Dosbarth I—Hynafiaethau.
PENNOD I
Bellach, y mae yn rhaid ini ofyn i'r darllenydd ein dilyn yn amyneddgar tra byddom yn ymdrechu casglu yn nghyd ychydig o grybwyllion am y gweddillion hynafiaethol a geir ar hyd a lled y dyffryn prydferth hwn. Ar y pen hwn, modd bynag, ni fynem gyfodi ei ddisgwyliadau yn rhy uchel, gan nad yw y Nant yn ymddangos fel maes addawol iawn i'r hynafiaethydd. Nid yw yn gyfoethog mewn gweddillion derwyddol na mynachaidd. Ni fu ganddo ei "gastell clodfawr," yn ganolbwynt gweithrediadau milwrol. Enwogrwydd diweddar, yn benaf, sydd yn perthyn iddo. Hyd y gwyddom, mai dyma'r ymgais gyntaf a wnaed tuag at gasglu i un cyfansoddiad neillduolion yr ardal hon. Da fyddai genym lwyddo i wneyd a'n dyffryn ni yr hyn a wnaed âg ardaloedd ereill yn ein gwlad; a dichon y bydd ini ddyfod ar draws rhyw beth a feddia yr hynafiaethydd, a chadw rhag ebargofiant rywbeth a fuasai yn debyg o gael ei esgeuluso oni bai yr ymgais bresennol. Yn mysg y pethau sydd yn teilyngu ein sylw blaenaf, o bosibl ar gyfrif eu hynafiaeth, y mae y gweddillion derwyddol a elwir y
CROMLECHAU
Y fwyaf nodedig a chyfan o'r adeiladau hyn yw yr hon a saif ar dir Bachwen, ychydig i'r gorllewin o bentref Clynnog Fawr. Ffurfir y gromlech hon gan bedwar o feini unionsyth ar eu penau yn y ddaear, y rhai a fesurant tua phedair troedfedd o hyd. Acar benau y colofnau hyn gorweddai y bwrdd neu y maen clawr, yr hwn sydd yn mesur wyth troedfedd o hyd, wrth bump o led. Tros holl arwyneb y maen hwn y mae tua chant o dyllau crynion, tri o ba rai ydynt o faintioli mwy na'r lleill, ac a gysylltir a'u gilydd gan linell ddofn yn y maen. Ychydig o latheni oddiwrthi y mae careg arall ar ei phen, yr hon yn unig a erys o'r meini oeddynt unwaith, fel y tybir, yn ffurfio cylch o amgylch y gromlech.
Tua milldir o bentref Clynnog, ar dir Pennarth, a cherllaw y ffordd sydd yn arwain i Lanllyfni, y mae Cromlech arall, nid mor gyfan ac adnabyddus a'r llall, gan fod y bwrdd wedi llithro oddiar y colofnau, ac yn pwyso ar y ddaear. Y mae bwrdd y Gromlech hon yn saith troedfedd o hyd a thua dwy droedfedd a chwe' modfedd o drwch. Hyd y golofn yn y pen gogleddol yw pedair troedfedd, ac un arall dair troedfedd. Ymddengys fod y bwrdd, pan orweddai ar y colofnau, yn gogwyddo tua'r gorllewin neu fachlud haul, fel yr ymddengys fod y mwyafrif o'r cyfryw adeiladau wedi eu lleoli.
Gerllaw yr Hafodlas y mae Maenhir yn sefyll yn awr yn unigol, ac yn mesur tua deuddeg troedfedd o hyd. Sylwai Mr. J. Jones, sydd yn byw
