, bu'r dewr hynafiaid
A braw o berygl o flaen barbariaid, Anffawd aruthr, yn fföaduriaid :
O! warth, rhag rhydraws ruthrau crwydriaid."
Er mor noethlwm a diaddurn yr olwg ar yr Amddiffynfa hon, diamheu mai yma yr oedd cartref poblogaeth yr adran wladol a elwir yn awr Rhiw unwaith. Beth bynag, yma yr oedd canolbwynt eu holl symmudiadau.
"Dirus uwch rhawd dyfnderoedd,
Aml ddrylliawg, gyflegrawg floedd,"
fu yn diaspedain o gwm i gwm, ac o glogwyn i glogwyn, pan y byddai y "Kôr Ghawr" yn ymaflyd yn hên "Gorn y Gâd," ac yn chwythu yn ei geudod diwaelod nes dadebru pob deall ac ewin i ymwregysu.
Udai, a nadai yn hyll, I warchod y brad erchyll.
Nid Amddiffynfa o bridd yw yr uchod, ond o gerryg a chraig. Yr oedd Mur a Rhag-fur y dywarchen a'r pridd ar oriel y lawnt erbyn hyn yn rhŷ wan-rhaid bellach cael meini o'r fath gadarnaf, a'r rhai hyny wedi eu gosod fel torch Anacondas o gylch coryn y graig fwyaf anhygyrch ar gopa uwchaf y clogwyn peryglus, yr hyn sydd yn dangos fod y gelyn wedi cryfhau yn y wlâd, ac nad oedd le rhŷ ddiogel i ffoi rhagddo.
"Anghydfod, hell dynghedfen,
Naws o wae i'r Ynys Wen."
Cymmerwyd trafferth dirfawr i adeiladu yr Amddiffynfa hon. Nid gorchwyl bychan oedd cael y cerryg mawrion yma i fyny i'w lle. Ac wedi ei chwblhau, hawdd y gallasai y dinasyddion ddywedyd,
"Rhag cledd llachar, a tharian,
Ei dôr ni thyr dur na thân."
Ond er cymmaint y llafur a'r lludded fu wrth ei gosod i fyny, a'r dewrder a ddangoswyd pan yn ei hamddiffyn, hi a
"Ysgarwyd yn ysgyrion"
erys llawer o flynyddoedd bellach, fel nad yw y gweddillion a adawyd ond yn siarad
"Aml archoll i friwdoll fron,
Ac wylaw gwaed y galon."
Yn ol pob tebygolrwydd, hon oedd y "Gaer" olaf a adeiladwyd yr ochr yma i Leyn; ac y mae lle i gredu fod pinnaclau uchaf Gormes yn y gymmydogaeth hon wedi syrthio gyda muriau y ddiogelfa dan sylw.
Mae rhyfel yn tawelu, Ond rhyfedd ei diwedd du.
Gan fod y Mellt, trwy gyfryngau y pellebyr, yn ewyllysgar i wasanaeth dyn, faint mwy y rhaid eu bod mewn ufudd-dod i'r Creawdwr Mawr? Dywedir wrthym fod mellten fel saeth o'r nef wedi cipio ymaith y llythyren gyntaf yn enw Cæsar yn ei neuadd, gyda thystiolaeth fod y nefoedd yn blotio ei enw. Felly mewn perthynas i'r hanes diweddaf a gawn am yr Amddiffynfa hon. Un diwrnod dyma daranfollt megys cleddyf tanllyd o'r entrych yn trywanu y graig yn ei hystlys, gan ei hagor i fòl ei hymysgaroedd.
Ytoedd i'w min fel y tawdd ymenyn. Esgynai drachefn gan rwygo ac aru y Wersyllfa yn rhych, gyda bloedd "Gwasgarer y bobl sydd dda ganddynt ryfel."
Amddiffynka Frythonig Carn
Bodfuan.
MAE y byd erbyn hyn yn dechreu gweled gwerth ym mhob peth. Profa Athroniaeth mai yn y pethau bychain y mae mawredd Duw yn dyfod fwyaf i'r golwg. Gan hyny, chwilir i fewn i hanfodion bodolaeth y bychan fel y mawr. Os bu sylfeini a gweddillion adfeiliedig Babilon, Ninefeh, Thebe, Athen, &c., am oesoedd lawer yn gorwedd fel llythyren farw" yn y llwch heb dynu sylw y deallus a'r ymchwilgar, y maent erbyn heddyw wedi dyfod yn destyn efrydiaeth dysgawdwyr penaf y byd. Pwy all ddywedyd pa gymmaint o ddyfalu a fu uwch ben dirgelion hên Hieroglyphics dorau, muriau, meini, a chreigiau gwlad yr Aipht? A phaham yr ymgymmerir a'r holl drafferth a'r draul yma? Onid am yr unig reswm fod hyn yn taflu goleuni ammhrisiadwy ar hên hanes y wlad a'i thrigolion? Nid y lleiaf mewn perthynas i enwogrwydd ei chwildroadau yw Cymru ym mhlith gwahanol wledydd y byd. Heb son am leferydd iaith naddiad y cymoedd, iaith toddiad y mŵn yn ei chrombil, a iaith ryfedd esgyrneiddiad ei chreigiau, os llosgodd y gelyn lyfrgelloedd ein cenedl, ac os distawyd mewn canlyniad pob genau ac oracl ar faes y membranula a'r papyrus, etto, siarada y pridd a'r cerryg! A thrwy wrandaw ar eu llais, fel gwaed Abel yn llefaru etto, yr ydym yn gallu darganfod a darllen hefyd yr Amddiffynfa eang hon. Gorchuddir y "foelfre" (bre bryn), ar yr ochrau, gan goed yn awr-felly hefyd y Wyddfa ei hun yn yr hên amseroedd, ond y mae bellach yn "Foel," heb ei choedwig erys talm. Enw diweddar y fangre ydyw "Carn" Bodfuan, i'w gwahaniaethu oddiwrth "Carn" Madryn. Craig yn unig olygid yn yr hen iaith Brydeinig wrth "Carn." Felly, diau mai y sail a feddylir wrth yr enw, ac nid y carneddau cerryg ar yr wyneb. Diamheu y gellir gweled golwg fferyllaidd y gair Lladin "cornu," a'r gair Cymraeg "corn,” fel y daw i'r amlwg yn "carn" ceffyl, trwy ddeddf gydgyssylltiol YMGALEDIAD y graig, yn holl deithi tarddiad ac athroniaeth ddansoddol treigliadau y gair "Carn." Ac yn wir y mae ffurf gron y wir "garn" yn myned ym mhell i brofi y gosodiad hwn. Os digwydd i'r llinellau yma syrthio i ddwylaw darllenydd anadnabyddus o'r lle, priodol fyddai ei hysbysu nad oes yr un cyssylltiad rhwng y "Garn," neu y cruglwyth mynyddig hwn a "Charn" feddrodol yr
hynafiaethydd, gan mai adeilwaith gallu creadigol yw y flaenaf, a ffrwyth gallu dynol yr olaf.
Wrth chwilio i fewn i Draddodiad y gymmydogaeth, yr ydym yn cael ein harwain i gredu fod enw arall yng nglŷn â'r “Garn” hon. Gelwir ei chopa gan y trigolion yn "Pen-Dic-y-Felin." Holais lawer am yr ystyr, a'r unig ddeongliad a gefais oedd, fod "Melin" ym mhlwyf Bodfuan, ac mai enw y "Melinydd" oedd "Dic," a bod ganddo "Ben" hynod o fawr,-mor fawr fel y galwyd trum uchaf penglog y "Garn" yn "Pen-Dic-y-Felin!" Dyna reswm direswm! os nad afresymol!! Oblegyd, gwelwn ar unwaith ei fod wedi tarddu oddiwrth gellwair, ac oddiar wagedd, sef y ddau leidr a yspeiliant reswm bob amser o'i gorph ond nid o'i wisg. Er y gellir dadleu fod anwybodaeth yn ceisio bytholi ei hun fel gwybodaeth, ac yn ceisio rhoddi ei nod ar y byd, rhaid i'r flaenaf roddi ffordd i'r olaf, gan fod y naill yn wendid a'r llall yn allu, o dan lywodraeth deddf anorchfygol. Ac wrth ddilyn a chadw at reolau y ddeddf hon, gallwn olrhain trefn y gwir, yn annhrefn y tryblith. Mewn Traddodiad nis gallwn ddisgwyl ond am gysgod o'r sylwedd. Gan nas gwyddai yr anwybodus am ddim o ran swn a sain yn fwy tebyg i enw copa y "Garn” na Phen-y-Felin-sydd-yn-malu-ŷd, breuddwydiodd yn sicr mai trawsenwad ydoedd. Ond gŵyr yr hynafiaethydd ei bod yn arferiad erys oesau yn ol i alw crib uwchaf "Carn" gron, fel yr hon sydd dan sylw, yn "Penfelen"=pen-pelen, neu pen-y-bêl. P, neu b, yn ei ffurf feddalaf yw yr f yn "felen." Gwelwn hyn yn rhedeg yn ddeddf trwy yr iaith Gymraeg. Nid oes eisiau i ni fyned ym mhellach nag enw'r plwyf ei hun am engraipht, sef Bodfuan= Bod Buan. Y mae myn treiglo yr un fath. Gwêl Bodferin=Bod-Merin; Bodfari, neu Bodfair-BodMair, &c. Ac yn wir, yr ydys wedi dilyn y ddeddf hon mor bell fel na ddywed llawer yn y wlad yma erbyn heddyw Bodfuan, ond Boduan. Felly, nid
