cafodd y fraint o fod yn ddyn defnyddiol; ac er nad oedd unrhyw rwysg yn gysylltiedig a'i enw, namyn "Rolant Abraham" ddysyml, y mae ei goffadwriaeth yn fendigedìg yn yr ardaloedd ai hadwnenid oreu.
ACHLEN, un o feibion Gwrthmwl Wledig, uchel deyrn y Prydeiniaid Gogleddol o ddechreu hyd ganol y chweched ganrif; yr hwn a ddaeth i Gymru ar ei waith yn colli ei diriogaeth. Cofnodir Achlen yn y Trioedd, (Myvyrian Archaiology ii. 8, 10,) fel yn cael ei gario gyda'i frawd Arthaned ar eu ceffyl erch i fyny i fryn Maelawr, yn Ngheredigion, neu sir Aherteifì, i ddial marwolaeth eu tad.
ADEBON, rhyfelwr, oedd yn byw yn y
chweched ganrif, a glodforwyd gan Aneurin a
Thaliesin; yr olaf a gyflwynai gerdd iddo a
elwid "Gorchon Adebon," neu "Swyngan Adebon". Y dernyn hwn, yn cynwys ond 15 llinell
yn unig, a ddyogelir yn y gyfrol gyntaf o'r
Myvyrian Archaiology tudal. 60.
ADDA (FAWR,) penaeth un o bum llwyth
gwerinol Cymru; y lleill oeddynt Gwenwys o
Bowys, Blaidd Rhydd, Heilyn, ac Alo, (Cambrian Biography,)
ADDA, (FRAS,) bardd, yr hwn a flodeuodd,
yn ol Edward Llwyd a'r Dr. Davies, oddeutu
y flwyddyn 1240. Nid yw yn hysbys pa un
a oes rhyw ddarn o'i waith wedi ei ddyogelu
ai peidio.
AEDENAWG, penaeth enwog, yr hwn a
hynododd ei hun yn nechreu y chweched ganrif, yn y rhyfeloedd a'r Sacsoniaid ; ac yn neillduol yn mrwydr Cattraeth, (Gwel Gododin
Aneurin). Mab ydoedd i Gieisiar y Gogledd,
a chofnodir ef yn y Trioedd fel un o'r tri Gwron, arwireb pa rai oedd peidio encilio o'r frwydr
ond ar eu helorau. Y ddau ereill oeddynt ei
frodyr, Grudmeu a Henbrien (Myfyr, Arch,
ii. 15.)
AEDD (MAWR.) tywysog yn nhrefedigaeth flaenaf y Brytaniaid, yr hwn a groesodd
drosodd o'r Cyfandir; a thad yr enwog Prydain.
AEDDAN, mab Blegwryd, ac wyr i Morgan Mawr, tywysog Morganwg. Yr oedd yn
rhyfelwr enwog. Ymddengys gyntaf mewn
hanesyddiaeth yn arwain byddin o'r Daniaid,
yn ol cyfarwyddyd Iestin ab Gwrgant, i sir
Benfro, lle y llosgasant ddinas Tyddewi, ac y
lladdasant Morgan, yr esgob, yn y flwyddyn
1000. Aeddan a ymosododd ar sir Aberteifi,
yr hon a orchfygodd, a chadwodd feddiant o
honi. Oddiyno efe a aeth yn erbyn Gogledd
Cymru, lle y gorchfygodd Cynan ab Hywel,
yr hwn a syrthiodd ar y maes; a'r modd hwn
efe a ddaeth yn ben llywodraethwr holl Gymru.
Er yn ormeswr, cofnodir ef fel wedi dangos
gofal a sylw mawr i lywodraethiad y wlad, adolygu y cyfreithiau, ac adgyweirio yr eglwysi
a ddinystriasid yn amser y rhyfeloedd. Yn
1015, ymosodwyd arno gan Llewellyn ab Seisyllt, y penllywydd cyfreithlawn, a lladdwyd
yn nghyd a'i bedwar nai, yn y frwydr. (Gwel
Hanes Cymru gan Price, 428.)
AEDDAN (FOEDDOG,) sant, yr hwn
oedd fab Caw ab Geraint; bu fyw yn y rhan
gyntaf o'r chweched ganrif. Yr oedd yn ddysgybl i Dewi Sant yn Nhyddewi. Oddiyno efe
a ymadawodd i'r Iwerddon, a chafodd ei benodi
yn esgob cyntaf Ferns; a'r amgylchiad hwn
a barodd i offeiriaid Tyddewi mewn amser diweddarach honi fod esgobaeth Ferns unwaith
yn ddarostyngedig i archesgobaeth Tyddewi.
Gyda golwg ar yr enw, gelwir ef gan y Gwyddelod, Moedog, a Madog; a chan Giraldus,
Maidocus. John o Teigumouth a ddywed :—
"Gelwir y person santaidd hwn Aidamus yn
mywyd Dewi Sant; ond yn ei fywyd ei hunan,
Aidus; ac yn eglwys Tyddewi gelwir ef Maddok, yr hwn sydd enw Gwyddelig, a chedwir
ei ddydd gwyl mewn parch mawr yn y lle
hwnw. Adrodda Giraldus hanes ryfeddol am
y modd y cariodd Aeddau haid o wenyn i'r
Iwerddon; oblegyd ni welwyd y fath greaduriaid erioed yn y wlad hono o'r blaen; ac ni
welwyd yn Nhyddewi wedi hyny. Y mae olion
coffadwriaethol o hono ar gael yn awr yn sir
Benfro, gan mai efe yw sylfaenydd tybiedig
Llaniaden, yn y sir hono, ac eglwysi Nalton
a West-Havolatone a briodolir iddo ef dan yr
enw Madog. Cynelir ei wyl ar y 31 o Ionawr.
(Rees's Welsh Saints).
AEDDAN (FRADOG,) oedd dywysog yn
mhlith y Brythoniaid Gogleddol yn y rhan olaf
o'r bumed ganrif. Gwarthnodir ef a'r enw
bradychwr. Efe a adawodd achos ei gydwladwyr, ac ymladdodd gyda'r Sacsoniaid yn
erbyn Rhydderch Hael, brenin Brythoniaid
Stratclyde. Am y rheswm hwn traddodwyd
ef i'w genedl gyda gwarth, wedi ymuno mewu
triant gyda Gwrgi a Medrod, fel tri charnfradwyr Ynys Prydain, y rhai oeddynt yn
achos i'r Brythoniaid golli llywodraeth yr
ynys. (Gwel Trioedd, 46, 52, Myv. Arch.
p. 11, 65.)
AELGYFARCH, sant, ac un o feibion Helig ab Glanawg, tiriogaeth yr hwn a orlifwyd
gan y mor yn y rhan flaenaf o'r seithfed ganrif. Ar yr amgylchiad efe ei hun a'i blant a
gofleidiasant fywyd crefyddol, a daethant yn
ddysgawdwyr Cristionogaeth selog. Y diriogaeth a safai rhwng sir Fon a sir Gaernarfon,
ac a elwir yn awr y Lavan Sands. (Bonedd y
Saint, yn Myv. Arch.)
AELHAIARN, sant, yr hwn oedd yn byw
yn y chweched ganrif, mab Hygarfael ab Cyndrwyn, o Llystynwenan, yn Caereinion, sir
Drefaldwyn, a brawd Llwchhaiarn a Chynhaiarn. Efe oedd sylfaenydd Llanaelhaiarn,
yn sir Gaernarfon, a Chegidfa, yn sir Drefaldwyn. Ei ddydd gwyl ef oedd ar y cyntaf o
Dachwedd. (Bonedd y Saint.)
AELRHIW, sant, nad oes genym ddim
gwybodaeth pellach am dano na bod eglwys
Rhiw, yn Lleyn, sir Gaernarfon, wedi ei sylfaenu ganddo; a bod ei wyl yn cael ei chadw
Medi 9fed, (Brown Willis's Survey of Bangor.)
AENWAY, JOHN, D.D., ydoedd wyr i
John Aenway, o Dregynon, sir Drefalwyn.
Yr oedd yn archddiacon Amwythig, yn eagobaeth Lichfield a Coventry; yn dal prebendariaeth Volney, yn yr un esgobaeth, a phersoniaeth Hodnet. Yr oedd yn selog bleidiol i'r
