II. RHAI OHONYNT.
.jpg)
N y rhestr a ganlyn o'r hen gymeriadau, nid wyf yn bwriadu dweyd yr oll a ellir am danynt, ond just roi i chwi ryw syniad am y bywyd gwerinol, difalais, a chartrefol oedd yr hon bobol ei fyw. A chofir, wrth eu portreadu, mai nid gallery o seintiau oeddynt yn ol syniad rhai am y bodau hynny; ond y rough unvarnished article fel yr oeddynt. A chofier hefyd mai nid diffyg parch iddynt hwy na'u hiliogaeth sydd yn fy nghymell, ond ceisio dangos i rai o fechgyn yr oes hon fath rai oedd yr "hen bobol, ac adgofio y rhai sydd mewn oed am yr hen landmarks a welsant hwy pan yn blant, oeddynt yn amlwg iawn fel rhyw rai,—somebodies, chwedl y Sais, yn y dref.
COCH MAWR Y FEDW. A pha le y mae y Fedw? Y mae wedi mynd a'i ben iddo ers talwm fel ty byw. Ond yr oedd heb fod yn nepell o'r Dewisbren Isa, wrth ymyl y Coed, yr hwn a elwid ystalwm yn Tyddyn y Pwll, ar ffordd y Fron Serth. Dywedir am y Coch ei fod yn blentyn sugno hyd nes yr oedd yn saith oed, ac yr oedd ei nerth yn ddihareb yn yr oedran hwnnw, oherwydd dywedir iddo gario hanner pwn o flawd o'r dref i Ddewisbren yn blentyn felly, ac y byddai yn rhoddi y pwn i lawr er cael sugn gan ei fam. Lewis Jones oedd ei enw, a gwelid ar fantell simnai yn y Fedw L. J. wedi ei cherfio arni, a'r flwyddyn 1648 arni. Dywedir am dano ac am ei gryfder fel y canlyn,—
Pan oedd y gweithwyr mewn penbleth i gael y fantell simnai hon i'w lle, tra yr oedd y gweithwyr yn bwyta, aeth y Coch ati a chododd hi ei hun, a phan y meddylir fod y fantell yn rhuddyn derw trwm, a bod nifer o ddynion cryfion wedi methu, gwelwn ar unwaith mai nid anfantais oedd i'r Coch fod heb ei ddiddyfnu hyd nes yn saith oed. Dro arall, yr oedd eisiau pren trawst i ysgubor Tyddyn y Garreg. Caed fod y lle y gorweddai y pren yn y goedwig yn rhy anhawdd i fyned a cheffylau ato i'w gael allan, a phenderfynwyd gwahodd dynion cryfaf Cwm Gwanas i geisio ei gael oddiyno, ac yn eu plith y Coch. Wedi iddo daflu golwg drosto, perodd i'r dynion godi ei fonyn ar ei ysgwydd ef, ac wedi llwyddo i wneyd hynny, aeth cymaint a allai o honynt wedyn o dan ei ben blaen, ac felly y caed ef oddiyno—yr holl griw o dan y pen blaen—yr ysgafna—a'r Coch ei hun o dan y pen trymaf.
SHON RHOBET Y CANTWR.—Er yn
gerddor gwych, nid oedd yn llai fel un o
hen gymeriadau y dref serch hynny. Y
mae yma rai yn ei gofio yn dda, adgof
sydd gen i am dano. Crydd oedd Sion
Rhobet, a chryddion oedd ei blant, a
byddai wrthi beunydd yn pricio notes, ac
yn mwmian canu bob amser, ond pan
fyddai yn cysgu. Bu am flynyddau yn arweinydd canu yn Eglwys St. Mair, a
chyrchai llawer o foys y dre i'w weithdy os
byddai rhyw anthem, trio, neu alaw newydd wedi ymafaelyd ynddo; a cheisiai yr
hen frawd ganddynt i dreio pob creadigaeth gerddorol o'i eiddo.
Yr oedd yn
eiddigeddus iawn o'i donau, ac un tro anfonodd dôn i'r Dysgedydd; ond rywfodd
argraffwyd y dôn heb ddangos proof o honi i Shon Rhobet, a phan ei gwelodd yr
oedd yn wallau trwyddi, a mawr fu yr
helynt. Aeth at Mr. Evan Jones, y cyhoeddwr, a rhoddodd ar ddeall i'r gŵr
hwnnw y buasai ei staff o gysodwyr yn llai o un neu ddau beth bynnag ar ol y diwrnod hwnnw; a bu ar Mr. Wm. Meirion
Davies (Parch. Wm. Meirion Davies, wedi
hynny), gymaint o ofn mynd allan ar ol
iddi dywyllu rhag iddo gyfarfod Sion
Rhobet, gan mai efe gafodd y bai am gamosod y dôn. Clywsoch o'r blaen am hanes
y dôn "Tlysig," pan y gwnaeth amryw o'r bechgyn gylch o honynt hwy eu hunain, a'r naill yn mynd ar ol y llall i ofyn am i'r hen gerddor ganu yr alaw, ac i'r olaf o honynt, a thad y drychfeddwl o blagio a gwylltio yr hen ddyn, gael ei
droed clwb o dano, ac yn gofyn iddo,—"Sut wyt ti yn leicio Tlysig' i lawr y
scale yna?" gan gyfeirio at y grisiau oedd
yn arwain i'w lofft lle y gweithiai.
RHISIART THOMAS Y SOLDIER.—Llifiwr oedd yr hen gymeriad hwn, ac yn llawn
o ysbryd brwdfrydig a gwladgar. Fel
llawer i Gymro ieuanc arall o'r cyffiniau,
deffrowyd ei natur danllyd yntau gan yr
