ARONAN, bardd, mab Cynan Garwyn, yr hwn a flodeuodd yn y seithfed ganrif. Nid oes dim o'i weithiau wedi en dyogelu. Cofnodir ef yn y Triocdd fel un o dri "Gwaywruddion feirdd Ynys Prydain. Yr oedd o nodwedd ryfelgar, yn groes i egwyddorion barddoniaeth. Y ddau ereill oeddynt Dygynnelw ac Afan. (Myv. Arch, ii. 13.)
ARTHANAD, mab Gwrthmwl Wledig. Cofnodir ef yn y Trioedd fel wedi hynodi ei hun yn y daith a gyflawnwyd ganddo ef a'i frawd Achlen, ar geffyl hynod, i ddial marwolaeth eu tad. (Myv. Arch., ii. 2, 8.)
ARTHEN, mab Brychan, sant. Yr oedd
eglwys Gwaenllwg, yn sir Fynwy, wedi ei chysegru iddo unwaith, yr hon a ddinystriwyd
gan y Sacsoniaid. Parheir ei goffadwriaeth
yn yr enw sydd ar fryn yn Brycheiniog, ger
Llanymddyfri, a elwir Cefnarthen, yr hwn oedd
raid fod o fewn tiriogaethau ei dad. Y mae
lle hefyd ger Aberystwyth, a elwir Rhiwarthen; ond dichon i hwn gael enw oddiwrth Arthen, arglwydd Ceredigion. Claddwyd ef yn Ynys Manaw.
ARTHEN, mab Sitsyllt ab Clydawg, oedd
frenin, neu arglwydd Ceredigion, yn awr sir
Aberteifi. Bu farw yn y flwyddyn O.C. 804.
ARTHFAEL (HEN,) oedd fab Rhys, arglwydd Morganwg. Efe a briododd Ceinwen,
merch Arthen, arglwydd Ceredigion. Wedi
iddo fyned yn hen, aeth llywodraethiad dywysogaeth yn flin iddo, ac efe a'i rhoddodd i
fyny i'w frawd Hywel. Bu fyw, modd bynag,
lawer o flynyddau wedi hyny; a bu farw yn
895, yn yr oedran mawr o 120. Ei frawd
Hywel a fu farw y flwyddyn flaenorol, mewn
mwy o oed eto, sef 124. (Myv. Arch., ii. 484.)
ARTHMAEL, dylynydd ei frawd Blegwryd
ar orsedd Prydain, yn ol y Brut; ac yr oedd
y 56ain brenin. Dywedir iddo deyrnasu dwy
flynedd, pan y dylynwyd ef gan Eidal. (Myv.
Arch., ii. 165.)
ARTHOL, a elwir Arthgallo gan Geoffrey o
Fynwy, mab Morydd, a dylynydd ei frawd
Gorfyniawn i orsedd Prydain. Yn ol Brut, yr
ocdd ar y cyntaf yn dywysog o nodwedd ganolig, oblegyd efe a ddarostyngodd y boneddigion,
a godai y gwael i anrhydedd, ysbeiliai y cyfoethog trwy gribddeiliad, fel y cododd y bobl
o feddianau yn ei erbyn ac a'i diorseddasant,
a gosodasant ei frawd Elidyr, a elwid y Tosturiol, ar yr orsedd. Ar of teyrnasiad o bum
mlynedd, Elidyr a adferodd y frenhiniaeth i'w
frawd Arthol, yr hwn y pryd hwnw oedd wedi
ymadael a'i arferion drwg blaenorol; a pharhaodd i deyrnasu yn gyfiawn am ddeng mlynedd wedi hyny, hyd ei farwolaeth. (Gwel yr
hanes yn helaethach yn y Myv. Arch. ii. 161.)
ARTHUR, GRUFFYDD AB, neu fel yr
adwaenir ef yn mhlith yr holl awdwyr Seisnig
a thramor, Geoffrey o Fynwy. Nid oes
genyn ond ychydig i draethu ain dano yn ei
ddyddiau ieuengaidd, gan fod yr holl awdwyr
ydym wedi weled yn ddystaw am dano. Nid oes
sicrwydd pa le y cafodd ei eni, na pha lwyddiant a'i canlynodd yn ei ystad fachgenaidd. Y
farn gyffredin yw iddo gael ei eni yn nhre
Fynwy; ac y mae hyn yn ymddangos yn
rhesymol, ac yn debyg iawn; o herwydd nad
oes un lle arall wedi honi yr hawl anrhydeddus
o fod yn fan ei enedigaeth. Ar ol iddo dderbyn
ei addysg, gwnaed ef yn fynach o Fynachlog
St. Benedict, yn y dref hon. Efe a flodeuodd
yn amser Harri 1. a'r II., ac Ystyffan. Efe a
ddewiswyd yn archddiacon Mynwy, ac wedi
hyny a wnawd yn esgob Llanelwy, yn 1152;
yr hon esgobaeth wedi hyny a roddodd i fyny,
ac a aeth yn abad Mynachlog Abingdon, lle y
bu farw, medd rhai; ereill a farnant iddo farw
yn ei dy ei hun yn Llandaf. Yr oedd efe yn
hanesydd boreu am ein gwlad a'n cenedl ni.
Dywedir mai o achos y terfysgoedd yn
Nghymru y rhoddodd efe yr esgobaeth i fyny,
a chymeryd gofal Mynachlog Abingdon.
Offeiriaid ei esgobaeth a ddeisyfasant arno i
ddychwelyd, a chymeryd y swydd esgobaethol
eilwaith, eithr efe a wrthododd gydsynio a'u
cais, gan feddwl y celai gadw Mynachlog
Abingdon; ond yn hyn y siomwyd ef yn
ddirfawr; ac efe a adawyd heb un fywoliaeth.
Fel hanesydd, adnabyddir ef fel awdwr Chronico Sive Historia Britanum. Y gwaith hwn
sydd wedi cael ei feio yn fawr, o herwydd y
ffug-chwedlau a gynwysir ynddo.
Ond dywedent a fynont, mae'r awdwr yn rhyglyddu
clod fel ysgolhaig moesgar, ac ysgrifenydd
hyawdl. Y mae ei ddull a'i eiriau yn ei gyfansoddiadau Lladinaidd yn profi ei ddysg tryloyw, ac yn ei godi ef uwchlaw ysgolheigion
canolig. Yr oedd yn awdwr rhai darnau ereill,
yn mhlith y rhai y mae Daroganau Myrddin,
y rhai a gymeradwyir yn fawr gan Leland.
Am gymeriad awdurol Gruffydd ab Arthur, y
mae rhai awdwyr, yn mhlith y rhai y mae Dr.
Lloyd, esgob Llanelwy, wedi ei gollfarnu ef a'i
waith, a'i osod ef allan fel dyn anwybodus a
thwyllodrus. Ond ymddengys eu bod wedi
gwneud camsyniadau mawrion, neu ynte wedi
gweithredu yn anghyfiawn a rhagfarnllyd;
oblegyd y mae Caradog, o Lancarvan, ei gydoeswr, wedi rhoddi tystiolaeth mor ragorol ag
oedd alluadwy i un dyn ddywedyd am ddyn
arall. A phwy a allasai wybod yn well na'i
gydoeswr? Y mae'r athrawon Powell a Davies
wedi bod yn ddiwyd ac yn fanol iawn, ac wedi
ysgrifenu yn ddiduedd a gonest, a beirniadu
yn deg, ac wedi dadleu yn alluog yn erbyn
Giraldus Cambrensis, a William o Newborough,
dros gymeriad Gruffydd ab Arthur a'i ysgrifeniadau. Y mae Thompson, yr hwn a gyfieithodd
hanes Prydeinaidd Gruffydd Arthur i'r Seisnig
wedi ysgrifenu amddiffyniad gorchestol i'r
gwaith, ac yn cyfiawnhau yr awdwr mewn dull
galluog a dysgedig, ac wedi gwrthwynebu yn
deg y cyhuddiad o fod y gwaith yn dwyllodrus. (Gwel Seren Gomer, Tach. 1855.)
ARTHUR, PARCH. D., oedd weinidog y
Bedyddwyr yn Llanfairmuallt. Efe a ddechreuodd bregethu yn Mhantycelyn, sir Frycheiniog, a chafodd ei ordeinio yn Llanfairmuallt, yn 1830, yn gydweinidog a'r Parch.
Thomas Daniel. Darfu iddynt gyd-lafurio yn
y weinidogaeth hyd y flwyddyn 1831 neu 1832,
pryd y gadawodd y blaenaf, ac yr aeth drosodd
America. Ond parhaodd Mr. D. Arthur i
bregethu yma ddau Sabbath yn y mis hyd y