Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/18

ALO. Penaeth o Bowys, yr hwn oedd yn ben un o bum costog-
lwyth Cymru; y lleill oeddynt Gwenwys, Blaidd Rhudd, Adda
Fawr, a Heilyn Ysteilforch o Forganwg.
AMABON GLOCHYDD, y penaf un o dair llinach ddiweddar
Cymru: y lleill ooddynt Cantelli ac Osborn.
AMAETHON, ab Don, a brawd i'r lledrithiwr enwog Gwydion ab
Don. Dywed yr hen ramantau Cymreig ddarfod iddo ddwyn iwrch a
chenaw gast o Annwn, yr hyn a achlysurodd y frwydr a clwid Cad
Goddeu (Battle of the Trees), a dyma un o dair ofergad Ynys Prydain.
Ceir cân gyfriniol iawn o waith Taliesin ar y frwydr hon yn y
Myf. Arch. t. d. 30.
AMBROSIUS, (AURELIUS) fel y mae yn caol ei alw gan Sieffrey
o Fynwy, ond Ambrosius Aurelianus gan Gild a Bede, ac y
mae yn cael ei alw yn Emrys Wledig mewn hanesion Cynreig. Yr
oedd o darddiad Brutanaidd-Rhufeinig, a dygodd ei dad, Cystenyn
Fendigaid, urddas brenhinol, gan iddo gael ei ethol yn frenin y
Brutaniaid, wedi i'r Rhufeiniaid adael yr Ynys, pan y daeth drosodd i'r
wlad hon o Lydaw i gynorthwyo y Brutaniaid. Wedi i'w dad gael ei
ladd yn y rhyfeloedd a'r Pictiaid, cafodd Aurelius Ambrosius ei addysg
yn llys ei ewythr Aldroen, bronin Llydaw; yr hwn, ar gais y Brutan-
iaid, a'i hanfonodd drosodd gyda deng mil o wyr, i'w cynorthwyo yn
erbyn y Sacsoniaid, y rhai a walioddwyd i Brydain gan Gwrtheyrn en
brenin. Bu Ambrosius mor llwyddianus, fel y darfu i'r Britaniaid oi
ddewis yn frenin arnynt, gan orfodi Gwrtheyrn i ganiatau iddo y rhanau
gorllewinol o'r deyrnas, a waheuid gan y brif-ffordd Rufeinig a elwid
Stryd Watling. Ychydig amser wedi hyny, darfu y Brutaniaid
anfoddloni wrth Gwrtheyrn, a thynu eu gwriogaeth oddiwrtho, ac
ymneillduodd yntau i gastell yn Nghymru; lle, wedi ei warchae gan
Ambrosius, ac i'r castell fyned ar dân, y collodd yntau ei fywyd yn y
famsu. Dygwyddodd hyn oddeutu y flwyddyn 476, yn ol hanes rhai,
tra fy mae eraill yn amseru yr amgylchiad yn y flwyddyn 481.
Daeth Ambrosius, trwy yr amgylchiad hwn, yr hollol deyrn, ac a
ymwisgodd yn y porphor ymerodrol, yn ol dull yr ymerawdwyr
Rhufeinig. Y mae y Brutiau Cymreig a Sieffrey o Fynwy yn dweyd
mai Ambrosius a adeiladodd Cor Gawr (Stonehenge), a elwir yn
Gymraeg, "Gwaith Emrys," mewn coffadwriaeth am dri chant o
ardderchogion, y rhai yn fradychol a laddwyd mewn gwledd gan y
Dywedir hefyd iddo roddi amgylchiadau yr eglwys mewn
trefn, yr hon a esgeuluswyd yn fawr yn amser y rhyfeloedd anrheith-
iol; ac wedi galw yn nghyd y tywysogion a'r ardderchogion i Efrog,
efe a orchymynodd ar fod i'r eglwysi gael eu gwellhau, a'r offeiriaid ou
hadsefydlu. Y mae Sieffrey yn rhoddi cymeriad rhagorol iddo, ac yn
dywedyd yr achlysurwyd ei farwolaeth gan wonwyn a roddwyd iddo
yn Westminster, gan ryw Eopa, Sacsoniad, yr hwn a ymffugiodd yn
feddyg, ac a gyflogwyd i'r dybon hwnw gan Pasgen, un o feibion
Gwrtheyrn. Cymerodd hyn le yn y flwyddyn 500.
Sacsoniaid.
AMLAWDD WLEDIG, tywysog o'r Brutaniaid Gogleddol, yr hwn
oedd yn byw oddeutu diwedd y bumed ganrif. Efe oedd tad Tywyn-
wodd, main Tyfrydog; ac hefyd Eigr, non Ygrainc y Rhufeiniaid, a
mam y Brenin Arthur. Crybwyllir am dano yn Mabinogi Cilhwch
ac Olwen.