Tudalen:Hanes ac ystyr enwau lleoedd yn Môn.pdf/129

Lleoedd yn Mon.

I 21

amryw enwau sydd ar leoedd yn y gymydogaeth hyd y
dydd hwn ; megis y Valley, neu yn hytrach y Fael-lif ;
a Phenrhos Faelwy sydd yn arwyddo agos yr un peth.
Y mae amryw olion o adeiladau Rhufeinig yn aros yma
hyd yn awr.
Y mae helbylon milwrol a rhyfelgar y gymydogaeth
hon wedi bod yn lluosog a phwysig, ac yn cael lle

cyhoeddus yn hanesion boreuol y wlad. Wedi ymad
awiad y Rhufeiniaid, ac yn amser teyrnasiad Einion
Urdd, mab Cunedda, yr hwn a unodd dan ei lywod
raeth Frytaniaid, Ystrad Clwyd, a thalaeth Gogledd

Cymru, ac a breswyliai yn ei diriogaethau gogleddol, -daeth yr Albanwyr Gwyddelig dan arweiniad Serigi, ac
a diriasant yn Môn, ac wedi gorchfygu y brodorion,
cymerasant feddiant o'r ynys . Wedi clywed y newydd
hwn, anfonodd Einion Urdd ei fab hynaf, Caswallon

Llaw Hir, yn ddioed i waredu Môn o ddwylaw yr es
troniaid, yr hwn a gynhullodd ei holl alluoedd, ac a ym
osododd ar y dyeithriaid, gan eu llwyr orchfygu, ac a
laddodd Serigi mewn ymdrech bersonol gerllaw Caer
gybi, a ffodd y gweddill yn eu llynges oedd yn y porth

ladd, gyda cholled fawr. Yn y fl. 443, wedi i Caswallon,
mewn canlyniad i farwolaeth ei dad, ddyfod i'r orsedd,
dewisodd Fôn fel ei breswylfod ; ac fel mai efe oedd y
gangen hynaf o deulu Cunedda, yr oedd yn mwynhau

urddasolrwydd uwchlaw y tywysogion eraill, y rhai
a dalent warogaeth iddo oll fel eu harglwydd a phen
phrif benadur y wlad. Y mae olion nifer o aneddau y

dyeithriaid a elwir “ Cytiau y Gwyddelod , ” yn aros yn
yr ardel hon hyd yn awr, fel y gellir gweled yn y Tŷ
mawr, Porth Naumarch, Ynys Llyrad, &c., a chafwyd
rhai arfau o wneuthuriad Gwyddelig gerllaw y Ty mawr,