traddodiadau sydd ynglŷn â hwy. Cefais y ddau a ganlyn gan Mr. Lewis Hughes.
OGOF GWEN GOCH. Ar ben Moel Hiraddug ac ar derfyn plwyfi Dyserth a'r Cwm, y mae Ogof Gwen Goch. Bu hon hefyd un adeg yn gartref ellyllon, a chyfathrachai Gwen Goch â hwy a thrigo yn yr ogof. Ar adegau tryma'r flwyddyn pan orchuddid y Foel a'r dyffryn â niwl, deuai Gwen allan o'i lloches i Dre'r Castell islaw, a pheri llawer o anhwylderau ymysg plant ac anifeiliaid. Nid ymddangosai byth ond ar ffurf anifail— ysgyfarnog, milgi, neu lwdn dafad. Aeth pethau o ddrwg i waeth yn amser Dafydd Ddu Hiraddug, a cheisiodd y trigolion ei gymorth. A'r niwl yn drwm ar y mynydd, dringodd Dafydd ei lethrau yn hamddenol a chyrraedd yr ogof, a myned i mewn. Ffodd yr ellyllon rhag ei wg a'i fygythion. Ceryddodd y wrach hithau, a pheri iddi addo na ddrygai ddyn nac anifail byth mwy.
OGOF Y GRAIG SHIAGUS. Y mae hon ar waelod plwyf Ysgeifiog, ond gorchuddir hi yn awr gan lyn dwfr a wnaed yn ddiweddar. Hysbysai'r diweddar Mr. J. E. Jones, Melin-y-wern, Nannerch, Mr. Lewis Hughes, iddo ef fod yn yr ogof droeon pan oedd yn ieuanc. Yr oedd yn ogof fawr a hir, ac yn ei phen draw ceid ystafell a elwid yn 'Barlwr Arthur.' Y traddodiad ydyw ddarfod i Arthur Fawr, ar ôl brwydr Caer Moel Arthur, orffwyso yn yr ogof hon,
