Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/15

Ar ol i Feuno ail Osod y pen ar gorph Gwenfrewi, gwelid ol yr asiad ar
y gwddf,-
"Nodi amgylch, nid ymgudd,
Nod yr arf yn edlan rudd."
Am darddiad y ffynon a'i rhinweddau, y dywed :-
"Arwain afon o'r nefoedd,
A chwys gras o'l chysegr oedd:
Dy deyrnged pan godod gwen
Tarddu enaint lorddonen;
Ager gwin o'r gro a gald
Fal gwynt o fel y gynthiaid;
Mal gwiw arogl mewn gweryd,
Mwag o ban yn mysg y byd,
Man pur ar bob maen purwyn,
Maen ac ol gwaed mwnwgl gwyn." &c.
Arogl o nef i'r glyn yw.
Gwel y Cywydd yn llawn yn y Gwladgarur, llyfr vi, tu dal. 368.
Yr oedd Tudur Aled yn bleidiwr brwdfrydig i Syr Rhys ab Tomas o
Ddinefwr, yn yr ymdrech egniol a wnaed i osod Iarll Rismwnt, sef
Harri Tudur o Benmynydd, Môn, wedi hyny Harri VII., ar orsedd
Prydain Fawr. Ganed Syr Rhys yn 1451, a bu farw yu 1527; felly
yr oedd Tudur Aled ac yntau yn gyfoedion, Taid Syr Rhys oedd
Gruffudd ab Nicolas, noddwr Eisteddfod fawr Caerfyrddin 1451, pan
enillodd D. ab Edmwnt, ewythr Tudur Aled, y gadair arian. Canodd
Tudur Aled lawer o glod i Syr Rhys am ei wrhydri milwraidd, ac er
anog y Cymry i'w gynorthwyo; ac yr oedd gair bardd y pryd hwnw yn
uwch na gair pob un arall,
"Clair ar air pawb oedd el air ef."
Dyma un o'i benillion gorchestol i Syr Rhys ab Thomas:
"Aeth d' arwydd arnynt o walth d' arddyrnan,
A'th law mown irwaed, a'th lu manerau,
A throl gwayw'n waedwyllt, a'th rwyg wanladan,
A thrwy fael flemig Arthur fel fflamau;
Anfon drwy Dduw Ton un o'r ddau,-oth waith,
Ai nhwy'n felrw unwaith, al ni'n hen freiniau."
Gwelir fod cymeriad llythyrenol yn y penill, pob llinell yn dechren
gydag A.
Diddadl fod Tudur Aled yn wro ddysg a gwybodaeth gyffredinol,
wedi cael ei addysgu gan D. ab Edmwnt, yu mhob gwybodau Cymru-
aidd, mal y tystia yn ei farwnad iddo:
"F'ewythr o waed, f'athraw codd,
Fonwes gwawd, fy nysg ydoed
Athraw oedd ef uthr ef ddull,
Atbronddysg athraw benddull."
Ac yr oedd ei urdd Babaidd, a'i gydnabyddiaeth a'r Monachod yn
Ninas Basing, Maenan, Llanegwestl, ac feallai Ystrad Fflur, a manau
eraill, yn sicrhau fod holl ddysg eglwysig y cyfnod hwnw yn ei
feddiant. Mae yn cyfeirio weithiau at yr awdwyr Paganaidd
uchelddysg, megys ag y dywedai am rywun
"Os yn y Cor Seneca yw."
Cynaliwyd dwy Eisteddfod rwysgfawr yn Nghaerfyrddin, yn y
bumthegfed ganrif; y gyntaf yn 1451, a'r ail yn 1461. Ymddengys i
D. ab Edmwnt gael y flaenoriaeth, í gadarnhau ei bedwar mesur ar
hugain, yn y ddwy; eithr bu farw cyn sefydlu ei ddoaparth yn
Ngwynedd a Phowys. Dichon mai diffyg cefnogaeth breninol oedd yr
achos o'r oediad, gan fod rhyfeloedd y Rhosynau yn siglo y deyrnas
yn y tymhor hwnw. Pa fodd bynag, disgynodd y gorchwyl hwnw ar
Dudur Aled. "Llyma bedwar mesur ar hugain Cerdd Dafod, modd
ag a'u doded ar ddoaparth gan Ddafydd ap Edmwnt, yn yr ail Eistedd-
fod fawr yn Nghaerfyrddin, oed Crist 1461, a hon a elwir Dosparth