Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/31

herthynas ef à Debeubarth Cymru; ac nid yw yn annhebyg mai y
gyfathrach hon a fu yn achos iddo ymsefydlu yn Nghaerlleon ar Wysy,
gan yr ymddengys fod y ddinas hono y pryd hwnw yn un o'r rhai
mwyaf a phwysicaf yn yr holl Dywysogaeth. Nid oes achos gwadu
cysylltiad Arthur & Chaerlleon yn unig oherwydd bod rhamantwyr y
canoloesan wedi gwneuthur gormod o'r dref bono, yn gystal ag o'r
gwron y dywedir ei bod hi yn brifddinas iddo. Arliwio ac nid ifugio
faith a wnaeth y rhamantwyr yn y peth hwn, megys ag mewn llawer o
bethau eraill; canys, yn gyffredin, goruch-adeilalaeth fawrwych yw
thamant wedi ei chodi ar symlig ffaith a gwirionedd.
Am flynyddoedd mebyd Arthur, nid oes genym ddim crybwylliad.
Diau gael obono ei addysgu yn y cyfryw wybodau ag a ddysgid yn yr
nes hono i feibion tywysogion; ac yn mhlith y penaf o'r rhai hyn mae
yn ddilys fod arfer trin y cledklyf a llywio byddinoedd ar faes y gad.
Dyna ddull yr oes, y wlad, a'r genedl; ac amlwg yw, oni buasai ei fod
wedi dangos mawr felruarwydd mewn cadofyddiaeth megys blaenor,
yn gystal a dewrwychder megys milwr, ni ddyrchafasid mohono i fod
yo gatteyrn y Prydeiniail mewn cyfnod mor bwysig yo eu hanes-
yddiaeth.
Er bod yr hen Brydeiniaid, er yr amser cyntaf y mae genym son am
danyot, yn arfer cael eu llywodraethu gan fan dywysogion neu ben-
aethiaid annibynol, a'r rhai hyny yn rhy fynych yn ben yn nglad a'u
gilydd; eto pau ynosodid ariyut gan elyn cyffredin megys y Rhuf-
einiaid a'r Sacaoniaid), atingholient eu màn ymrysonau, ac ymanent
i ymladd yn wrof o dan faner un llywydd nen benciwdod cyffredinol,
yr hwn a elw y.Trioedd yn gatteyrn, neu frenin yn amser cal a rhyfel,
pan ymosodid ar y wlad gan estron genedl; a cbydymdrechent i osod
terfyn ar yr ormes. Sonia y Trioedd am dri a wroniaid a gawsant en
bethol i'r fath swydd mewn amser o gyfyngder:"Tri phrif gatteyrn
Ynys Prydain: Caswallon ab Beli; Gweirydd ab Cynfelyn Wledig: a
Charadawg ab Brán ab Llyr Llediaith." (Cyfres iii 24). Y mae un
arall o'r frinedd yn cyfeirio at yr un peth. Tri Unben Dygynnall
Ynys Prydain: Cyntaf, Prydain ab Aeld Mawr, pan rodiles deyrnedd
ddosbarthius ar Yuys Prydain a'i rhagynysoedd; ail, Caradawg ab Bran,
pan ddoded arnaw ef gatteyrnedd holl Ynys Prydain, er attal cyrch
gwyr Rhufain; ac Owain ah Macsen Wledig, pan gawsant y Cymry
deyrnedd ym mraint eu cenedl en hunain y gan yr Ymherawdr Itbuf-
ain: sef a'u gelwir y rhai'n y Tri Unben Dygynull, am eu breiniaw
felly y gan ddygynnull gwlad a gorwlad dan boll derfynau cenedl y
Cymry, a chynnal dygynuli ym nilob cyforth, a chwmmwd, a chantref,
yn Ynys Prydain a'i rhagynysoedd." (Cyfres iit. 34.)
Wedi ymadael o luoedd Rhufain â'r Ynys, nid hir y bo y Cymry heb
gael eu gormesu gan elynion eraill, gwaeth, os oedd modd, na'r rhai a
gefnasent arnynt. Hwn oedd gormesgyrch y Sacsoniaid, y rhai a
heidiasant, fintai af ol mintai, i'r Ynys hon tros For Tawch, o ardaloedd
gogleddig yr Almaen. Buan y canfu'r brodorion, y rhai y pryd hwn
oeddynt yn ammbarod i ryfel, nad oedd gobaith heb gydwaith a chyd-
ymdrech i lwyddo yn eu herbyn; ac yn eu cyfyngder, etholasaut Arthur
i fod yn bencadlyw arnynt megys y gwnaethant dan amgylchiadau
cyffelyb & Chaswallon a Charadog. Rhodded catteyrnedd yr Ynys ar
Arthur; ac yr ydym yn darllen yn yr banesion, cystal a'r rhamantau,
fod breninoedd eraill yn ymladd o dano. Y ffaith bon, mae yn dra
thebygol, yw gwreiddyn yr aneirif chwedlau yn nghylch yr amryw