priodoleddau yn cael eu prindoli iddynt hwy ag i Alon yn y Trioedd. (Myv. Arch., ii. 67.)
ALSER, mab Maelgwn, a gofnodir mewn dau o'r Trioedd fel meddianydd un o dri cheffyl gorhoenus ynys Prydain. (Myv. Arch., ii. 19, 20.)
AMABON, (GLOCHYDD,) penaeth un
o dair llinach ddiweddar Cymru. Y lleill oeddynt Cantelli ac Osborn. (Cam. Biog.)
AMLAWDD (WLEDIG,) tywysog y
Brythoniaid Gogleddol, yr hwn oedd yn byw
tua diwedd y bumed ganrif. Yr oedd yn dad
Tywynwedd, neu Tyfrydog, a'r brenin Arthur.
Coffeir am dano ef yn y Mabinogi Kilhwch ac
Olwen. (Gwel Lady Guest's Mabinogion,
part 4.)
AMPHIBALUS, y gwr enwog hwn, fel y
dywed Giraldus Cambrensis a Ranulphuo Cestrensis, oedd enedigol o Gaerlleon, sir Fynwy,
y pryd hwnw oedd brif ddinas Cymru, lle y
ganwyd ef, yn y drydedd ganrif; ereill a
haerant mai mynach ydoedd, ac yn dal swydd
yn eglwys gadeiriol y ddinas hono. Modd
bynag, y mae yn sicr iddo fod yn offerynol yn
nhroedigaeth Alban, gan yr hwn y cafodd ei
ddyogelu yn St. Alban. Pan anfonodd llywodraethwr Rhufain filwyr i'w ddal, gwisgodd
Alban ei wisg, ac ymddangosodd o flaen yr
ynad yn ei le ef, ac felly rhoddodd gyfle i
Amphibalus ffoi. Ar ol ei ddiangfa, efe a
ddychwelodd i Gaerlleon, lle y pregethodd
gyda llwyddiant rhyfeddol, ac y trodd rifedi
lawer i'r ffydd Gristionogol; a dywedir, o
herwydd dychweliad cynifer ar amser dienyddiad Alban, i oddeutu mil o wyr St. Alban
deithio i Gymru, lle y cawsant oll eu bedyddio
gan Amphibalus. Cynddeiriogodd hyn y rhan
baganaidd o'r trigolion i'r fath raddau fel y
cymerasant arfau, ac a'u dilynasant i Gymru,
lle y syrthiasant arnynt, gan eu dryllio yn
ddarnau. Amphibolus ei hun a ddygwyd
ymaith ganddynt yn gaeth, ac a ddyoddefodd
ferthyrdod yn Rudburn, tair milltir o St.
Alban, lle y llabyddiwyd ef a cheryg i farwolaeth.
AMWN (DDU), sant, a fu byw yn y rhan
gyntaf o'r chweched ganrif. Yr oedd yn fab
i Emyr Llydaw, ac yn ben llywodraethwr tiriogaeth a elwid Graweg yn Armorica. Efe a
ddaeth drosodd i Gymru, lle y sefydlodd, a
phriododd Anna, merch Meurig, tywysog
Morganwg, o'r hon y cafodd ddau fab, Samson
a Tathan, y rhai oeddynt enwog o ran eu
daioni. Dywedir iddo fwynhau cyfeillgarwch
Illtyd, o sefydliad yr hwn yn Llanilltyd y
daeth yn aelod. Preswyliai ar ynys fechan yn
agos i'r lle, hyd oni symudodd i anialdir ar
lanau Hafren, lle y treuliodd weddill ei oes.
Ymddengys i Anna adeiladu eglwys yn y lle,
yr hon a gysegrwyd iddi gan Samson. Claddwyd ef yn Llanilltyd Fawr. (Rees's Welsh
Saints, p. 219.)
ANARAWD, mab henaf Rhodri Mawr, yr
hwn oedd benllywydd holl Gymru, yr hon a
ranodd efe rhwng ei dri mab ar ei farwolaeth,
yn 876. Cafodd Anarawd Gwynedd, neu Ogledd Cymru, yn rhan iddo; Cadell a gafodd
Ddeheudir Cymru; a Merfyn a gafodd Powys.
Yr oedd ei goron yn mhell o fod yn ysgafn,
gan ei fod yn barhaus mewn rhyfel a'r Sacsoniaid. Yn 880, ymladdodd frwydr Cymryd,
ger tref Aberconwy, sir Gaernarfon, lle y
gorchfygodd ef y Sacsoniaid, gyda lladdfa fawr;
a dialodd farwolaeth ei dad, yr hwn oedd wedi
ei ladd ganddynt yn sir Fon. Gelwir y frwydr
hon mewn hanesyddiaeth Gymreig, "Dial
Rhodri." Y mae ei deyrnasiad hefyd yn nodedig am fudiad y Brythoniaid Gogleddol, yn
890, y rhai a wasgwyd gan eu gelynion, a
adawsant Stratclyde, a chawsant dderbyniad
croesawgar gan Anarawd, yr hwn a roddodd
iddynt dir yn siroedd Dinbych a Fflint, ar yr
amod iddynt fwrw allan y Sacsoniaid oeddynt
wedi cymeryd meddiant o honynt, yr hyn a
gyflawnwyd yn foddhaol. Yn 892, Anarawd
a oresgynodd diriogaethau ei frawd yn Neheudir Cymru, y rhai trwy dân a chleddyf a ddifrododd efe. Yn 900, Cadel', yr hwn oedd yn
flaenorol wedi darostwng Powys dan ei lywodraeth, a fu farw, ac felly Anarawd a ddaeth
yn benllywodraethwr holl Gymru, a theyrnasodd hyd ei farwolaeth yn 913, pan y gadawodd dri o feibion, Edwal Voel, Ellis, a Meurig. Cofnodir Anarawd, Cadell, a Merfyn yn
y Trioedd, fel y "Tri Theyrn taleithiog," neu
dri thywysog coronog Ynys Prydain. (Myv.
Arch., ii. 64.)
ANDREAS, sant, yr hwn oedd fab Rhun
ab Brychan. Blodeuodd yn y bumed ganrif.
Tybir mai efe a sylfaenodd eglwys St. Andrew,
sef Denis Powys, ger Caerdydd. (Rees's
Welsh Saints.)
ANDREWS, JOSHUA, oedd weinidog yr
efengyl yn perthyn i'r Bedyddwyr. Nid oes
genym yr un wybodaeth am dano ond iddo gael
ei urddo yn weinidog cynorthwyol yn Mhen-
ygarn, ger Pontypool, sir Fynwy. Yn y
flwyddyn 1745, neu 1746, rhoddodd yr eglwys
yn Olchon, neu Gapel y Ffin alwad iddo i'w
cynorthwyo am ddau Sabbath yn y mis. Yr
oedd Mr. J. Andrews yn byw yn agos i Bont-
ypool. Yr oedd yn Gristion da, yn bregethwr
derbyniol a chymeradwy. Er fod ganddo lawer
o ffordd i deithio i Gapel y Ffin, eto efe a bar-
haodd yn ffyddlon i wasanaethu yr eglwys
hono hyd y gallai am ddau Sabbath yn y mis
am 40 mlynedd, gyda Mr. George Watkins. Efe
oedd yn gweinyddu yr ordinhadau yn eu plith.
Cafodd ei gymeryd yu glaf, a bu farw, yn 1793,
a chladdwyd ef yn y Trosnant, lle y mae careg
ar ei fedd yn awr i'w gweled.
ANE, un o feibion Caw, arglwydd Cwm
Cowlwyd, tiriogaeth yn Ngogledd Lloegr, yr
hon a boenid gan ruthriadau parhaus y Pictiaid a'r Ysgotiaid, efe a ymfudodd gyda'i
deulu i Gymru, a chafodd dir yn Mon gan
Maelgwn Gwynedd. Cyfrifir Ane yn mhlith
y seintiau Cymreig; a gelwir eglwys Coed
Ane, yn y sir hono, ar ei enw. Efe a flodeuodd yn y chweched ganrif.
ANEURIN, oedd un o'r beirdd, yr hwn a
flodeuodd yn y rhan flaenaf o'r chweched
ganrif. Yr oedd yn fab i Caw, arglwydd Cwm
Cowlwyd. Oddeutu y flwyddyn 540, ymladdwyd
