"Pen-y-Felin" na "Phen-Dic-y-Felin" ychwaith yw ystyr y gair, ond "Penfelen," sef "Pen-y-belen," am fod y "Garn" yn hynod o debyg i “bêl.”
Pan yn edrych fel yma i fewn i drysorfeydd hanesiaeth ein cyndadau, nis gallwn lai na choleddu y syniad fod y Creawdwr doeth wedi portreadu hên fynyddoedd cedyrn Cymru i fod yn gestyll i "weddill ei bobl" i ddianc iddynt yn amser dinystr, onidê, nis gwyddom na fuasent oll wedi cael eu difa â min y cleddyf, a'u hysgubo oddiar wyneb y ddaear. Hawdd canfod ar unwaith i'r "Garn" hon fod yn Amddiffynfa Eolas Daingneachd Dinas Gelf ardderchog gynt. “Tân ha mok yn Carna y sêf”=“tân a mng yn y Garn y saif." Nid ydym er hyny i ystyried mai “tân a mûg” y magnel a'r dryll sydd i'w olygu wrth y geiriau yma cofiwch, ond “tân ha môk” aelwydydd syml y Gwersyll ar y bryn, gan nad oedd y pylor etto wedi ei ddyfeisio fel elfen i wneuthur dinystr ar feddiannan a bywydau mewn rhyfel. Yn y cyfnod dan sylw, fe allwn feddwl oddiwrth yr hên frawddeg uchod, yn ogystal âg oddiwrth y darganfyddiadau a'r casgliadau ydym wedi wneuthur yn barod, nad oedd “tân ha môk" y tu allan i'r Amddiffynfa. Beth bynag am eu gwahanol anturiaethau ym mhell ac yn agos, yma yr oedd eu cartref a'u diogelfa yn amser ymosodiad y gelyn.
Pan y mae y dieithr yn cael ei arwain ym mlaen at weddillion dadfeiliedig unrhyw sefydliad, y peth a arweinia ei lygaid ef ato gyntaf yn fynych iawn fydd yr adeiladwaith cyfanaf. Felly yn y fan hon. Tynir ein sylw at rywbeth tebyg i dŵr bychan, ar lun pedol, ond ei fod ychydig yn fwy agored, muriau yr hwn ydynt yn dra ysgafn, ac yn cynnwys rhyw fath o ffenestri, neu dyllau hirion, y rhai ydynt gul yr ochr allanol, a llydan yr ochr fewnol. Methwn weled yn yr holl Amddiffynfa ddim ond dau furddyn o'r desgrifiad hwn; ac ar ol chwilio, cawn eu bod o ran eu gwneuthuriad yn dra gwahanol i'r gweddill o'r adfeilion, ond wedi eu hadeiladu ar fonau, neu sylfeini muriau cadarnach, a hynach o lawer. Wrth ymofyn am reswm tros y ffaith fod muriau newydd ar hen furiau, hysbysir ni mai rhyw fath o dyrau cymhariaethol ddiweddar oedd y rhai hyn, wedi bod yn cael eu defnyddio fel llochesau, neu fath o guddfeydd i saethu llwynogod, yr hyn sydd yn ein harwain yn ol i'r hen amser pan yr oedd madyn yn mwynhau byd da helaethwych beunydd ar eiddo ei gymmydogion, i raddau fel y bu y blaidd o'i flaen.
I ddangos mawredd, helaethrwydd, cadernid, a phwysigrwydd "Krevidigez” yr hên wroniaid oeddynt yn chwifio teyrnwialen awdurdod yn uchelföydd bygythiol y "Garn" ysblenydd hon, gadawer i ni alw eich sylw at y "Caer" (cau) cerryg ergryf, tua dwy filltir o hŷd, a adeiladwyd fel gwregys gylchogylch y rhan uchaf o'r esgair, yr hwn sydd erbyn heddyw wedi syrthio, a'i chwalu yn enbyd mewn rhyw fanau; ond gellir etto ei ddilyn a'i olrhain gyda'r rhwyddineb mwyaf ym mhob lle. Y mae yma dynelli lawer o feini o hyd yn wasgaredig yn llinell (circle) Mur (vallum) yr Amddiffynfa, yr hwn sydd yn cael ei gryfhâu mewn manau gan Rag-fur, er fod llawer o'r cerryg wedi cael eu cludo ymaith yn ddiau. Beth bynag am hyn, dengys yr arwyddion amlwg sydd o'n blaen fod yma allu nid bychan yn gwersyllu o'i fewn; oblegyd rhaid fod yna luaws mawr o bobl wrth y gwaith, cyn y gallasent fyth ddwyn fath dynelli o gerryg at eu gilydd, a'u gosod yn faen ar faen, canys y mae yn fwy na thebygol, ar le serth fel yma, mai yn eu dwylaw y cludasant y rhan fwyaf o'r cerryg hyn yng nghyd.
Y mae olion ugeiniau o dai tufewn i'r "Caer," ac amryw tuallan iddo hefyd, fel y gallesid galw y "Garn" mewn rhyw ystyr yn dref, os nad oedd yn y cyfnod y cyfeiriwn ato, i gryn fesur, yn cael ei hystyried felly. Gwahaniaetha yr adeiladau bychain hyn yn fawr oddiwrth yr eiddom ni, gan nad pedair
onglog, ond crwn ydynt o ran eu ffurf, fel y gellir casglu yn hawdd oddiwrth hen furiau eu seiliau. Er mwyn rhoddi rhyw amgyffred i'r anadnabyddus, nis gallwn efallai eu desgrifio yn well na dywedyd eu bod o ran cynllun ddim yn anhebyg i'r llythyren O, yr hyn sydd yn ein harwain i feddwl eu bod wedi mabwysiadu y drefn gylchol (round) ac nid y bedeirael (square), oddiwrth yr hên ddull cyntefig o adeiladu, sef gosod polion yn y ddaear, rhywbeth yn debyg i gylch (circle), yna, eu plethu a gwiail, ac wedi gorphen, eu gorchuddio neu eu dwbio â llaid, yr hwn, ar ol sychu, fuasai yn gwneuthur y lloches yn fwy cysgodol. Mewn gwirionedd, yr ydym wedi cael y gair adeiladu oddiwrth y dull hwn yn "gyfan gwbl." Gwir fod y tai yma wedi cael eu gwneuthur o gerryg, etto, y mae y cynllun yr un, os yw y defnydd yn wahanol, yr hyn sydd yn ddolen (link) yn cydio y diweddar a'r hén, ac yn myned ym mhell i brofi fod rhyw gyssylltiad rhwng yr oes hon a'r un oedd o'u blaen, os nad oeddynt eu plant. Gwelwn hwynt o hyd yn glynu wrth eu gilydd fel un teulu, ond nid yn ddiofn, mwy na'u tadau.
Tua chanol yr Amddiffynfa, nid ym mhell o'i chopa, yr ydym yn dyfod ar draws craig, yr hon sydd gymhariaethol wastad, ac wedi ei chochi gan dân. Ar un olwg gallesid meddwl mai hon oedd Aelwyd Fawr y gwersyll, lle y byddai y coginwyr wrth eu bodd yn darparu eu gwleddoedd. Ond gall taw yma y cynneuid y goelcerth rybuddiol yn arwydd fod y gelyn yn agoshâu, ac nad oedd amser i'w golli iddynt hwy a'u hanifeiliaid i ffoi dan nodded y "Caerau;" neu, efallai mai yma yn nyfnder eu paganiaeth y llosgent “Dân Bel" ar allor dal "y graig gre" i "Houl," goleuad eu dydd; neu ynte, dichon fod yr hên frawddeg ganlynol yn cael ei gwirio yn sefydliad y "Garn," Lucyfer yw ow hanow, pensevic yn nêf omma; ow howethè ew tanow Lucifer yw fy enw, pendefig y nef yma, fy nghymdeithion yw tânau.
Ar goryn uwchaf y clogwyn y mae olion adeilad hynod o gywrain, muriau yr hwn ydynt yn mesur tua phum llath o led, fel y gellir ei ystyried ef ar unwaith y lle cadarnaf yn yr holl Amddiffynfa. Hwn yn ddiau oedd y cyntedd nesaf i fewn, a ffynhonell tarddiad yr holl weithrediadau. Yma yr oedd eu "Pensevic," sef eu "tat"=tâd; ac yma yr oedd "tavot" a "genow" eu holl gyfraith. Efe oedd "caloun" eu nherth, a "daou-lagad"="dau lygad" eu doethineb, fel y tueddir ni yn naturiol i alw y llŷs hwn yn Dŵr-y-Gwyliedydd, a Chastell y Teyrn, dan ofal yr hwn yr oedd diogelwch yr holl Wersyll yn gorphwys.
Er fod yma lawer o gerryg yn mhob man, methwn weled ol arfau o un math arnynt. Felly, gallwn ystyried fod y cyfan wedi ei wneyd o flaen oes yr haiarn a'r dur. Wrth bob argoelion cerryg oedd ganddynt yn tori y graig, ac yn llunio y meini tuag at adeiladu y muriau, celfyddyd a chynllun y rhai ydynt y mwyaf hynafol yn Lleyn, os nad yng Nghymru.
Cyn myned yn ein blaen oddiwrth yr Amddiffynfa hon, digon yw dywedyd ein bod o'r farn ei bod wedi cael ei gwneuthur yn yr oes Frythonig, pan yn milwrio yn erbyn y gallu Goidelaidd. Os bydd yr Hynafiaethydd yn cael ei arwain i ddyryswch wrth geisio gwahaniaethu rhwng celf Goidelaidd â chelf Frythonig mewn hên adeilweithiau o'r fath yma, rhaid iddo gofio nad oes fawr, os dim gwahaniaeth i fod. Gan hyny, nis gallwn ffurfio yr amseriad oddiwrth ddim yn well nâ'r chwildroad.
Amddiffynfa Gymreig Carn Madryn.
mwyn bod mor gynnwysfawr ag y gallwn, ni a gyfeiriwn ein darllenydd yng nghylch yr oll ydym yn fwriadu ei egluro yng nglŷn â'r gair "Carn," at yr hyn a ddywedwyd am "Garn" Bodfuan. Y peth cyntaf yr ymdriniwn âg ef yma ydyw yr enw "Madryn." Yn y cofnodion bywgraphyddol, cawn, i ddechreu, fod "Madryn" yn enw ar Santes oedd yn byw yn y bummed ganrif, sef merch Gwrthefyr Fendigaid, a gwraig Ynyr Gwent. Enw ei llawforwyn oedd Anhun, ac iddi hi y priodolir sylfaeniad Eglwys Trawsfynydd ym Meirionydd. Ond methwn gael un cyssylltiad rhwng y Santes hon a'r "Garn" dan sylw. I ddangos tarddiad yr enw yn iawn, rhaid i ni fyned i'r ffynhonell i chwilio am dano, sef hên iaith gyntefig ein gwlad, a gwelwn ef yn amlwg yn y gair "madadh-ruadh"=ci coch llwynog. Ceidw y Gymraeg yr enw o hyd yn y gair "madyn," wrth yr hwn y golygir "llwynog," er mai "ci," yn llythyrenol, yw "madyn." Pan y mae y beirdd yn barddoni ar y "llwynog," byddant yn dueddol o'i alw "madyn.” Paham, nis gwn, os nad am ddieithrwch y gair. Bid à fo am hyn o gywreinrwydd, canfyddwn yn eglur nad oes ond "madadh"=ci, wedi ei gadw yn "madyn." Trwy ddiogi ymadrodd, y mae "ruadh"=rhudd= coch, yr hyn sydd yn gwahaniaethu y “ci” hwn oddiwrth ryw gi arall, wedi ei gwbl adael allan. Ond os edrychwn am ddiwyg hynach o'r gair yn ein hiaith, cawn yr ysgrifenir ef "madryn," a hwn yw y gair goreu, o'r ddau, am "lwynog;" oblegyd y mae yr "r" yn "ruadh"=rhudd=coch, heb ei cholli yn "madryn;" ac os dosranwn ef, ceir ynddo y ddau wreiddyn, "mad-ry-n"="ci coch." Terfyniad Cymreig ydyw yr "-n," yn golygu un. Gŵyr y cymmydogion yn rhŷ dda, fod y "Garn" hon wedi bod, ac etto yn bod,
