Llyn Llawenau.—Yr enw priodol ar hwn ydyw "Llyn Llaw Owain." Gelwid ef felly am fod ei ddwfr yn troi Melin Llawenau.
Ar ochr ddwyreiniol y llwyn, y mae palas Presaddfed. Bernir mai yma yr oedd y llywydd Agricola yn byw, yr hwn a gynhaliai ei lys yn y ddau Benesgyn. Gwel sylw ar ystyr yr enw Presaddfed, yn mlwyf Llansadwrn, yn nghwmwd Tindaethwy.
Tref Iorwerth.—Tarddodd yr enw oddiwrth Iorwerth, tad y Tywysog Llewelyn.
Trefigneth." Trigfa Gofid" yw ei ystyr.
III. CANTREF CEMAES.
RHENIR y cantref hwn yn ddau gwmwd, sef Twcrelyn (Tir Cyhelyn), a Thalybolion. Cemaes, efallai, a dardd o "Cefn " "a Maes," cefn-faes-tir âr (ridged, o'r arable land). Ceir yma yr ŷd-dir goreu yn Môn. Yn yr holl ranbarth sydd yn dwyn yr enw Cemaes (cantref), gelwir amryw randiroedd ar yr enw hwn, sydd yn rhagori fel tir âr, ac yn hynod am ffrwythlondeb. Gwel "Mona Antiqua," tudal. 115.
Gelwir ef gan rai yn Cam-maes; a Cyn-maes, medd eraill, sef pentir benrhyn. Arferir y gair weithiau am gad-faes, neu faes rhyfel.
I. CWMWD TWRCELYN.
Canfyddir mewn hen law-ysgrifau fod y cwmwd hwn, yn cael ei alw, "Tir Cyhelyn;" efallai i un Cyhelyn fod yn arglwydd unwaith ar y tiroedd hyn.
Taflen yn dangos nifer y plwyfydd yn y Cwmwd hwn a'r flwyddyn yr adeiladwyd yr eglwysi:—
