Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/12

AFAN BUALLT oedd sant a flodeuodd yn y rhan gyntaf o'r
chweched cant. Ei dad oedd Cedig ab Caredig ab Cynedda, a'i fam,
Togwedil, merch Tegid Foel o Benllyn; efe a sefydlodd yn Muallt yn
ngwlaul Frychan, ac iddo ef y cyflwynwyd Llanafanfawr a Llanafan-
fechun yn y wlad hono, a dywedir fod ei fedd wrth yr eglwys olaf, yn
weledig yn awr, a'r ysgrif a ganlyn yn amlwg ar y gareg-Hro
JACET SANCTVS AVANVS EPISCOPVS, (sef yw hyny Yma gorwedd sant
Afan Esgob). Bernir iddo fod yn drydydd yn llinach eagobol
Llanbadarn fawr. Cedwid ei wylmabeant ar yr unfed ar bymtheg o
Dachwedd.
AFARWY oedd fab Lludd, brenin y Brutaniaid. Gan i'w dad
farw cyn iddo ddyfod i'w oed, cymerodd Caswallawn ei ewythr y
llywodraeth, yr hwn a roddodd Lundain a iarlliaeth Cent i Afarwy, a
Chernyw i'w frawd Teneufan, Darfu i Caswallawn, wedi cael buddug-
oliaeth fawr ar y Rhufeiniaid dan Cæsar, wahodd yr holl benaethiaid
i'w dathlu âg aberthau i'r duwiau, a gwnaed gwledd ardderchog; ond
digwyddodd yn anlweus ar y pryd, i Hirlas, nai y brenin, gael ei ladd
gan Cyhelyn, nai Afarwy mown ymorchest paledog, yr hyn a gyn-
ddeiriogodd y brenin gymaint, fel y penderfynodd gael prawf arno.
Afarwy, yn ofni y canlyniad, a enciliodd gyda'i nai, o'r llys i'w diriog-
aethau ei hun, yr hyn a barodd i Caswallawn a'i fyddinoedd ymosod
ar Lundain. Afarwy, wedi cael ymosod arno felly, a ddeisyfold
gymod a'r bronin, yr hyn a nacawyd. Yna efe a anfonodd i wahodd
Cæsar i'w gynorthwyo,gan addaw ar yr un pryd ei gynorthwyo yntau
i ddarostwng y Brutaniaid i'r Rhufeiniaid; ond ni welai Cæsar yn
weddus dyfod i Brydain, ar ddim ond geiriau teg Afarwy, nes iddo
anfon ei fab, a deg ar hugain o feibion penaethiaid drosodd yn wystlon.
Yna efe a fordwyodd drosodd, ac a unodd ag Afarwy, a darfu i'w
cydalluoedd orchfygu Caswallawn. Ni fynai Afarwy i'r Brutaniaid
fod mwyach yn ddarostyngedig i'r Rhufeiniaid, yr hyn a achlysurodd i
Cesar ymheddychu yn anewyllysgar, ar yr amod fod i deyrnged o dair
mil o bunau mewn aur ac arian gael en talu gan y Brutaniaid yn
flynyddol. Yr haf canlynol, aoth Afarwy i Rufain, i wrthwynebu
Pompey, lle yr arosodd rai blynyddoedd, a bu farw Caswallawn yn ei
absenoldeb, a'i frawd ieuengach Teneufan a ddilynodd i'r oraedd.
Dyna sylwedd hanes Afarwy yn y Brutwn Cymreig, fel y maent wedi
eu cadw yn y Mue. Arch. Ymddengys mai Androgorius y gelwid
Afarwy gan y Rhufeiniaid.
AIDAN. Un o ddisgyblion Dyfrig oedd, ac yn Nglasgor Henllan y
dygwyd ef i fynu o dan arolygiaeth yr un a enwyd. Gwnaed ef yn
osgob cynorthwyol dros ran o sir Henffordd a elwir Ergyng. Cymorth
hyn le pan oedd Cynfyn ab Pebiaw yn frenin ar y wlad hono,
sef yn y pumed cant.
AIDAN. Bu'n esgob Llandaf dros ryw hyd, ond yn y flwyddyn 720
daeth y Saeson paganaidd yno, ac yapeiliasant yr eglwys, a rhoddasant
Aidan a llawer o offeiriaid i farwolaeth.
AILFYW. Ei dad oedd Dirdan neu Durdan, gwr o'r Eidal, a'i fam
oedd Danadlwen ferch Gynyr o Gaergawch; blodeuodd yn ystod y
chweched cant, a sefydlodd Llanailfyw neu St. Elvies gerllaw Ty
Ddewi yn Mhenfro.
ALAN. Un o'r teulu mawr a ddaeth drosodd o Lydaw yn Ffrainc,
ydoeld Alan. Ei dad oodd Einyr Llydaw, brenin Graweg, ac yn myng
amryw eraill o'r un wlad, daoth i Gymru, ac ymsefydlodd yn Nghor