hindda a'r storm, y llon a'r lleddf i'w gilydd, cân aderyn ac ochenaid y gwynt, murmur afon a'r awel yn y coed. Gwrandawai Sadrac Jones fel dyn mewn gweledigaeth, a threiglai deigryn dros ei rudd. Craffai'r "Sipsiwn" arno, ac yn y man newidiai'r cywair, a chanai'r ffidil ryw fiwsig hoyw, ysgafndroed nes ein gwefreiddio.
Gwrandawai Nansi Owen yn y llofft uwch ben, ac yn ystod yr adeg y cenid y miwsig hoyw clywid ei chadair yn symud, a sŵn troed yn cadw step â'r miwsig. Tybed fod Nansi Owen wedi anghofio ei helbulon i gyd, ac yn dawnsio ar lawr y llofft?
"Peidiwch a sôn gair wrthi am y peth," ebe Sadrac Jones. "Codai'r ffidil yna awydd dawnsio ynof finnau, ond fedrwn i ddim."
Yr oedd Sadrac Jones yn ffrind i'r Sipsiwn, a phe buasai'n fyw hyd heddiw, credwn y buasai yn edmygydd diderfyn o Gipsy Smith, gŵr sydd yn falch o'i dylwyth, ac wedi sŵyno miloedd â'i barabl a'i gân.
Ond o blith yr ymwelwyr haf fe ddichon mai tylwyth gwahanol oedd yn fwyaf derbyniol gan bobl Llanaber. Delio mewn llestri pridd y byddent hwy, padelli, cawgiau, a phethau at wasanaeth y tŷ. A chan gofio, rhyw fath o "gyfnewid " oedd eu dull cyffredin o wneud busnes. Cludent eu nwyddau mewn trol ysgafn-" trol a mul," fel y dywedid, a'r gair Saesneg hawker wedi ei baentio ar ei hystlys i ddangos eu bod yn talu trwydded.
Eu harfer oedd cyfnewid y llestri pridd am hên ddillad wedi darfod eu dydd, a chrwyn cwningod. Treulid peth wmbreth o amser i ddadlau am y pris ar hindda a'r storm, y llon a'r lleddf i'w gilydd, cân aderyn ac ochenaid y gwynt, murmur afon a'r awel yn y coed. Gwrandawai Sadrac Jones fel dyn mewn gweledigaeth, a threiglai deigryn dros ei rudd. Craffai'r "Sipsiwn" arno, ac yn y man newidiai'r cywair, a chanai'r ffidil ryw fiwsig hoyw, ysgafndroed nes ein gwefreiddio.
Gwrandawai Nansi Owen yn y llofft uwch ben, ac yn ystod yr adeg y cenid y miwsig hoyw clywid ei chadair yn symud, a sŵn troed yn cadw step â'r miwsig. Tybed fod Nansi Owen wedi anghofio ei helbulon i gyd, ac yn dawnsio ar lawr y llofft?
"Peidiwch a sôn gair wrthi am y peth," ebe Sadrac Jones. "Codai'r ffidil yna awydd dawnsio ynof finnau, ond fedrwn i ddim."
Yr oedd Sadrac Jones yn ffrind i'r Sipsiwn, a phe buasai'n fyw hyd heddiw, credwn y buasai yn edmygydd diderfyn o Gipsy Smith, gŵr sydd yn falch o'i dylwyth, ac wedi sŵyno miloedd â'i barabl a'i gân.
Ond o blith yr ymwelwyr haf fe ddichon mai tylwyth gwahanol oedd yn fwyaf derbyniol gan bobl Llanaber. Delio mewn llestri pridd y byddent hwy, padelli, cawgiau, a phethau at wasanaeth y tŷ. A chan gofio, rhyw fath o "gyfnewid " oedd eu dull cyffredin o wneud busnes. Cludent eu nwyddau mewn trol ysgafn-" trol a mul," fel y dywedid, a'r gair Saesneg hawker wedi ei baentio ar ei hystlys i ddangos eu bod yn talu trwydded.
Eu harfer oedd cyfnewid y llestri pridd am hên ddillad wedi darfod eu dydd, a chrwyn cwningod. Treulid peth wmbreth o amser i ddadlau am y pris ar Q garreg y drws. Gwastreffid llawer o ddawn, ond yr hawkers fyddai'n cario'r dydd. Nid oedd fawr o groeso i'r dosbarth hwnnw yng ngweithdy Sadrac Jones. Pobl anniddorol oeddynt iddo ef, ac mor amddifad o awen â'r llestri pridd a gludid ganddynt ar hyd a lled y wlad. Rhoddai ef y flaenoriaeth i'r "Sipsiwn," a rhyfedd oedd hynny ar ryw olwg. Dyn diwyd, gweithgar oedd ef, yn byw'n rheolaidd a threfnus, ond yr oedd rhyw ramant yn ei enaid, a dyna, o bosibl, a esbonia ei hoffter o gymeriadau allan o'r ffordd gyffredin. Tybed fod un o'i hynafiaid wedi bod yn fardd teulu, neu yn delynor crwydrol? Pam y cai baledwr ar ei ymdaith o'r naill ffair i'r llall groeso ac ymgeledd o dan ei gronglwyd? Dyna'r ffaith, beth bynnag oedd yr esboniad. Bu yn Samaritan trugarog i lawer un nad ystyriai'r cymdogion ei fod yn werth sylw. Ond meddyliai Sadrac Jones yn garedig am y sawl oedd yn berchen awen, neu yn gwybod am fiwsig.
A oedd hyn yn wendid ynddo? Os felly aeth amryw o'r bechgyn fu dan ei addysg yn y gweithdy yn debyg iddo yn ddiarwybod. Ni allant wrando dyn crwydr yn chware ffidil ar y stryd heb fynd i'r drws a rhoddi ceiniog yn y casgliad.
Ac wrth wneud felly, daw'r atgof am "ffidil" y dyddiau gynt—the fiddle of dreams.
PENNOD XX.
NID oedd plismon" yn Llanaber. Ond deuai "plismon" y dre gyfagos yno ar ei dro. Cofiwn ef yn dda,—dyn mawr o gorff, wyneb coch, â golwg ffyrnig arno. Yr oedd ar y plant ei ofn, a rhedent i'r tai pan ddeuai i'r pentre. Adwaenid ef wrth yr enw "Jones y Plismon," a dyfalai pawb beth fyddai ei neges.
Tybed fod rhywun wedi gwneud rhyw ddrwg?
Ond, fel rheol, chwilio am y dosbarth hwnnw a elwid yn "drampers" y byddai ef, a gwae'r sawl a ddeuai i'w afaelion. Eu trosedd, gan amlaf, fyddai lladrata neu dorri i mewn i dŷ pan fyddai'r teulu oddi cartref. Digwyddai hynny ambell dro ar nos Sul yn adeg y "moddion." Ac os byddai'r hyn a ladratid o ryw werth anfonid at "Jones y Plismon," a deuai yntau i wneud ymchwiliad. Wedi eistedd yn y gadair wrth y bwrdd mawr yn y ffermdy, a thynnu ei lyfr allan, dechreuai holi :
"'Ddaru chi gloi'r drws cyn cychwyn?"
"Do, a rhoi y 'goriad dan lintar y ffenestr, fel arfer."
"Hên arfer ffol ydi honno," ebe'r Plismon. "Mi ddylech fynd a'r 'goriad efo chi. Oedd y drws wedi ei gau pan ddoisoch yn ol o'r moddion?"
"Oedd, ac wedi ei gloi, a'r 'goriad yn ei le, fel arfer."
"Hên walch oedd y tramp yna," ebe Jones. "Rhaid ei fod yn llechu yn y stabal neu'r tŷ gwair, Q ac yn eich gweld yn cuddio'r 'goriad. Wel, sut olwg oedd ar y gegin pan ddoisoch yn ol?"
Popeth yn strim-stram ar draws ei gilydd. Y cadeiriau â'u coesau i fyny, yr heiyrn tân ar y bwrdd, a llestri'r dresser wedi eu cario i'r briws."
"Oedd rhywbeth wedi ei dorri?"
"Na, dim byd felly, ond yr oedd un peth wedi mynd i ffwrdd, a pheth digon rhyfedd hefyd."
Beth oedd hwnnw?"
"Y canister te. Pan aeth Mari'r forwyn yma i chwilio amdano ar y silff acw, 'd oedd o ddim yno. Ac yr oedd pwys o de ynddo, wedi ei anfon yn bresant gan modryb Marged."
"Wel," ebe Jones, gan gau ei lyfr, "chlywais i am yr un tramp wedi gwneud peth fel ene o'r blaen—mynd a chanister te o'r tŷ. Ydach chwi'n siwr nad aeth o ddim â'r fowlen siwgwr?"
Ond nid oedd arwydd bod dim wedi mynd ond y canister te, a gwneud tipyn o anhrefn ar y dodrefn.
Dyna'r damage i gyd, ac yr oedd Jones y Plismon braidd yn siomedig. Ond wedi iddo gael "pryd o fwyd," a dernyn o arian am ei garedigrwydd yn cymryd yr achos mewn llaw, daeth popeth yn gysurus.
"Waeth i chi beidio â sôn am yr hyn ydych wedi ei golli," meddai, "dim ond dweud fy mod wedi galw, a bod y gyfraith yn gofyn am i'r cwbl gael ei gadw'n secret hyd nes daw'r lleidr i'r ddalfa."
Ond nid felly yr oedd pethau i fod. Daeth "lleidr Tŷ Gwyn" yn air ysmala ar dafod yr ardal.
Ac fel hyn y bu. Q Un bore, ar ol i'r plismon fod yno, agorodd gwraig y tŷ ddrws y ffrynt i fynd allan i odro, ac ar y rhiniog gwelai barsel mewn papur llwyd.
Aeth ag ef i'r tŷ, ac wedi diosg y papur, gwelai'r canister te a gollasid! Ac ar ddarn o bapur gwyn yr oedd dwy linell fel hyn,
"A wnewch chwi ddweud wrth blismon y dre Mai fi a gymerodd y canister de."
NID TRAMP.
"Un gair eto. Peidiwch â gadael y 'goriad dan lintar y ffenestr pan eloch o'r tŷ. Temtia peth felly rai pobl i wneud cast â chwi."
Yr oedd Marged Huws yn ddig iawn am fod neb wedi arfer y fath hyfder, a siarsiai'r gwas a'r forwyn i beidio â sôn gair am y peth. Fe ddichon iddynt fethu â thewi. Rywsut aeth y si drwy'r ardal, a daeth helynt y "canister te " yn bwnc y dydd.
Yr oedd Sadrac Jones yn lled ddistaw, er bod y sawl a ddeuai i'r gweithdy yn mynd dros y stori ac yn chwerthin yn braf.
Hwyrach mai dysgu gwers iddynt oedd mewn golwg gan y sawl a wnaeth y 'cast' yna," ebe Sadrac Jones. "Y mae rhai pobl yn galed iawn, ac yn angharedig. Pan ddaw crwydryn at eu drws ni roddant iddo damaid na llymaid. Y mae hynny yn annynol ac annheilwng. Hwyrach fod gormod o hynny wedi digwydd mewn ffermdai fel y Tŷ Gwyn."
"Rhyw awgrym oedd helynt y canister te' i ddangos y gallai'r tramp, pe mynnai, dalu'n ol. Ond ychydig iawn o hynny sydd wedi digwydd yn yr ardal hon."
"Ie, Sadrac Jones, ond 'd ydi pawb ddim fel chwi, neu ni fuasai eisiau Jones y Plismon, na neb arall."
A dyna, mae'n debyg, oedd yn wir. Ni adawai Sadrac Jones byth i'r un crwydryn fynd oddi wrth ei ddrws heb roi rhywbeth i'w helpu ar ei daith. Fe ddichon bod ambell "gymeriad " peryglus wedi galw ar ei dro, ond y mae rhywbeth yn nyfnderau natur y dyn gwaethaf a etyb i air a gweithred garedig.
Gallasai Sadrac Jones fentro mynd i orffwys y nos heb gloi'r drws. Yr oedd ei dŷ a'i eiddo yn eithaf diogel rhag ymosodiadau.
Bu hynny yn yr ardal wedi hyn. Lladratawyd eiddo gwerthfawr liw nos. Anfonwyd i'r dre, ond cofiai "Jones y Plismon" helynt y "canister te," ac ni chymerodd nemor sylw o'r peth. Anfonwyd drachefn i roddi mwy o fanylion. Ond erbyn hynny cawsai'r lleidr ddigon o amser i ddianc, ac ni chlywyd gair amdano, nac am yr eiddo coll.
