Yn Llefaru Eto/Lewis Edwards Byr-hanes

Yn Llefaru Eto

gan Anhysbys

Parch Lewis Edwards

𝖄 𝕻𝖆𝖗𝖈𝖍. 𝕷𝖊𝖜𝖎𝖘 𝕰𝖉𝖜𝖆𝖗𝖉𝖘, 𝕯.𝕯.

𝕯YNION mawr pob os yw y rhai sydd yn creu cyfnod newydd. A'r mwyaf yn ei oes ydoedd Dr. LEWIS EDWARDS, Y Bala. Edrycher o'r cyfeiriad a fyner ar Gymru o hanes sefydliad Athrofa y Bala hyd ei farwolaeth ef, ceir fod dylanwad Dr. Edwards wedi bod y symbylydd mwyaf i dyfiant bywyd Cymru, yn wladol a chrefyddol. Arddelir ei ddylanwad gan arweinwyr presenol Cymru. Ni chadwai drwst o gwbl gydag un symudiad a gefnogai neu a gychwynai,—dylanwad dystaw ond cryf a threiddiol ydoedd oll, a hyn a'i gwnaeth yn arweinydd dyogel ac o ymddiried gan y wlad. Yr oedd teithi naturiol ei feddwl, ei allu digymhar i ragweled, a grym ei gymeriad pur a'i dduwiolfrydedd, yn ei gymhwyso yn arbenig i fod yn gychwynydd symudiadau cyhoeddus yn mysg ei gydgenedl.

Ganwyd Dr. Lewis Edwards mewn ffermdy o'r enw Pwllcenawon, oddeutu pedair milldir o Aberystwyth, ar y 27ain o Hydref, 1809. Efe oedd cyntafanedig ei rieni. Gartref ac yn y capel, breintiwyd ef a'r plant eraill ag addysg grefyddol drwyadl. Yr oedd y tad yn flaenor yn nghapel Penllwyn, a nodweddid ef gan dynerwch duwiol ac arafwch doethineb. Mewn ysgol yn Mhenllwyn a Llanfihangel-genau'r-glyn y cafodd y llanc ychydig o addysg foreuol. Tybiodd y tad fod hyny yn ddigonol iddo, ond drwy eiriolaeth hen deiliwr ddigwyddai fod yn gweithio yno ar y pryd, a gredai fod gallu eithriadol yn y bachgen, perswadiwyd y tad i'w anfon i'r ysgol at yr enwog John Evans, Aberystwyth. Yn Llangeitho y bu ar ol hyn, yn ysgol y Parch. John Jones. Yma y dechreuodd bregethu; felly cychwynodd ei yrfa gyhoeddus yn llygad y gwres Methodistaidd, ac arhcsodd argraff y tân hwnw arno byth. Ond ymdrech fawr fu arno yn y cychwyn. Blinid ef gan ryw fath o afrwyddineb ymadrodd, oherwydd yr hyn hefyd y ceisiodd amryw o'r dynion a barchai efe fwyaf ganddo roi heibio y bwriad o fod yn bregethwr. Ond yn ngrym yr ewyllys gref a'r penderfyniad anhyblyg a nodweddai ei gymeriad, medrodd orchfygu y gwendid hwn ynddo ei hun fel llefarwr cyhoeddus. Yn ddiweddarach, credai mai mewn atebiad i'w weddi y cafodd y waredigaeth hon. Yn Sir Gaerfyrddin, yn athraw yn nheulu boneddwr o'r enw Mr. Lloyd y ceir ei hanes nesaf. Yma y clywodd am y Brifysgol newydd yn Llundain, a phenderfynodd fyn'd iddi. Ond rhaid oedd gofyn caniatad y Gymdeithasfa i hyn. Anturiodd i Gymdeithasfa Woodstock yn 1831, a gosododd ei gais yn ostyngodig gerbron, er na ddysgwyliai geiniog o gynorthwy. Anhawdd ydyw credu mai gwawdiaeth. oedd yn ei aros, ond dyna'r gwir. A methodd y llanc atal ei ddagrau yn ngwyneb y driniaeth. Fodd bynag, tosturiodd rhai o'r blaenoriaid drosto, a chymhellent fod iddo gael y caniatad a ofynai i fyn'd i chwilio am addysg. Wedi treulio un tymor yn y Brifysgol yn Llundain, prinhaodd yr arian, a dychwelodd i Gymru. Yn 1832 cymerodd ofal bugeiliol eglwys fechan Lacharn, yn Sir Gaerfyrddin, lle y cafodd ymarferiad rhagorol mewn pregethu Saesneg; bu yno am tua 18 mis. Ond gan fod ei lygaid wedi eu hagor ar fyd mawr gwybodaeth, penderfynodd fyned i Brifysgol Edinburgh, a chafodd gwmni Mr. John Phillips, sylfaenydd y Coleg Normalaidd yn Mangor. Drwy ganiatad arbenig, cafodd sefyll ei arholiad am y gradd o M.A. ar derfyn ei drydedd flwyddyn yn lle aros yno am bedair blynedd. Pasiodd yn anrhydeddus, a dychwelodd i Gymru fel yr Ymneillduwr cyntaf o Gymro i enill gradd mewn Prifysgol. Wedi ei ordeinio yn Nghymdeithasfa Castell Newydd Emlyn, yn 1837, cawn ef yn agor Ysgol y Prophwydi yn y Bala. Ymbriododd â Miss Jane Charles, wyres i'r enwog Charles o'r Bala. Yr hyn a roddodd fôd i'r ysgol yn y Bala oedd hoff syniad Mr. Edwards, oedd yn graddol addfedu, i sicrhau addysg drwyadl i weinidogion ieuainc Cyfundeb y Methodistiaid. Yn mhen ysbaid, mabwysiadwyd yr ysgol gan y Cyfundeb fel Athrofa, a phenodwyd yntau yn Brifathraw. Ac i gadw hon i fyny, hysbys i bawb am ffyddlondeb a medr y diweddar Barch. Edward Morgan o'r Dyffryn yn casglu at y drysorfa, drwy yr hyn y ffurfiwyd cronfa o £25,000. Yn y swydd o Brifathraw Coleg y Bala, am agos i haner can' mlynedd, efe a enillodd barch ac edmygedd tua mil o fyfyrwyr a fu dano o dro i dro, ac y mae ei ddylanwad yn amlwg ac arhosol ar fwyafrif gweinidogion Cyfundeb yn Ne a Gogledd Cymru. Cafodd Dr. Edwards gynyg y teitl o D.D. gan Brifysgol Princeton, ond gwrthododd ef. Yn 1865, cynygiwyd yr un anrhydedd iddo gan ei Brifysgol ei hun yn Edinburgh, ac aeth yno i dderbyn y teitl. Penod ddyddorol yn hanes Dr. Edwards yw yr un ar ei gysylltiad ag Addysg. Gwnaeth ymdrechion personol mawr i gael addysg. Ac fel y crybwyllwyd yn nglyn a sefydliad Athrofa y Bala, yr oedd yn gynar ar ei oes wedi ei ddwfn argyhoeddi o'r angenrheidrwydd am addysg drwyadl i weinidogion ieuainc. Yr oedd ei syniad mor eang ar y pwnc hwn fel y dychrynai ambell un rhag i'r wlad gael ei harwain i ganol peryglon anffyddiaeth Lloegr. Prawf nodedig o hyn ydoedd ei benderfyniad i anfon ei fab hynaf---Dr. Thos. Charles Edwards, Prifathraw presenol Coleg Duwinyddol y Bala--i Rydychain. Heddyw nid oes hynodrwydd o gwbl yn hyn, ond y pryd hwnw yr oedd yn newydd-beth ac yn gofyn cryn wroldeb, canys y ffaith yw ddarfod i'r holl weinidogion a blaenoriaid yr ymgynghorodd â hwy ar y mater geisio yn daer ei berswadio rhag y fath gwrs peryglus, A chydag addysg gyffredinol y genedl, bu eangder ei syniadau ef yn ddylanwad grymus i gael y vlad i symud yn y cyfeiriad hwn. Ac er cynydd addysg a'r manteision yn nglyn a hyny, credai a dadleuai os oedd effeithiolrwydd a dylanwad y pwlpud i barhau fod yn rhaid darpar ar gyfer addysg y weinidogaeth.

Yn ei Gyfundeb, cafodd ei anrhydeddu, a bu yn offeryn i roi symudiad mawr yn mlaen i deyrnas Dduw. Efe sicrhaodd y fugeiliaeth eglwysig i'r Methodistiaid, er gwaethaf llawer ystorm a gododd a'r difrawder i symud yn mlaen. Ei awgrymiad ef oedd y Gymanfa Gyffredinol. Efe yw tad y Gronfa Gynorthwyol a Thrysorfa y Gweinidogion ; a bu yn gefnogydd cryf i'r Achosion Saesneg.

Gyda thristwch cenedlaethol y derbyniwyd y newydd am farwolaeth Dr. Edwards, boreu ddydd Mawrth, Gorphenaf, 19, 1887. Ni welwyd erioed arwyddion o deimlad mwy cyffredinol o golled. Cenedl gyfan a alarai am fod un o oreugwyr y ganrif wedi cwympo. Diwrnod mawr oedd y dydd Gwener dilynol, pryd y dygwyd ei gorff ar ysgwyddau ei hen efrydwyr i fynwent anwyl Llanycil.

Cyfododd, goleuodd, ond ow! fe fachludodd,
A Chymru sydd eto dan len dywell, ddu;
Nid llen anwybodaeth fel cynt a'i gorchuddiodd,
Ond mantell ddu galar am golli 'r Haul cu;
Nid plaid ac nid enwad am dano sy'n cwyno,
O Gymru benbaladr esgyn dwys lef
O alar a gofid am un fu 'n ei swyno,
Fi phlentyn talentog, godidog, oedd ef.

"Ei allu, ei addysg, a'i fywyd gysegrodd
I grefydd ei Arglwydd a gwir les ei wlad;
Fel Llywydd ei Goleg fe gain ymddysgleiriodd,
A bu i'r myfyrwyr yn gyfaill, yn dad;
Arweiniai hwy 'n ddyfal hyd feusydd gwybodaeth,
Agorai eu deall, cyfeiriai eu dawn;
Pwy iddo 'n gyffelyb mewn dwfn dduwinyddiaeth ?
Pwy dreiddiodd mor ddwfn i drysorau yr "Iawn?"

Nodiadau