yn lloches i'r llwynog (y "ci coch"), ac nad oes raid amheu, na rhyfeddu, iddi gael ei henw oddiwrth y creadur hwn.
Er fod y gair "Madryn" o ran ei darddiad a'i nodwedd ieithyddol yn profi cyssylltiad Goidelaidd â'r lle, yr hyn ni ddylid myned heibio iddo heb ei ystyried, etto, gan nad oes genym ond megys "adgof uwch anghof" o'r ffaith, gadawer i ni ymgymmeryd â rhoddi ychydig o neillduolion y fangre fel hên Amddiffynffa Gymreig, gan mai hyn yn benaf sydd genym mewn golwg yn bresennol.
Bu Lleyn unwaith ym meddiant Rhodri a Maelgwn, meibion Owain Gwynedd, a'r "Garn" hon oedd eu castell. Ac os bu cuddfeydd peryglus ei huchelderau gynt yn fanteisiol i'r llwynog i chwareu ei gampau, dangos ei gyfrwysdra, pendroni ei erlynwyr, a'u gyru i'r pruddglwyf ac anobaith, dro ar ol tro, wrth ymboeni gyda'r drafferth anorphen o geisio dal y cadnaw, hawdd iawn i ni ddyfalu heb chwilio am ragor o esboniad, pa beth oedd y rheswm gan Rhodri a'i frawd tros wneuthur eu gwersyllfa mewn lle mor ramantus. Y mae un ochr o'r clogwyn yn beryglus o serth, ac yn cael ei gorchuddio a cherryg, y rhai oeddynt yn siarad wrth y gelyn, y gormesydd, a'r troseddwr, mai tynged pob dihiryn rhyfygus o'r fath yma oedd "llabyddio â meini," os byth yr anturient i ymyraeth â hawliau y preswylwyr. Nid yw yr ochr wrthwynebol mor anhygyrch, ac am hyny yn addasach i'r fyddin osod eu tai hirgul, hirgrwn, a chrwn, ar y lawnt a'r llechwedd, ac i adeiladu "Caer" uchel o'u hamgylch, olion pa rai sydd i'w gweled yn amlwg y dydd heddyw. Yn uchelgaer nèn y "Garn" yr oedd y tywysogion yn byw, ac yma yr oedd y brenhin o'u blaen, yn ymgynghori gyda'r milwyr a'r cadfridogion, ac yn anfon allan eu gorchymynion trwy yr holl Wersyll. Eu Palas hwy oedd Tŵr Anian. Er fod cawell saethau a bwa William wedi arllwys yn gawodydd ar ben ei elynion ym maes Hastings, a'i arswyd fel "Concwerwr" wedi berwi holl Anglia, yr oeddynt hwy yn dawel yn eu Tŵr, a'u tad Owain wedi gwasgaru ei holl ofnau i'r pedwar gwynt, a'i gladdu wed'yn yn hên Eglwys Gadeiriol Bangor. Un o brif weddillion coffadwriaethol ysmotyn y tywysogion yn eu diogelfa tua uchelder y "Garn," ydyw " Bwrdd-y-Brenhin." Clyw som lawer o sôn am "Ford Gron Arthur," ac am y cydraddoldeb bytholedig a berthynai i bawb a gyfranogent o'r trugareddau fyddent wedi cael eu harlwyo arni, ac onibai y cyfartaledd breiniol oedd yn nodweddu hawl y rhai oedd yn neshâu at y "Ford Gron," y mae yn beth mwy na thebygol genym na fuasai hanesyddiaeth erioed wedi gwneuthur mwy o sylw o honi hi na rhyw ddodrefnyn arall o'i ystafell. Ond y peth penaf yng ngwasanaeth Traddodiad a fu yn achlysur i fytholi "Bwrdd-y-Brenhin" yng nglŷn a'r Amddiffynfa hon oedd ei ddefnydd. Allorau y Derwydd oeddynt o gerryg. Gorsedd y Gaelwys ydoedd y "Maen Tynged" (Lia Fail) yn Scone, ac ary "Garreg" hon y coronent eu brenhinoedd. Dangosai y defnydd yr hawl fythbarhäol oedd yn nodweddu rhagorfraint ddilwgr y cyfrwng. Felly yn y fan hon. Defnydd "Bwrdd-y-Brenhin" ydyw carreg, sef y defnydd mwyaf arwyddocäol yn yr "Allor" a'r "Llys," oblegyd fel yr oedd y maen yn aros yn ei berffeithrwydd a'i gadernid er gwaethaf ymosodiadau ystormydd a chorwyntoedd y ddaear, felly yr oedd dymuniad ein Cenedl hyd y diwedd am barhâd ei Brenhin; ac yn wir ni roddodd ei chlêdd yn y wain, ac ni ddistawodd erioed waedd ei chalon nes y cafodd ei "Thywysog Cymru." Sonir wrthym hefyd gan Draddodiad am "aur lawer" wedi ei gladdu yn ofalus dan y "Bwrdd." Gall hyn fod yn wirionedd llythyrenel am y trysor sydd yn guddiedig, fel y gwelwn yn eglur am faen y "ford" sydd yn yr amlwg; ond y mae lle i gredu fod ei ystyr gan ddefnydd y trysor y tufewn i'r llen, fel y mae gan ddefnydd y "Bwrdd" ar wyneb y maes, ag sydd ar unwaith yn selio pwysigrwydd y sefydliad. Pan yr oedd y wlad yn ymddiried ei heiddo i gyssegrfeydd y Mynachlogydd, y mae yn rhaid fod ganddi grêd yn nilysrwydd eu cadwraeth yn yr amseroedd terfysglyd. Pan yr oeddynt yn clywed am Loegr fel nythle yspeilwyr a charnladron, a'i bod mor sydyn wedi myned dan fath gyfnewidiad dan nawdd y "Concwerwr," fel y gallasai trefniedydd yr ariandy deithio i bob congl o honi gyda llogell gyflawn o aur yn berffaith ddiberygl, anhawdd meddwl nad oedd Cymru yn dechreu teimlo mwy nag erioed o werth yn rhinwedd swydd ei "Brenhin." Os nad oeddynt yn rhoddi yn weithredol eu harian a'u haur dan ei ofal yn amser chwildroadau, diau nad ystyrient eu heiddo yn ddiogel ond dan nawdd ei deyrnwialen. Mewn geiriau eraill, yr oedd llwyddiant a diogelwch eu cyfoeth hwy yn drysoredig dan orchudd gallu eu Llywiawdwr, fel yr aur o dan y "Bwrdd."
Hawdd tybied y cyfaneddid ochrau a gwaelod y "Garn" gan bobl y wlad a'u hanifeiliaid yn amser gwrthryfel, dan wyliadwriaeth ac amddiffyniad y fyddin gref a'r gwroniaid dewrion oeddynt yn cartrefu yn uchelfeydd y “ Frê.”
Neppell o "Fwrdd-y-Brenhin" y mae Ffynhon ardderchog, mor loyw a llygad natur ei hun. Pur wag ydyw cartref heb "fwrdd," ond i'r hên bobl yn oes eu symlrwydd, gwacach fyth ydoedd cartref heb "ffynhon." Ac er fod yr esgair hon yn uchel, a'i fod yn rhyfeddod fod deddfau natur yn peru i'w dyfroedd redeg i fyny, a tharddu yn ystlys ei choryn, etto, ym mhrif hynodion daioni ei gofalon aneirif, nid yw Rhagluniaeth wedi anghofio am danynt. Gwelwn yn yr Amddiffynfa hon lawer iawn o waith dyn, ond gwaith Duw yw y Ffynhon. Ac er fod gwaith dyn wedi syrthio i lawr, a chael ei chwalu, y mae ei waith Ef yn aros etto. Ac os cauodd angau lygaid yr hên breswylwyr erys llawer canrif, y mae llygad y "Ffynhon" yn agored o hyd, a gall ymffrostio yn ei henaint, mai llawer canwaith y bu ei dyfroedd ar "Fwrdd-y-Brenhin."
I lawr mewn cae, a elwir “Cae-y-Fynwent," rhwng y "Garn" ag amaethdy o'r enw "Y Caerau," y saif y llecyn a ddangosir i ni fel Claddfa yr hên drigolion fu yn byw yn y mynydd hwn. Dywedir mai yma y gorphwys llwch y cewri milwrol a ymladdasant gymmaint dros ryddid a hawliau eu gwlad. Ond er chwilio a dyfalu, ychydig, os dim a geir yn yr holl fangre i ddynodi “Tŷ eu Hir Gartref."
"Rhyfedd y cymmysgedd mawr,
Och a geir yn eich gorawr! O ran adrodd, rwy'n edrych, Y llawr oer, a'r màn lle'r ych."
Amddiffynka Tre'r Ceiri.
'R diwedd, dyma ni wedi cyrhaedd gororau pellaf Lleyn. Cawn ein hunain yma yng nghanol mynyddoedd yr Eifl, y rhai a ymgodant o'n hamgylch gyda'u penau pigfain fel torthau siwgr gwyn. Ac i goroni y cyfan, deuwn yma ar draws un o'r hên Amddiffynfeydd godidocaf ym Mhrydain Fawr, yr hon a elwir “Trê'r Ceiri." Rhai a ddywedant mai "Caeri" caerau ddylid ysgrifenu; ond barn dysgedigion yw mai "Ceiri," sef "Cewri" a olygir. Dywedwn gymmaint a hyn fel amddiffyniad i lythyreniad yr enw; a chan adael yr orgraph yn ei diwyg cyntefig, ni a gymmerwn dan ein hystyriaeth yr enw ei hun. Yma, yn gyntaf oll, gwelwn fod "Dun" yr hynafiaid wedi troi, trwy dreigliad iaith, yn "Dref," fel y mae "trêf" y "Pen" hefyd wedi myned erbyn heddyw yn "Bentref." Rhaid olrhain y gair fel hyn, trê, trev, treubh, treabh, treb, yr hwn a ddilynwn i "tribus" y Lladinwr, edmygydd y "Tri Fu," sef y "Tri" cyntaf a roddasant eu traed ar dir Rhufain, oddiwrth ba rai yr hanai yr holl lwythau urddasol, ac y perthynai "Awdurdod." Ac yn gyssylltiedig a hyn oll, nid têg fyddai i ni beidio crybwyll ein bod yn gweled mawr debygolrwydd rhwng " Curiae" y Rhufeiniaid â'r gair "Ceiri" yn enw yr Amddiffynfa hon. "Curia" Roma oedd ei Senedd, lle y cydymgynghorai ei "Harglwyddi." Ac wrth edrych ar ganol pedronglog craidd y Wersyllfa, dygir ar unwaith adgof i'n meddwl o'r “Praetorium," neu "Gad-lys" y fyddin Rufeinig. Heblaw hyn, ffurf "Cawr" yn ein hên iaith oedd "Cur," "Curaidh"=" warrior," "hero," "champion," fel y gwelir etto yn y Gaelaeg. Ond cyn myned ym mhellach, gadawer i ni gasglu rhywbeth oddiwrth yr hyn a ddywedwyd yn barod.
Arweinia golygfa ramantus y carneddau cerryg yma rai yn ôl i'r "Faen-Oes" (Stone Age), pan yr oeddid yn gwneuthur cymmaint o ddefnydd o'r cerryg, cyn darganfod yr haiarn, a thybiant dan effeithiau yr olygfa fod yr Amddiffynfa wedi cael ei hadeiladu cyn "Oes-yr-Haiarn" (Iron Age), yr hyn, yn ol rheolau ymresymiad, sydd yn ein harwain i feddwl y buasid yn adeiladu "Trer Ceiri" o haiarn, pe buasai wedi cael ei gwneyd yn "Oes-yr-Haiarn;" a phan y dangosir Amddiffynfa yn rhywle wedi cael ei gwneuthur o haiarn, bydd ganddynt efallai sail i sefyll, ond fel y mae, nid oes. Mwy na hyn, gan fod gan iaith, neu yn hytrach eiriau mewn iaith, eu cyfnodau a'u hanesiaeth, os amcenir at fanylrwydd, eglurdeb, a chywirdeb, ceir fod gan enw y lle gryn lawer i'w wneyd tuag at benderfynu y pwnc hwn. Fel y maentumiwyd yn barod wrth osod i lawr seiliau ein hymchwiliad, y mae yr hên enw "Dun" am "Amddiffynfa" yn oesoedd boreuaf yr adeilweithiau hyn, wedi newid yma yn "Trêf,” ac yn
