Neheubarth Cymru, gan Mons. Rio, y boneddwr o Lydaw, sef, Ni bu farw Arthur," gan arwyddo, ysgatfydd, fod ei anian yn hanfodi o hyd yn mysg y Cymry. Ar y cyfan, y mae yn amlwg fod clodusrwydd Arthur yn gynwysedig gan mwyaf yn ei lewder a'i lwyddiant fel rhyfelwr; eto hynodir ef am ansoddau ereill hefyd. Fel y crybwyllwyd eisoes, ymddengys ei fod yn gefnogol i Gristionogrwydd, yn ol siampl ragorol ei dad; a dywedir hefyd y byddai weithiau yn cymeryd y duwiol esgob Dyfrig gydag ef i'r rhyfel, fel y byddai iddo gynghori y milwyr. A chyn dybenu cofiant Arthur, rhaid i ni beidio anghofio ei fod hefyd, nid yn unig yn noddwr i feirdd, ond heblaw hyny yn cael ei gyfrif yn un o'r frawdoliaeth hono ei hunan, er nad oedd ei amgylchiadau helbulus yn caniatau iddo nemawr o hamdden i goleddu ei awen; ac nid oes ar gael ond un dernyn bychan o'i gyfansoddiad, sef y Triban canlynol, yr hwn ydoedd un o ddewisedig fesurau yr oes hono:—
"Sefynt fy nhri chadfarchawg,
Mael Hir a Llur Lluyddawg,
A cholofn Cymru, Caradawg."
ARTHWYS oedd fab Cenan ab Coel, tywysog y Brythoniaid Gogleddol, yr hwn oedd yn byw yn nghanol y bumed ganrif.
ARTHWYS, a elwir hefyd Adras, mab
Meurig ab Tewdrig, brenin Morganwg. Dylynodd ei dad yn llywodraeth Gwent a Morganwg, tua'r flwyddyn 575. Oddiwrth debygolrwydd ei enw i'r eiddo Arthur, meddyliwyd
yn gamsyniol mai yr un ydoedd a'r gwr
enwog hwnw. Yr oedd yn dad i Morgan
Mwynfawr, yr hwn a'i canlynodd i'r llywyddiaeth fel brenin, ac oddiwrth yr hwn y mae
sir Forganwg wedi cymeryd ei henw. Y mae
copi o roddiad tiroedd gan y brenin Athrwys i
eglwys Llandaf wedi ei gadw yn Llyfr Llandaf, tudal. 411.
ARWYSTLI (GLOFF,) oedd fab Seithenin,
a sefydlodd eglwys yn Nghymru tua chanol y
chweched ganrif. Yr oedd yn aelod o Bangor
Enlli, neu Goleg Ynys Enlli.
ARWYSTLI (HEN,) yn ol cofnodiadau
Cymreig, oedd un o'r pedwar dysgawdwyr y
rhai a ddaethant gyda Bran ab Llur o Rufain
i bregethu Cristionogaeth i'r Brythoniaid, tua'r
flwyddyn 70. Unolir ef gan rai ag Aristobulus,
yr hwn y sonir am dano yn y Llythyr at y
Rhufeiniaid, xvi. 10. Y mae hefyd yn nodedig, yn ol y merthyrdraeth Groegaidd a goffeir gan archesgob Usher, i Aristobulus gael ei
ordeinio gan Paul fel gweinidog i'r Brythoniaid. Dywed Cressy hefyd i Aristobulus,
dysgybl i Pedr a Phaul yn Rhufain, gael ei
anfon fel cenad at y Brythoniaid, a'i fod y
gweinidog cyntaf yn Mhrydain; iddo farw yn
Glastonbury, yn y flwyddyn 90, a bod dydd ei
goffadwriaeth yn cael ei gadw yn yr eglwys
Mawrth 15ed. (Rees's Welsh Saints.)
ASAPH oedd fab Sawyl Benuchel, mab
Pabo o Gwenaseth, merch Rhufon Rhufoniog.
Ganwyd ef yn Ngogledd Cymru. Yr oedd yn
ddysgybl i Cyndeyrn o Kentigern, yr hwn
oedd wedi ffurfio coleg yn Llanelwy, yn 545,
pan roddodd y diweddaf i fyny yr esgobaeth
hon, a dychwelyd i Ogledd Brydain, yn 560.
Asaph, yr hwn oedd enwog am ei rinweddau
a'i ddysgeidiaeth, a ddewiswyd i'w ganlyn yn
yr esgobaeth ac yn llywyddiaeth y coleg. Yr
oedd yn bregethwr diwyd. Arferai yn aml
i ddyweyd," Y rhai a wrthsafant bregethiad
gair Duw, a warafunant iechydwriaeth dynion."
Efe a ysgrifenodd ordinhadau ei eglwys,
Bywyd St. Kentigern, a rhai gweithiau ereill.
Bu farw Mai 1af, 596. Ar gylchwyl y cyfryw
ddydd byddai ffair gynt yn cael ei chynal yn
y dref. Cafodd ei gladdu yn ei eglwys
gadeiriol ei hun. Amgylchiad a gyfranodd yn
helaeth tuag at godi awydd yn meddyliau y
bobl am gadw yr esgobaeth yno. Ar ol 'ei
farwolaeth, cafodd ei galw ar ei enw, St. Asaph,
er mai yr enw gwreiddiol a ddefnyddir yn yr
iaith Gymreig. Llanasa hefyd yn sir Flint a
sylfaenwyd ganddo ef.
ASCLEPIODOTUS, iarll Cornwal, a 74ain
brenin Prydain, yn ol Brut Cymreig Tysilio.
Dyrchafwyd ef i'r orsedd gan y Brythoniaid,
y rhai a dorasant allan yn wrthwynebus, yn
erbyn Alectus, tua'r flwyddyn O.C. 302, o dan
ei lywyddiaeth aethant i fyny i Lundain.
Alectus ar y pryd y dynesasant at y ddinas
oedd yn aberthu i'r duwiau; ar hyn efe a dorodd i fyny y ddefod, gan fyned allan i'w
gwrthwynebu. Ar ol ymosodiad creulon,
gyrwyd ei fyddinoedd yn eu holau, ac efe ei
hun, yn nghyd a miloedd lawer, a laddwyd.
Livius Gallus, mewn canlyniad, a gauodd y
pyrth gan ymdrechu achub y lle; ond Asclepiodotus a'r Brythoniaid a'u hamgauasant, ac
anfonasant adref am fwy o filwyr; hwy a'u
cymerasant drwy ruthr, pan gafodd yr holl
Rhufeiniaid eu rhoddi i'r cleddyf. Drwy yr
amgylchiad hwn, cafodd Asclepiodotus ei
sicrhau yn y llywodraeth, ac yr oedd wedi
teyrnasu deng mlynedd pan gododd Coel
Coedelog, iarll Caerloyw, i fyny mewn arfau
i'w erbyn, ac a'i lladdodd mewn brwydr.
ASER oedd fynach dysgedig o Dyddewi.
Yn ol y Llinach Gymreig, dywedir ei fod yn
fab Tudwal, mab Rhodri Mawr. Yr oedd
cymaint o son am ei ddysgeidiaeth fel y cafodd
ei wahodd i lys y brenin Alfred, tua'r flwyddyn
880; a'r rhai oeddynt wedi cael eu hanfon i'w
gyrchu, a'i dygasant ef o Dyddewi at y brenin,
yr hwn oedd ar y pryd yn Dean, yn Wiltshire.
Alfred, nid yn unig a'i derbyniodd ef yn garedig, ond a'i hanogai yn fawr i adael y lle yr
oedd efe, a chymeryd ei drigfan yn barhaus
gydag ef. Y cynyg hwn Aser a'i gwrthodai
yn wylaidd, gan sylwi y buasai yn warth iddo
ef adael lle yr oedd wedi cael ei ddwyn i
fyny ynddo, a'i ordeinio i'r offeiriadaeth er
mwyn cael dyrchafiad mewn lle arall. Y
brenin, mewn canlyniad, a ddeisyfodd arno i
ranu ei amser, a threulio chwe mis yn y llys,
a'r chwech arall yn Nhyddewi. Ond ni wnai
Aser gyduno hyd yn nod â hyn, hyd oni
byddai wedi ymgynghori ag aelodau ei fynachdy. Efe, mewn canlyniad a droai allan am
Dyddewi, ond yn Winchester efe a syrthiodd
yn glaf, ac arosodd yno am dros flwyddyn.
Wedi hyny efe a frysiodd adref, a derbyniodd
