Yr Arwr

gan Hedd Wyn (Ellis Humphrey Evans)

Yr Eneiniog

Wylo anniddig dwfn fy mlynyddoedd

A'm gwewyr glyw-wyd ar lwm greigleoedd

Canys Merch y Drycinoedd - oeddwn gynt:

Criwn ym mawrwynt ac oerni moroedd.

Dioer wylwn am na welwn fanwylyd,

Tywysog meibion gwlad desog mebyd,

Pan nad oedd un penyd hyd - ein dyddiau,

Ac i'w rhuddem hafau cerddem hefyd.

Un hwyr pan heliodd niwl i'r panylau

Rwydi o wead dieithr y duwiau,

Mi wybum weld y mab mau - yn troi'n rhydd

O hen fagwyrydd dedwydd ei dadau.

Y llanc a welwn trwy'r gwyll yn cilio

I ddeildre hudol werdd Eldorado,

O'i ôl bu'r coed yn wylo, - a nentydd

Yn nhawch annedwydd yn ucheneidio.

Y macwy heulog, paham y ciliodd?

Ba ryw hud anwel o'm bro a'i denodd?

Ei oed a'i eiriau dorrodd , - ac o'i drig

Ddiofal unig efe ddiflannodd.

A'i rhyw ddawn anwar oedd yn ei enaid?

Neu ynteu hiraeth am lawntiau euraid?

O'i ôl mae bro'i anwyliaid - dan wyll trwch

Heb ei wên a'i degwch pur bendigaid.

Minnau o'i ôl yng nghymun awelon,

Troais i gwfert drysi ag afon,

A churiwyd rhychau oerion - i'm deurudd,

Is tawch cywilydd a thristwch calon.

Twrf anniddan y gwynt ar fynyddau,

A gawr allwynin y wig ar llynnau,

Udent ym mhyrth fy nwydau, - oni throes

Gerddi feinioes yn darth a griddfannau.

Un nos oer hunais yn sur ewynnau,

A gwenau aethus y lloergan hithau

Hyd fy hirwallt fu oriau, - a'r crych pêr

Yn wylon dyner fel henoed dannau.

Yno mi gerddais tros drumau gwyrddion

I bau hir-ddedwydd ym mraich breuddwydion;

Hiraeth nid oedd yr awron, - canys caid

Heulwennau euraid a thelynorion.

Yn y bau loyw hon roedd teml ysblennydd

O liwiau breuddwyd a haul boreddydd;

Ac ar ei rhosliw geyrydd - roedd hwyliau

O wyn lumannau fel niwl y mynydd.

Oddi fewn gwelwn orsedd o fynor

Ac arni ogonaid ddi-gryn gynnor;

Ei lais mwyn fel su y môr, - a'i dalaith

O wneuthuriad perffaith rhyw hud porffor.

Yno roedd duwiau cerdd a dyhewyd

A hoen ac asbri pob ieuanc ysbryd;

Nid oedd ŵr annedwydd hyd - y wenfro,

Ac ni bu yno o'r drwg nai benyd.

A dull y gwron di-wall a gerais

Ger allor heulog ar y llawr welais,

Ac yn ei lyfn ysgawn lais - yr awron

Hud ag alawon uwch gwybod glywais.

Cans rhyw dduw â rhin ei fedr dewinol

I'w ganaid wefus roes egni dwyfol;

A rhoed lliw disglair hudol - i'w enaid

O hafau euraid yr oes anfarwol.

A rhoed dyhewyd hendre y duwiau

Yn hud anorfod i'w danllyd nerfau,

A chrisiant serch yr oesau - fel haen ddrud

O ryfedd olud ar ei feddyliau.

Ei law fynoraidd gariai lafn eurad

A heriai dras pob diras ei doriad,

Ac ar ei harddaf safiad - gwelwn ddelw

Un allo farw i ennill ei fwriad.

Yna rhyw faddon o dân rhyfeddol

Welid yno trwy olau dewinol;

Wedi hyn y mab denol - o'i fynwes

I hwnnw a fwries y duw anfarwol.

Codwyd y macwy, ac ymhen ennyd

Doi nodau hudol y duwn dywedyd:

Y mab hwn fydd grym y byd, - a'i eiriau

Yn win y duwiau, yn dân dyhewyd.

"Gwn y bydd creulon droeon i'w drywydd,

A du iawn adwyth a byd annedwydd;

Eithr efe athro a fydd, - yn nysg gêl

Y dyddiau anwel ar oed ddihenydd.

"Didlawd felyswawd y dwyfol oesau

Au gloywaf fiwsig lif o'i wefusau;

Ac yn asur dig nosau - pawb a'i gwêl

Yn lloer dawel ac yn allur duwiau.

"Merchyg fel drycin ar flaen y trinoedd,

A baidd â'i anadl ysgwyd byddinoedd;

Ei wŷs a chwâl lynghesoedd, - a'i nerth maith

Ofwya'n oddaith ar wyllt fynyddoedd.

"Geilw ar fywyd o'i benyd a'i boenau

I fyd didranc yr ieuanc foreau,

Ar oes wen liw rhosynnau - ddaw yn ôl

Ar li anfarwol ei nwyf a'i eiriau.

"Er i helynt y gerrynt ei guro,

A bwrw ei hirnych o'r wybyr arno,

Ni wêl hwn ddim a'i blino, - canys bydd

Awen y gwynddydd pellennig ynddo.

Rhyw ddydd llachar ofwya'r tyrfaoedd

I'w oed urddasol 'rôl dadwrdd oesoedd;

Yna holl wae ei drinoedd - dry'n nerfus

Gân ar wefus moliannus ganrifoedd.

Tros wefus ddi-wrid y pyramidiau

Efe a lefair am ddwyfol hafau;

Ac o'i lyfn gofgolofnau - efe fydd

Duw a thywysydd gorymdaith oesau."

Gwelwn y macwy mwy yn tramwyo

I'w henwlad irad yn ôl i dario;

Ond ar hyd Eldorado - llu mwynllais

Yn dawnsio welais, a'r duw'n noswylio.

Galwyd finnau o 'mreuddwyd mawreddog

Gan wyntoedd oerfin cethrin ysgythrog;

A chanai crych ewynog - ar y traeth

Ogonedd hiraeth fy mron gynddeiriog.

Y Gŵr Gofidus

Y gŵr mwynllais gerais gynt

Guriodd o gof i'r gerrynt,

Ac aeth o gof atgof oed

Moliangerdd mil o wingoed.

Rhyw welw rwyg rywelwr oedd

Ar hyn yn dod o'r trinoedd:

Nid oedd hud na golud gwyn

I'w grwm olwg, ŵr melyn.

Yn ei wallt roedd chwaon hwyr

A nos enaid i'w synnwyr.

A thrwy'r fro oedd yno'n wen

Gan eira, freugaen oerwen,

Nid oedd ŵr na channaid ddyn

I'w arddel, ledfyw furddyn.

Lliw drysau llwyd yr oesoedd

Hyd y trwm gardotwr oedd;

A chan ei dristed, dwedyd

Bwy oedd nid allai y byd;

I'w wedd roedd agwedd dreigiau

Welodd fil o ymladdfâu;

A thwrf alaeth rhyfeloedd

Yn y chwa o'i amgylch oedd.

Eithr o'i ing aruthr yngo

A diwyd iaith dwedai o:

"I'w hoed mewn cyflawn adeg

Y gelwais bob dyfais deg;

Ban gawn gynt ar helynt rwydd

Eurglod goruwch pob arglwydd,

Trigais yng nghanol golud

Aneddau aur bonedd hud,

Ac yn serch pob gwenferch gain

Lledais fy ngwenlliw adain;

Tithau a'm bwriaist weithion

O oedfa rwyg serch dy fron.

Heddiw 'rwyn dlawd anniddos,

Yn rhan o wynt chwerw y nos.

"Daear anghyffwrdd duwiau

Ac aml bell ddigwmwl bau

Lle na bu y gwyll yn bod

Diriais o'm mebyd erod

Erwau Valhala'r arwyr

Ar deg Eldorado ŵyr.

"Sgrifennais a welais i

A phwyntil haul a phaent lili;

Gwisgais bob traith ag iaith gêl

Cewri'r pellterau cwrel,

A byd hardd pob gwybod hen

Dramwyais i drwym hawen;

A thrwy fil o athrofâu

Heliais i ti feddyliau;

Erod pob rhyw wybod ros

Anwyd om deall dinos.

Enwau'r sêr au niferoedd

A'u lliw yn nail fy llên oedd;

A thrwy drwm a dieithr drais

Erod pob gwyddor huriais.

"Fy nerthoedd tymestl oeddynt

Yn huodl gerdd Handel gynt;

Cenais drom oerlom hirlef

Uffern, a hoff eiriau nef,

A llawer clir gywir gân

O hawddfyd dyn a'i riddfan.

"Mae twrf gwyntoedd cymoedd cau

Yn hud ar fy nghaniadau,

A llam hoyw pob lli miwail

A su dwys isleisiau dail.

Tithau wrandewaist weithian

Fy angerdd, fy ngherdd, fy nghân;

A'r tâl mau fu treisiau trwm

Eiddig warthrudd a gorthrwm.

"A'm hewyd fu'n fflam awen

Mewn llawer i Homer hen;

Gwisgais bob cân â manaur

O geyrydd yr hwyrddydd aur;

Ac yn hedd y nos cawn wau

Soned o wrid rhosynnau;

Ac yn honno atgo hen

Holl hiraeth mŷr y lloerwen.

"Cenais obaith maith fy myd

A hud ieuanc dyhewyd;

Yn fy ngherdd roedd angerdd wynt

Ac arogl mellt y gerrynt.

Fy awen i, - llef ddofn oedd,

A'i llais a glywr holl oesoedd;

A'r wobr fau fu treisiau trwm

A diarlwy fyd hirlwm.

"O bu ar lawer i baith

Firagl afar y gleifwaith,

Yn ei oddaith a'i weiddi,

Yn ei dân bum henaid i;

Ysgydwais ddur Arthur hen

A chawraidd freichiau Urien;

Am hoywlafn gwenfflam welwyd

Is tywyll oer gestyll llwyd:

Ffoai crin ffeils frenhinedd

Ar gyfyng hynt rhag fy ngwedd.

"Rhin claer pob cronicl euriaith

Yw cyni nghymhelri maith."

"Bûm yn ddraig pan godai gad

Aerwyr i'r trinoedd irad;

A bûm darian i'r gwan gynt

Ar draeth alaeth a helynt;

Ac ar fy rhydd gywir fron

Mae gwaed pob Armagedon.

"Od ymleddais ymgais oedd

Er ennill i ti rinoedd;

A'th ennill o byrth unig

Y nos ddofn a'i theyrnas ddig;

Ac ar y daith hirfaith oed

Lluniais rhag tywyll henoed

Hafod wen i'th fywyd di

O lelog teg a lili.

"Er dy fwyn bu'r crwydrad, ferch,

Trosot bu trinoedd traserch;

A throsot ti gweddîais

A haenau llosg yn fy llais.

Gwyddost, Wen, na fu gennyf

Un Iôn na fawn arno'n hyf.

Eithr daeth oer fâr i'th gariad

A niwl o fro anial frad;

Minnau, fu gynt ym mhenyd,

Yng nghymhelri'r cewri cyd,

A chwythaist o'th serch weithion

Ail ewyn deifl blaen y don.

Eithr ba waeth, ni fathr y byd

Actau ieuanc dyhewyd;

Gwedi cŵyn ac oed cyni,

I'r hafod wen cariaf di:

Yno cei fywn unbennes

Yng ngwlad hardd anneongl des."

"Ffo, ŵr crin", ebe finnau,

"I rwyg fyd yr ogofâu,

O'th ôl mae maith ddialydd

O dremyn storm nos a dydd.

Gwell rhag llaw yw'r glaw ar glog

I ymhonnwr crwm heiniog;

Wr di-wawr, o'th garu di

Amarch fy mro f'ai imi".

Ynar gŵr brau garw ei bryd

Giliodd fel cwmwl gwywlyd

Efo'r gwynt cyforiog oedd

Yn cwyno'n niwl drycinoedd;

Eithr o'i ôl roedd dieithr hud

I'r nos amur yn symud.

Y Merthyr

Yng nghwm fy ngwyll a nghamwedd - oedais i

Ar rawd swrth amhuredd;

Ogylch doi wynt fy nrygedd

O ddinas ddu nos ddi-hedd.

Yno daeth rhyw chwerthin du - o lawer

O greigleoedd pygddu;

Yntau noswynt yn nesu

Fal gawr oer neu ddieflig ru.

Ar hyn trwyr coedydd crinion - heibio daeth

Wynebau du creulon,

A nodau brad nwyd eu bron

Yn eu mil ffurfiau moelion.

Yr ymhonnwr crwm yno - a welwn

Mewn hualau'n rhodio;

Ac olion ing ac wylo

Oedd ar ei ddwys ddeurudd o.

Yn sŵn dig y coedwigoedd - a dirmyg

Yr ystormus wyntoedd

Holais ryw fab o'r niwloedd

Ba oed o wae enbyd oedd.

"Ar antur fer," ebr yntau, - "y daeth gŵr

Ar daith gêl o'r deau;

Heno bydd. cwsg y bedd cau

Ar ei wynion amrannau.

"Holai am ryw anwylyd - garodd gynt

Is gwerdd gaer ei febyd;

Er ei mwyn crwydrai mhenyd

A duoer boen tlodi'r byd.

"Dwedai mai caethglud ydoedd - ei fun ef

Yn niwl du ein tiroedd;

Ac amu'r wynt y cymoedd,

Ebr ef, tros ei llwybrau oedd.

"Er hon cydrhwng ein bryniau - ni ddorodd

Ddyhirwawd i'r duwiau;

A bu ofn pan glywai'r bau

Lef ei ysol wefusau.

"Ei fun aethus fynnai weithion - o deml

Oes ddideimlad greulon;

I'w diroedd di-bryderon,

I'w wlad deg tros emraid don.

"Gwaeau tost feiddiodd trosti, - o'i hachos

Chwenychodd faith dlodi;

Ei harddwch gollodd erddi

A'i wrid oll i'w gwared hi.

"Eithr er drycin a thrinoedd - a chwerwedd

Carcharau yr oesoedd

I'w enaid nerth byddinoedd

A gwayw dân i'w lygaid oedd.

"I'w neithior tros y moroedd - galwa'i wreng

Gwelw rudd y mynyddoedd;

Ar ei air tyrrai'r tiroedd -

Rhuthr a chyrch anorthrech oedd.

"Deffrowyd y breuddwydion - a hunent

Rhwng ein bryniau llwydion;

A thorf aruthr o feirwon

A fywheid gan y llef hon.

"Gadawent drig y duwiau - tua'r wawr

Megis trin o ddreigiau:

O'u hôl roedd sŵn dialau

Yn holl byrth y dywell bau.

"Ar gŵr tros dduoer geyrydd - a orug

Eu harwain o'u tywydd,

Drwy chwyldro wen ysblennydd,

I ryddid oes werdd ei dydd.

"Yno, ebr ef, cai fanon - ado'i hen

Anghrediniaeth greulon;

Duwiau'r hwyr o'i mynwes drôn,

Eilwaith daw serch i'w chalon.

"Ond diarbed i'w erbyn - y duwiau

Duon a godesyn;

Heno bydd salm y bedd syn

Yn torri trwy'i wallt hirwyn."

Yna y llais ddiflannodd, - ar hwyrwynt

Trwy'r oror drist wylodd;

A niwl du anaele dodd

Lwyd dwyni y wlad danodd.

Eithr yn ddirgel rhywelais - heibio oer

Aberoedd du tristlais;

Ac i'r oed doi'r gŵr wawdiais

Yngo fal hud angof lais.

Ar ei grog draw yn crogi - yn ei waed

Gwelwn ef ar drengi;

A'r awel oer a'i phêr li

Hyd ei hirwallt yn torri.

Rhyw aethus lwydwawr weithion - hyd oror

Y dwyrain diglion

Dorrai fel ar arch dirion

Y gŵr gaid ar y grog hon.

Un ennyd cyn ei huno - dywedodd:

Diadwyth a drengo

A dydd ei ddyhewyd o

I'r awyr yn dwyreo.

"Wele, ferch, dyrchafael fydd, - yno tau

Pob rhyw storm annedwydd;

Ac i'r oed is y coedydd

Cariad rhos o'i dranc hir drydd."

Dy enaid o'r gwyll dynnais ; - oth herwydd

At ferthyron cerddais;

Cans hiraeth meddf dy leddf lais

Drwy gloiau dur a glywais.

"Ponid gwell ydyw'r poenau - ddaw a gwawr

Tros brudd geyrydd oesau

Na dewis breuglod duwiau

Yn niwl y bell anial bau?

"Cyn hir fe'n hunir ninnau - ym mhaladr

Y melyn foreau;

Eisys mae llewych oesau

Y deyrnas hud ar nesháu."

Weithion di-fraw y tawodd, - ar wawr oer

Ar ei wallt chwaraeodd,

A'i lydain lygaid lwydodd

Yn y tarth cyfrin a'u todd.

Yna holais y niwloedd, - a hwythau

Y creithiog fynyddoedd,

Ai duw hud mewn oed ydoedd,

A'i rhyw wyllt ymhonnwr oedd?

Y Dyrchafael

A'r huan megis troell

O aur pur uwch y mÿr pell,

Llifodd ias boeth o draserch

I'm mynwes i o'm hen serch;

A llais ar ddull eosydd:

"Wele, ferch, dyrchafael fydd".

Yna wrth borth traeth y bau

Gwelwn sidanog hwyliau

Rhyw long o gwrel, a'i hynt

O deg orwel di gerrynt;

Ar ei bron roedd gŵr o bryd

Rhoslwyn, ag hirwallt dryslyd;

Ataf ei dremyn ytoedd,

A fenw i ar ei fin oedd.

Minnau gan hud a gludwyd

I'r llong ar y dyfnder llwyd;

Wedyn awelon gododd,

A hithau draw ymaith drodd.

O f'ôl roedd hen adfeilion

Yn oer a du ger y don;

Is eu lawnt roedd treisiol wÿr,

A thremyn hen orthrymwyr

Wanwyd gan y mab gwynwawr

Yn nydd mellt ei drinoedd mawr;

Pand yno bu caddug cau

Ac oed hen y cadwynau?

O'm blaen bryd hyn ymdaenai

Y lli mwyn fel mantell Mai;

Ac uwch y môr porffor pell

Weithian ar ddieithr draethell

Roedd cwmwl mawr liw gwawr gêl

Ceyrydd canrifoedd cwrel.

Cyn hir y llong a diries

Wrth ryw bau liw tonnau tes;

A swyn haf glas ei nefoedd

Dros ei thir fel dryswaith oedd,

A thremyn teml ddi-seml sud,

Wele, is coediog olud

Ac iddi o'r gellïoedd

Diri' dorf ar grwydrad oedd.

Ymlaen tua'r deml yno

Hyd erwau aur rhoddais dro,

A phob tlysni ynddi oedd

Fel yn hafal i nefoedd;

Ac ar orsedd unwedd haul

Ym mro hwyr y mŷr araul,

Anwylyd fy mebyd maith

Welwn mewn harddwch eilwaith;

Iddo roedd talaith ruddaur

O hudol sud deilios aur;

Ac i'r llawr rhag ei fawredd

Y syrthiais i wrth ei sedd.

Arglwydd, ebr fenaid, erglyw,

Dy ras eurad afrad yw;

Haeddiant i'th fyd ni feddaf,

Fy Iôr, a'm haneisior Naf,

Canys yn oriau'r cyni

Gwerthais a bradychais di;

Ac yn ing drycin angau

Tybiais ddiwedd dy wedd dau;

Eithr er craith byw eilwaith wyt,

Duw ar dud euraid ydwyt.

"Eilwaith i 'mron dychweli

Fel murmur pêr llawer lli;

Eilwaith 'rwyt ar heolydd

Yn fain rhos, yn fynor rhydd;

Gawr wen im ac utgorn wyt,

A rhi gwlad miragl ydwyt;

Ni ddawr trwy'r byd yr awran

Ond gwrid teg dy gariad tân."

Ar hyn fy arglwydd a drodd,

Ail llif hwyrwynt llefarodd:

"Yn y ddihedd hendre ddu

Gwelais dy drist fygylu;

A gwyliais aethog helynt

Dy gorff llesg is gormes gynt,

A'th serch fel tymestl erchyll

O uthr niwl a chethrin wyll,

A mil o ddu gymylau

Adwyth ag ing wedi'th gau,

Mal eiddig yr ymleddais,

Ac erod, ferch, curiwyd f'ais;

Rhyw isel gur islaw gwerth

Hebot f'ai poen fy aberth.

"Tithau a ddaethost weithion

I'r wlad o wull emrald hon,

Lle 'rwyf fi 'r ôl cyni cyd

Yn dduw pob cain ddyhewyd.

"I'm gwlad fwyn ddiallwynin

Ni ddaw trais na chwerwedd trin;

Canys ysbrydion cynnydd

Elwir i oed fy nheml rydd;

Yno tanllyd ysbryd wyf

A thad pob campwaith ydwyf;

A chyrch llongau'n dyrfâu fil

O dranc y duoer encil

I borth llawen dadeni

Ar amnaid fy enaid i.

"Pob cân anfarwol ganwyd

Ar wefus pob nerfus nwyd,

A brud hen ddiwygwyr bro,

A'u gwronwaith geir yno,

A phob gwae cudd ddatguddir

Yng ngwrid haf di-angred hir.

"Teyrn i'r bau er angau wyf,

A'i godidog hud ydwyf;

Awen ei llên dragywydd,

A'i hoesau aur ynof sydd;

Miliynau'r mellt melynion

I'r bys mau'n fodrwyau drôn;

Ac fel duw di-fraw, llawen,

Adeiniaf fyd y nef wen.

"Er maith sen Prometheus wyf,

Awdur pob deffro ydwyf,

Ar oes well wrth wawrio sydd

Ar dân o'm bri dihenydd."

Ar gŵr glew yno'n tewi,

Nid oedd yn fy enaid i

Onid wyneb a daniwyd

Yn nef pob anfarwol nwyd.