86
Hanes ac ystyr Enwau
o'r palasau hynafyn yr ynys, (neu yn yr ardal hon, beth C. bynag .) Yn y fl. 1600, Rhys Bold, ysw. , a breswylid 4* ynddo. Yr oedd enw hwn y pryd hyny yn anrhydeddus drwy yr holl wlad : a dywedir fod ei briod Helena yn un
o'r merched glanaf yn Nghymru . Yr oedd ganddynt fab o'r enw William , yr hwn a enillodd serch, parch, ac
edmygedd trigolion Môn yn gyffredinol - a dywedir fod y plwyfolion mor barchus o hono, fel o'r braidd nad
addolasant ef. Yn amser y ryfel waedlyd rhwng Charles & Chromwell, pan ddaeth Cromwell a'i fyddin drwodd
BE
ar eu ffordd i'r Iwerddon, dywedir iddynt wersyllu yn
y lle hwn ; & phan ddinystrwyd holl feddianau y bon eddigion cymydogaethol, rhoddwyd gorchymyn pendant i'r fyddin gan ei blaenor, na chyffyrddent mewn modd
LAN
yn y byd a dim o eiddo Bold. A'r traddodiad ywiddynt Ir
gyral gwleddoedd rhwysgfawr anarferol ; ac yr oeddynt yn ymhyfrydu mewn tywall gwaed dynol, a dinystrio
Ada
meddianau y trigolion. Cafwyd yr hen benillion can
lynol (mewn ysgrifen) ag sydd yn profi hyny :
TE
- Galar mawr, a dwm och'neidio
Trwy bob parth o Ynys Fôn ; Gruddfan glywir, a swn wylo— Pradd yw 'r gân , a dwys yw'r dôn .
b
Yatan , Cromwell, yr archelyn, Gyda Bold Treddol yn llon ,
In mwynwledda ar ddigonedd, Heb un blinder dan ou bron ."
Wedi i'r ymgyrch fod rhwng Charles a Chromwell, de i Bold fod yn bleidiwr i'r diweddaf, collodd lawer o'i barch cyntefig : a hyny yn unig oherwydd iddo lochesu
wat
10.
a chroesawu eu gormeswr creulon .
Adeiladwyd croes ganddo yn eglwys Llechgynfar wydd, yn y A, 1664, yr hon sydd yn golofn goffadwide iaethol iddo hyd y dydd hwn .
